Jyl sayyn kólemi  qysqaryp kele  jatqan  Jayyq ózenining taghdyry alandatar týri bar. Degenmen osy ózennen egistik pen jayylymdyq jer ýshin Qúrayly-Say, Alghabas-Joryq, Baghyrlay, Aqsay kanaldaryna 5 nasos stansiyasy arqyly 211 shaqyrymgha jazghy mausymda 24 mln. tekshe metr su aidalady deydi su mamandary. Alayda osy qarayghan  qarajat  júmsalysymen  aidalghan su dittegen jerge jetip jatyr ma? Su paydalanu reti she? Aydalghan sudyng berip otyrghan tiyimdiligi qanday? Osy turaly әngimelep kórelik.
Su - bereke basy

Jyl sayyn kólemi  qysqaryp kele  jatqan  Jayyq ózenining taghdyry alandatar týri bar. Degenmen osy ózennen egistik pen jayylymdyq jer ýshin Qúrayly-Say, Alghabas-Joryq, Baghyrlay, Aqsay kanaldaryna 5 nasos stansiyasy arqyly 211 shaqyrymgha jazghy mausymda 24 mln. tekshe metr su aidalady deydi su mamandary. Alayda osy qarayghan  qarajat  júmsalysymen  aidalghan su dittegen jerge jetip jatyr ma? Su paydalanu reti she? Aydalghan sudyng berip otyrghan tiyimdiligi qanday? Osy turaly әngimelep kórelik.
Su - bereke basy
Uaqyt úzaghan sayyn osy kanal mәselesi qatty talqygha týse bastady. Tipti kanaldardyng bәrine birdey su aidau qajet pe degen saual da tuyndap jýr. Kanalgha senim artyp, jaghalap qonghan qystaqtardy kórgende oghan su aidamau mýmkin de emes.   Ótken jyly Órlik selosynan 12 shaqyrym qashyqtyqtaghy Baghyrlay kanalynan maly su ishetin «Aqqu» qystaghynyng túrghyny Syrym Abdolovpen jolyqqanymyzda – Biz sugha tólemaqymyzdy uaqtyly tólep otyrmyz. Biraq mamyrdan beri eki ay ótti, su aidalghan joq, kanal keuip, su shirindige ainaldy, -degeni bar-dy. Kanalsyz kýn kóre almaytyndary belgili boldy. Al jer asty suyn búl ónirden paydalanugha mýmkindik joq kórinedi. Búryndary búl su kotlavanynan ótip,  Syralygha jetkenmen songhy kezderi búl jerlerge su barmaghaly birtalay bolypty. Kóktoghaydaghy «Aqsay» kanaly jýiesimen tolysatyn 35 shaqyrymday qashyqtyqtaghy Bólekbay kotlavanynyng jaghdayy mәz emes bop túr. Negizinen ónirdegi maldyng shoghyrlanatyn jeri de osy kotlavan. Sondyqtan da múnda jazdygýni jylqy myndap, siyr, týie tabynymen túrady eken.   Sondyqtan da kotlovannyng keybir su shayyp ketken jerlerin jóndep, tazalau júmystaryn jýrgizu qajet deydi mamandar. Auyl sharuashylyghynyng janashyry «Janbay» sharua qojalyghynyng basshysy Ghalymjan Núghymanov: -Búl sudy odan әri 25 shaqyrym Qiyaqbay kotlavanyna, Baghyrlaydy da óz mejesine deyin  jetkizip, mal órisin keneytu kerek,- deydi. Sonday-aq ol jan-jaqtan myndaghan jylqy jinalatynyn, olardy tanbasyna qarap anyqtap, sugha tólemaqysyn tólettiru qajettigin basa aitady. Al Baghyrlaydyng basynan baq tangynyng syry Oraldan keletin ór suynyng toqtauynda jatyr. Jalpy Jayyqtyng batys betinde ornalasqan kanaldardyng deni tabighy salalar.
Alghabas-Joryq jasandy kanalyn birden-bir paydalanushy «Jarsuat» óndiristik kooperatiyvi men eginshiler. Ótken jyly kanalgha su erte jýrip, Malaysary, Orly oy uchastogine deyin jetip, malshylar qaryq bolghan-dy. Alayda ol qarqyn naghyz shilingir shildede bәsensip, tórt týlik mal suy bar Tórtqúdyq uchastogi manyna toptasyp qalady eken. Búl jerde bastyghy Q.Qúspanov sudyng Orly oigha deyin jetip, búl jerge 24 myng tekshe metr su siyatyndyqtan kóktemde toltyryp alatyndyghyn, onyng bir jazgha jetetindigin aitady. Jazda qosymsha bere almau sebebin eginshilermen baylanystyrady. Negizinen su qazirgi jetken jerinen әri 25-30 shaqyrym Joryqqa baruy tiyis bolsa, su mamany eger qarjy jetse ony da qolgha alugha bolatynyn aitady.

Aydalagha ketken su joq
«AtyrauSushar» RMK-nyng Inder bólimshesining bastyghy Q.Qúspanovtyng mәlimetine sýiensek  ótken jylghy sulandyru nauqany kezinde egistikpen ainalysatyn 14 sharua qojalyghymen 98,5 gektar jerge kelisim shart jasalyp, atqarylghan júmystan týsetin tabys 9920 myng tengeni qúrasa, onyng 7936 myng tengesi respublikalyq budjetten bólingen subsidiya jәne qalghan 20 payyzy 1984 myng tenge sharuashylyqtardan týsetin tólem ótelgen. Al jayylymdyq jerge su shygharu ýshin okrugter arqyly sugha tapsyrys alyp, 24244 myng tengening kelisim sharty jasalypty. Oghan 90 payyz oblystyq budjetten 21820 myng tengenin  subsidiyasy  bólinip  tolyq  iygerilgenimen, 10 payyz jergilikti túrghyndardan týsetin qarjy jinalmay otyrghan kórinedi. Yaghny biylgha deyin alajaqtary әr jylmen jinalyp kelgende 8946 myng tengeni qúrap, esep shotqa týspegen aqshagha salyq tólep shyghyngha batyp keledi eken.
Endi biyl 390 myng tekshe metr su paydalanylady dep josparlanyp, qarjy kólemi 24 mln-dy qúrasa, onyng 21820 myng tengesi subsidiyamen jabylyp, qalghany әdettegidey halyqtan týsu kerek. Al toktyng tariyfi 11 payyzgha kóterilip byltyr 16 mln. tólense, biyl 19 mln. tenge tóleu qajet bolyp, ol barlyq kiristing 58 payyzyn qúraytyn kórinedi. Mysaly su aidaudaghy bir kýndik shyghyn 425 myng tengeni qúrap, ony janaghy 33,6 mln. tenge shyghyngha bólgende 78 kýnge shyghady eken. Yaghny búl, әr nasos 6 ay ishinde 13 kýnnen su aidaydy degen sóz.  Sondyqtan da su sharuashylyghy su aidaudy 24 tәulikke úzartudy, ol ýshin 51 mln. tenge shamasynda qarajat qajettigin aityp, jogharydaghy 21820 myng tengege qosymsha 9 mln. tenge súraydy
Ras, búl jerde aita ketetin bir jay,  egis kólemi qaghaz jýzinde qalyp qana qoymay onyng jýzege asuy manyzdy bolyp otyr. Negizinen jayylymdyq jerlerdegi sudyng paydalanu tәrtibi jii búzylyp, ónirdegi mal iyelerinen týsetin tólem týspeydi. Tólem mólsheri siyrgha-141, qoy-eshki-18, jylqy men týiege 117 tenge jylyna bir jinalsa, sonyng ózinde mal basyn jasyru, basqa da týrli sebepterdi algha tartyp, kelisim shartqa otyrmau jii oryn alyp otyrady. Onyng bәrin jiti qadaghalap anyqtaudy sharuashylyqtyng mýmkindigi kótergenmen, júmys qolyn kóbeytuge qarjylyq jaghday kótermegendikten bir adamgha  90 shaqyrym kanal boyyn qamtu jýkteletin kórinedi. Sondyqtan da synsyghan mal iyesin anyqtau, retteu mýmkin emes,- deydi sala basshysy.
Su sharuashylyghy su paydalanushylar qataryn kóbeytu, olardan qarjy jinaugha  jergilikti  әkimshiliktin  atsalysqanyn qalaydy. Alayda okrug әkimderi de óz pikirin ortagha salady. Kóktoghay selolyq okrugining әkimi Á.Óteu kotlovandardaghy shluzderdi qayta qarap, jóndeu júmystaryna kónil audaru, tauar iyesi bolghan song su mamandary búl orayda janashyrlyq tanytu qajettigin, jalpy kanaldy susyz qaldyrugha bolmaytynyn aitady.  Sonday-aq okrugten okrugke ótetin aralyqtarda shluz jabylyp qalyp su barmaytyn jaghday qalyptasatyny, ony rettep otyru kerektigi de sóz bolyp jýr. Okrug әkimderi tólemaqy jinaugha qúqyqtary joqtyghyn, әngime mal sanyna tireletin bolsa, su mólsherining kólemin arttyru ýshin statistikadaghy bar maldy berip, sol arqyly sharuashylyq subsidiyagha qol jetkizip otyrghanyn, sharuashylyq әrbir su tútynushylarmen ózderi kelisim-shart jasasyp, sol arqyly qarjysyn jinap aluy qajettigin, osynday mehanizm bolsa qay jerde, qanday qojalyqtar otyr, solargha baru ýshin arnayy qyzmetkerlerimizdi jiberip, kómekteser edik, deydi olar. Sonday-aq jergilikti halyq alghashynda egin salumen shúghyldanghanyn, keyin odan keler payda bolmaghasyn kәsipting basqa týrine kóshkeni de әngime ózegi boldy. Degenmen, uaqyt talabyna oray, eginshilikpen shúghyldanudy qayta jandandyru kýn tәrtibine qoyylyp keledi.

Kanaldar bitelip jatyr
Sharuashylyq basshysy tyghyryqtan shyghyp, shyghyndy azaytudyng jolyn kanaldardy jóndep, su ótkizu qabiletin arttyrudan izdeydi. Búghan qosa eginshilik qarqyn alyp, su paydalanushylar qatary artqanda ghana subsidiya kóbeymek. Alysqa aidalghan sudy jolshybay paydalanyp jatsa qanday jaqsy. Mysaly,  búryndary «Alghabas-Joryq» kanaly sekundyna  3 tekshe metr su ótkizse, qazir 1,5 tekshe metr su ótkizuge mýmkindigi bolmay qalghan. Sondyqtan da osy jәne Tórtqúdyq, Malaysary, Bazarbay kotlovandaryn terendetip, tazalau,   Qúrayly-Say kanaly boyynan jana kotlovan qazu júmystary kýtip túr. Aqsay kanalyndaghy búrynghy Sharhat, Quat, Bólekbay kotlovandaryna da osynday júmys jasaluy qajet eken. Ótken jyly kanaldargha qatysty jóndeu júmystaryna qajetti qarjy kólemi 87 mln. tenge shamasyn qúrap, súranys berilgenmen, jobalyq-smetalyq qújattardy jasaqtaugha qarajattyng joqtyghynan 2008 jyldyng respublikalyq budjet josparyna kiristirilmey qalghan. Mine, endigi jerde osy  jәne  jogharyda  atalghan mәseleler tezine salynyp, tamyrsha  tartylghan kanaldar qúrghamasyn el kýtip otyr.  
Beyresmy mәlimetterge qaraghanda,  Auyl sharuashylyghy ministrligining Su resurstary komiyteti metrologiyalyq qyzmet salasyndaghy bas mekeme memleketaralyq su sharuashylyghyn koordinasiyalau ortalyghynyng filialy RMK ghylymy óndiristik ortalyq «Suavtomatika» mekemesining kýshimen metrologiyalyq qúrylymnyng núsqasy jәne sudy eseptep úqypty paydalanudyng salalyq baghdarlamasyn jasaudy qolgha alsa kerek-ti. «Atyrausushar» osy sharalargha sәikes sudy ýnemdeu maqsatynda magistralidy  topyraqtan  túrghyzylghan ashyq kanaldardy temir betondarmen qaptau, su qúbyrlaryna auystyru, jyl sayyn kanal arnalaryn arshyp otyru sharalaryn josparlapty.

Biylik qolgha alsa bitpeytin is joq
Jalpy osy mәselege oray audan әkimi Á.Nәutiyev sharua qojalyqtarynyng basyn biriktirip jinalys ótkizgen-di. Úsynys, pikirlerimen bólisip, búl mәseleni pysyqtap, sharasyn aludy ózining orynbasaryna jýktegen bolatyn. Osyghan oray biz audan әkimining orynbasary Á.Balahmetovke jolyghyp, mәn-jaydy súraghanymyzda:  - Jaqynda kanaldardy aralap qayttyq. Endi algha qaray shluzderdi iske qosu arqyly sudy tiyimdi paydalanudy qolgha almaqpyz. Qazir osy baghytta júmystanudamyz, qaytkende de sәuirding alghashqy kýni kanaldargha su jiberilui tiyis,- deydi ol.
Sonymen...
Búl jerde mynaday gәp bar dep aitu mýmkin bolmaghanmen, sol mal iyelerimen kelisim-shartty týsinikti týrde jolgha qoiy kerektey. Janaghy myndaghan jylqy jazdygýni topyraq qyzghannan suyghangha deyin sudy  lastap, bauyrynan malynyp túratyny sózsiz. Biraq sol maldyng iyesin anyqtap, tólemaqysyn alugha kelgende mәselening ýilespey qalatyny da ókinishti. Qaytkende de búl jerde taraptardyng birlesken júmysy qajet ekeni sezilip túr. Sondyqtan da múnyng da bir jolyn oilastyrghan jón.
Qysqasy, qarayghan qarjy júmsalysymen aidalghan song qasyqtay sudyng da qaytarymy baryn, tapshylyqta tamshy sudyng da altynmen para-par bolatynyn әrkim-aq úqqany jón. Al shól dalany kól dalagha ainaldyru arman bolyp qala bermek.

Janay AMANTURLIYN, «Atyrau» gazetinen alyndy.