جىل سايىن كولەمى  قىسقارىپ كەلە  جاتقان  جايىق وزەنىنىڭ تاعدىرى الاڭداتار ءتۇرى بار. دەگەنمەن وسى وزەننەن ەگىستىك پەن جايىلىمدىق جەر ءۇشىن قۇرايلى-ساي، العاباس-جورىق، باعىرلاي، اقساي كانالدارىنا 5 ناسوس ستانتسياسى ارقىلى 211 شاقىرىمعا جازعى ماۋسىمدا 24 ملن. تەكشە مەتر سۋ ايدالادى دەيدى سۋ ماماندارى. الايدا وسى قارايعان  قاراجات  جۇمسالىسىمەن  ايدالعان سۋ دىتتەگەن جەرگە جەتىپ جاتىر ما؟ سۋ پايدالانۋ رەتى شە؟ ايدالعان سۋدىڭ بەرىپ وتىرعان تيىمدىلىگى قانداي؟ وسى تۋرالى اڭگىمەلەپ كورەلىك.
سۋ - بەرەكە باسى

جىل سايىن كولەمى  قىسقارىپ كەلە  جاتقان  جايىق وزەنىنىڭ تاعدىرى الاڭداتار ءتۇرى بار. دەگەنمەن وسى وزەننەن ەگىستىك پەن جايىلىمدىق جەر ءۇشىن قۇرايلى-ساي، العاباس-جورىق، باعىرلاي، اقساي كانالدارىنا 5 ناسوس ستانتسياسى ارقىلى 211 شاقىرىمعا جازعى ماۋسىمدا 24 ملن. تەكشە مەتر سۋ ايدالادى دەيدى سۋ ماماندارى. الايدا وسى قارايعان  قاراجات  جۇمسالىسىمەن  ايدالعان سۋ دىتتەگەن جەرگە جەتىپ جاتىر ما؟ سۋ پايدالانۋ رەتى شە؟ ايدالعان سۋدىڭ بەرىپ وتىرعان تيىمدىلىگى قانداي؟ وسى تۋرالى اڭگىمەلەپ كورەلىك.
سۋ - بەرەكە باسى
ۋاقىت ۇزاعان سايىن وسى كانال ماسەلەسى قاتتى تالقىعا تۇسە باستادى. ءتىپتى كانالداردىڭ بارىنە بىردەي سۋ ايداۋ قاجەت پە دەگەن ساۋال دا تۋىنداپ ءجۇر. كانالعا سەنىم ارتىپ، جاعالاپ قونعان قىستاقتاردى كورگەندە وعان سۋ ايداماۋ مۇمكىن دە ەمەس.   وتكەن جىلى ورلىك سەلوسىنان 12 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى باعىرلاي كانالىنان مالى سۋ ىشەتىن «اققۋ» قىستاعىنىڭ تۇرعىنى سىرىم ابدولوۆپەن جولىققانىمىزدا – ءبىز سۋعا تولەماقىمىزدى ۋاقتىلى تولەپ وتىرمىز. بىراق مامىردان بەرى ەكى اي ءوتتى، سۋ ايدالعان جوق، كانال كەۋىپ، سۋ شىرىندىگە اينالدى، -دەگەنى بار-دى. كانالسىز كۇن كورە المايتىندارى بەلگىلى بولدى. ال جەر استى سۋىن بۇل وڭىردەن پايدالانۋعا مۇمكىندىك جوق كورىنەدى. بۇرىندارى بۇل سۋ كوتلاۆانىنان ءوتىپ،  سىرالىعا جەتكەنمەن سوڭعى كەزدەرى بۇل جەرلەرگە سۋ بارماعالى ءبىرتالاي بولىپتى. كوكتوعايداعى «اقساي» كانالى جۇيەسىمەن تولىساتىن 35 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى بولەكباي كوتلاۆانىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس بوپ تۇر. نەگىزىنەن وڭىردەگى مالدىڭ شوعىرلاناتىن جەرى دە وسى كوتلاۆان. سوندىقتان دا مۇندا جازدىگۇنى جىلقى مىڭداپ، سيىر، تۇيە تابىنىمەن تۇرادى ەكەن.   سوندىقتان دا كوتلوۆاننىڭ كەيبىر سۋ شايىپ كەتكەن جەرلەرىن جوندەپ، تازالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت دەيدى ماماندار. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاناشىرى «جانباي» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى عالىمجان نۇعىمانوۆ: -بۇل سۋدى ودان ءارى 25 شاقىرىم قياقباي كوتلاۆانىنا، باعىرلايدى دا ءوز مەجەسىنە دەيىن  جەتكىزىپ، مال ءورىسىن كەڭەيتۋ كەرەك،- دەيدى. سونداي-اق ول جان-جاقتان مىڭداعان جىلقى جينالاتىنىن، ولاردى تاڭباسىنا قاراپ انىقتاپ، سۋعا تولەماقىسىن تولەتتىرۋ قاجەتتىگىن باسا ايتادى. ال باعىرلايدىڭ باسىنان باق تايۋىنىڭ سىرى ورالدان كەلەتىن ءور سۋىنىڭ توقتاۋىندا جاتىر. جالپى جايىقتىڭ باتىس بەتىندە ورنالاسقان كانالداردىڭ دەنى تابيعي سالالار.
العاباس-جورىق جاساندى كانالىن بىردەن-ءبىر پايدالانۋشى «جارسۋات» وندىرىستىك كووپەراتيۆى مەن ەگىنشىلەر. وتكەن جىلى كانالعا سۋ ەرتە ءجۇرىپ، مالايسارى، ورلى وي ۋچاستوگىنە دەيىن جەتىپ، مالشىلار قارىق بولعان-دى. الايدا ول قارقىن ناعىز شىلىڭگىر شىلدەدە باسەڭسىپ، ءتورت تۇلىك مال سۋى بار تورتقۇدىق ۋچاستوگى ماڭىنا توپتاسىپ قالادى ەكەن. بۇل جەردە باستىعى ق.قۇسپانوۆ سۋدىڭ ورلى ويعا دەيىن جەتىپ، بۇل جەرگە 24 مىڭ تەكشە مەتر سۋ سياتىندىقتان كوكتەمدە تولتىرىپ الاتىندىعىن، ونىڭ ءبىر جازعا جەتەتىندىگىن ايتادى. جازدا قوسىمشا بەرە الماۋ سەبەبىن ەگىنشىلەرمەن بايلانىستىرادى. نەگىزىنەن سۋ قازىرگى جەتكەن جەرىنەن ءارى 25-30 شاقىرىم جورىققا بارۋى ءتيىس بولسا، سۋ مامانى ەگەر قارجى جەتسە ونى دا قولعا الۋعا بولاتىنىن ايتادى.

ايدالاعا كەتكەن سۋ جوق
«اتىراۋسۋشار» رمك-نىڭ يندەر بولىمشەسىنىڭ باستىعى ق.قۇسپانوۆتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك  وتكەن جىلعى سۋلاندىرۋ ناۋقانى كەزىندە ەگىستىكپەن اينالىساتىن 14 شارۋا قوجالىعىمەن 98,5 گەكتار جەرگە كەلىسىم شارت جاسالىپ، اتقارىلعان جۇمىستان تۇسەتىن تابىس 9920 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا، ونىڭ 7936 مىڭ تەڭگەسى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن سۋبسيديا جانە قالعان 20 پايىزى 1984 مىڭ تەڭگە شارۋاشىلىقتاردان تۇسەتىن تولەم وتەلگەن. ال جايىلىمدىق جەرگە سۋ شىعارۋ ءۇشىن وكرۋگتەر ارقىلى سۋعا تاپسىرىس الىپ، 24244 مىڭ تەڭگەنىڭ كەلىسىم شارتى جاسالىپتى. وعان 90 پايىز وبلىستىق بيۋدجەتتەن 21820 مىڭ تەڭگەنىڭ  سۋبسيدياسى  ءبولىنىپ  تولىق  يگەرىلگەنىمەن، 10 پايىز جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان تۇسەتىن قارجى جينالماي وتىرعان كورىنەدى. ياعني بيىلعا دەيىن الاجاقتارى ءار جىلمەن جينالىپ كەلگەندە 8946 مىڭ تەڭگەنى قۇراپ، ەسەپ شوتقا تۇسپەگەن اقشاعا سالىق تولەپ شىعىنعا باتىپ كەلەدى ەكەن.
ەندى بيىل 390 مىڭ تەكشە مەتر سۋ پايدالانىلادى دەپ جوسپارلانىپ، قارجى كولەمى 24 ملن-دى قۇراسا، ونىڭ 21820 مىڭ تەڭگەسى سۋبسيديامەن جابىلىپ، قالعانى ادەتتەگىدەي حالىقتان ءتۇسۋ كەرەك. ال توكتىڭ ءتاريفى 11 پايىزعا كوتەرىلىپ بىلتىر 16 ملن. تولەنسە، بيىل 19 ملن. تەڭگە تولەۋ قاجەت بولىپ، ول بارلىق كىرىستىڭ 58 پايىزىن قۇرايتىن كورىنەدى. مىسالى سۋ ايداۋداعى ءبىر كۇندىك شىعىن 425 مىڭ تەڭگەنى قۇراپ، ونى جاڭاعى 33,6 ملن. تەڭگە شىعىنعا بولگەندە 78 كۇنگە شىعادى ەكەن. ياعني بۇل، ءار ناسوس 6 اي ىشىندە 13 كۇننەن سۋ ايدايدى دەگەن ءسوز.  سوندىقتان دا سۋ شارۋاشىلىعى سۋ ايداۋدى 24 تاۋلىككە ۇزارتۋدى، ول ءۇشىن 51 ملن. تەڭگە شاماسىندا قاراجات قاجەتتىگىن ايتىپ، جوعارىداعى 21820 مىڭ تەڭگەگە قوسىمشا 9 ملن. تەڭگە سۇرايدى
راس، بۇل جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جاي،  ەگىس كولەمى قاعاز جۇزىندە قالىپ قانا قويماي ونىڭ جۇزەگە اسۋى ماڭىزدى بولىپ وتىر. نەگىزىنەن جايىلىمدىق جەرلەردەگى سۋدىڭ پايدالانۋ ءتارتىبى ءجيى بۇزىلىپ، وڭىردەگى مال يەلەرىنەن تۇسەتىن تولەم تۇسپەيدى. تولەم مولشەرى سيىرعا-141, قوي-ەشكى-18, جىلقى مەن تۇيەگە 117 تەڭگە جىلىنا ءبىر جينالسا، سونىڭ وزىندە مال باسىن جاسىرۋ، باسقا دا ءتۇرلى سەبەپتەردى العا تارتىپ، كەلىسىم شارتقا وتىرماۋ ءجيى ورىن الىپ وتىرادى. ونىڭ ءبارىن ءجىتى قاداعالاپ انىقتاۋدى شارۋاشىلىقتىڭ مۇمكىندىگى كوتەرگەنمەن، جۇمىس قولىن كوبەيتۋگە قارجىلىق جاعداي كوتەرمەگەندىكتەن ءبىر ادامعا  90 شاقىرىم كانال بويىن قامتۋ جۇكتەلەتىن كورىنەدى. سوندىقتان دا سىڭسىعان مال يەسىن انىقتاۋ، رەتتەۋ مۇمكىن ەمەس،- دەيدى سالا باسشىسى.
سۋ شارۋاشىلىعى سۋ پايدالانۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋ، ولاردان قارجى جيناۋعا  جەرگىلىكتى  اكىمشىلىكتىڭ  اتسالىسقانىن قالايدى. الايدا وكرۋگ اكىمدەرى دە ءوز پىكىرىن ورتاعا سالادى. كوكتوعاي سەلولىق وكرۋگىنىڭ اكىمى ءا.وتەۋ كوتلوۆاندارداعى شليۋزدەردى قايتا قاراپ، جوندەۋ جۇمىستارىنا كوڭىل اۋدارۋ، تاۋار يەسى بولعان سوڭ سۋ ماماندارى بۇل ورايدا جاناشىرلىق تانىتۋ قاجەتتىگىن، جالپى كانالدى سۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىنىن ايتادى.  سونداي-اق وكرۋگتەن وكرۋگكە وتەتىن ارالىقتاردا شليۋز جابىلىپ قالىپ سۋ بارمايتىن جاعداي قالىپتاساتىنى، ونى رەتتەپ وتىرۋ كەرەكتىگى دە ءسوز بولىپ ءجۇر. وكرۋگ اكىمدەرى تولەماقى جيناۋعا قۇقىقتارى جوقتىعىن، اڭگىمە مال سانىنا تىرەلەتىن بولسا، سۋ مولشەرىنىڭ كولەمىن ارتتىرۋ ءۇشىن ستاتيستيكاداعى بار مالدى بەرىپ، سول ارقىلى شارۋاشىلىق سۋبسيدياعا قول جەتكىزىپ وتىرعانىن، شارۋاشىلىق ءاربىر سۋ تۇتىنۋشىلارمەن وزدەرى كەلىسىم-شارت جاساسىپ، سول ارقىلى قارجىسىن جيناپ الۋى قاجەتتىگىن، وسىنداي مەحانيزم بولسا قاي جەردە، قانداي قوجالىقتار وتىر، سولارعا بارۋ ءۇشىن ارنايى قىزمەتكەرلەرىمىزدى جىبەرىپ، كومەكتەسەر ەدىك، دەيدى ولار. سونداي-اق جەرگىلىكتى حالىق العاشىندا ەگىن سالۋمەن شۇعىلدانعانىن، كەيىن ودان كەلەر پايدا بولماعاسىن كاسىپتىڭ باسقا تۇرىنە كوشكەنى دە اڭگىمە وزەگى بولدى. دەگەنمەن، ۋاقىت تالابىنا وراي، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانۋدى قايتا جانداندىرۋ كۇن تارتىبىنە قويىلىپ كەلەدى.

كانالدار بىتەلىپ جاتىر
شارۋاشىلىق باسشىسى تىعىرىقتان شىعىپ، شىعىندى ازايتۋدىڭ جولىن كانالداردى جوندەپ، سۋ وتكىزۋ قابىلەتىن ارتتىرۋدان ىزدەيدى. بۇعان قوسا ەگىنشىلىك قارقىن الىپ، سۋ پايدالانۋشىلار قاتارى ارتقاندا عانا سۋبسيديا كوبەيمەك. الىسقا ايدالعان سۋدى جولشىباي پايدالانىپ جاتسا قانداي جاقسى. مىسالى،  بۇرىندارى «العاباس-جورىق» كانالى سەكۋندىنا  3 تەكشە مەتر سۋ وتكىزسە، قازىر 1,5 تەكشە مەتر سۋ وتكىزۋگە مۇمكىندىگى بولماي قالعان. سوندىقتان دا وسى جانە تورتقۇدىق، مالايسارى، بازارباي كوتلوۆاندارىن تەرەڭدەتىپ، تازالاۋ،   قۇرايلى-ساي كانالى بويىنان جاڭا كوتلوۆان قازۋ جۇمىستارى كۇتىپ تۇر. اقساي كانالىنداعى بۇرىنعى شارحات، قۋات، بولەكباي كوتلوۆاندارىنا دا وسىنداي جۇمىس جاسالۋى قاجەت ەكەن. وتكەن جىلى كانالدارعا قاتىستى جوندەۋ جۇمىستارىنا قاجەتتى قارجى كولەمى 87 ملن. تەڭگە شاماسىن قۇراپ، سۇرانىس بەرىلگەنمەن، جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى جاساقتاۋعا قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان 2008 جىلدىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت جوسپارىنا كىرىستىرىلمەي قالعان. مىنە، ەندىگى جەردە وسى  جانە  جوعارىدا  اتالعان ماسەلەلەر تەزىنە سالىنىپ، تامىرشا  تارتىلعان كانالدار قۇرعاماسىن ەل كۇتىپ وتىر.  
بەيرەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا،  اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى مەترولوگيالىق قىزمەت سالاسىنداعى باس مەكەمە مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعىن كوورديناتسيالاۋ ورتالىعىنىڭ فيليالى رمك عىلىمي وندىرىستىك ورتالىق «سۋاۆتوماتيكا» مەكەمەسىنىڭ كۇشىمەن مەترولوگيالىق قۇرىلىمنىڭ نۇسقاسى جانە سۋدى ەسەپتەپ ۇقىپتى پايدالانۋدىڭ سالالىق باعدارلاماسىن جاساۋدى قولعا السا كەرەك-ءتى. «اتىراۋسۋشار» وسى شارالارعا سايكەس سۋدى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ماگيسترالدى  توپىراقتان  تۇرعىزىلعان اشىق كانالداردى تەمىر بەتوندارمەن قاپتاۋ، سۋ قۇبىرلارىنا اۋىستىرۋ، جىل سايىن كانال ارنالارىن ارشىپ وتىرۋ شارالارىن جوسپارلاپتى.

بيلىك قولعا السا بىتپەيتىن ءىس جوق
جالپى وسى ماسەلەگە وراي اۋدان اكىمى ءا.ناۋتيەۆ شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ جينالىس وتكىزگەن-ءدى. ۇسىنىس، پىكىرلەرىمەن ءبولىسىپ، بۇل ماسەلەنى پىسىقتاپ، شاراسىن الۋدى ءوزىنىڭ ورىنباسارىنا جۇكتەگەن بولاتىن. وسىعان وراي ءبىز اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءا.بالاحمەتوۆكە جولىعىپ، ءمان-جايدى سۇراعانىمىزدا:  - جاقىندا كانالداردى ارالاپ قايتتىق. ەندى العا قاراي شليۋزدەردى ىسكە قوسۋ ارقىلى سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋدى قولعا الماقپىز. قازىر وسى باعىتتا جۇمىستانۋدامىز، قايتكەندە دە ءساۋىردىڭ العاشقى كۇنى كانالدارعا سۋ جىبەرىلۋى ءتيىس،- دەيدى ول.
سونىمەن...
بۇل جەردە مىناداي گاپ بار دەپ ايتۋ مۇمكىن بولماعانمەن، سول مال يەلەرىمەن كەلىسىم-شارتتى تۇسىنىكتى تۇردە جولعا قويۋ كەرەكتەي. جاڭاعى مىڭداعان جىلقى جازدىگۇنى توپىراق قىزعاننان سۋىعانعا دەيىن سۋدى  لاستاپ، باۋىرىنان مالىنىپ تۇراتىنى ءسوزسىز. بىراق سول مالدىڭ يەسىن انىقتاپ، تولەماقىسىن الۋعا كەلگەندە ماسەلەنىڭ ۇيلەسپەي قالاتىنى دا وكىنىشتى. قايتكەندە دە بۇل جەردە تاراپتاردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسى قاجەت ەكەنى سەزىلىپ تۇر. سوندىقتان دا مۇنىڭ دا ءبىر جولىن ويلاستىرعان ءجون.
قىسقاسى، قارايعان قارجى جۇمسالىسىمەن ايدالعان سوڭ قاسىقتاي سۋدىڭ دا قايتارىمى بارىن، تاپشىلىقتا تامشى سۋدىڭ دا التىنمەن پارا-پار بولاتىنىن اركىم-اق ۇققانى ءجون. ال ءشول دالانى كول دالاعا اينالدىرۋ ارمان بولىپ قالا بەرمەك.

جاناي امانتۋرلين، «اتىراۋ» گازەتىنەن الىندى.