Ýkimet ýmitti aqtay ala ma?

- Ámirjan myrza, býgingi әngimemizdi eldi dýr silkindirgen bir bastamadan bastayyq: Manghystau oblysynyng aqsaqaldary Janaózen qalasynyng atyn Beket Ata dep ózgertu turaly úsynys jasady. Áleumettik jelide, sonyng ishinde «Feysbukte» siz osy mәselege biraz mәn beripsiz. Nege?

- Óitkeni ótken jylghy qandy qyrghynnan keyin «Janaózen» kartadaghy bir qalanyng aty ghana emes, ol - Últtyq tragediyanyng simvoly. «Janaózen» úghymynyng artynda tek qana múnayshylardy qyryp salu men әdiletsiz sottar túrghan joq. Onyng artynda halyqtyng narazylyghy men tarihtyng ýlken súrauy túr. Osyny angharghan biylik qalanyng atyn jong arqyly óz jauapkershiligin de joyghysy keletin siyaqty. Biraq Janaózen geografiyadan ... «biografiyagha» ainaldy ghoy! Kartadan aty óshse de, jýrekten qalay óshiresin?!

Óz basym osynau qadamgha baryp otyrghan biylik taghy da bir arandatu jasap otyr dep sanaymyn! Qangha boyalghan qalanyng aty men әuliyening aruaghyn osy mәselede talastyryp qong - baryp túrghan úyatsyzdyq! Onyng artynda belgili bir sayasy maqsat túrghany da sózsiz.

- Osy kýnderi preziydent pen onyng ainalasy turaly әngime kóbeyip ketti. Preziydent әkimshiligi basshysynyng auysuy qanday janalyqtar әkelui mýmkin?

Ýkimet ýmitti aqtay ala ma?

- Ámirjan myrza, býgingi әngimemizdi eldi dýr silkindirgen bir bastamadan bastayyq: Manghystau oblysynyng aqsaqaldary Janaózen qalasynyng atyn Beket Ata dep ózgertu turaly úsynys jasady. Áleumettik jelide, sonyng ishinde «Feysbukte» siz osy mәselege biraz mәn beripsiz. Nege?

- Óitkeni ótken jylghy qandy qyrghynnan keyin «Janaózen» kartadaghy bir qalanyng aty ghana emes, ol - Últtyq tragediyanyng simvoly. «Janaózen» úghymynyng artynda tek qana múnayshylardy qyryp salu men әdiletsiz sottar túrghan joq. Onyng artynda halyqtyng narazylyghy men tarihtyng ýlken súrauy túr. Osyny angharghan biylik qalanyng atyn jong arqyly óz jauapkershiligin de joyghysy keletin siyaqty. Biraq Janaózen geografiyadan ... «biografiyagha» ainaldy ghoy! Kartadan aty óshse de, jýrekten qalay óshiresin?!

Óz basym osynau qadamgha baryp otyrghan biylik taghy da bir arandatu jasap otyr dep sanaymyn! Qangha boyalghan qalanyng aty men әuliyening aruaghyn osy mәselede talastyryp qong - baryp túrghan úyatsyzdyq! Onyng artynda belgili bir sayasy maqsat túrghany da sózsiz.

- Osy kýnderi preziydent pen onyng ainalasy turaly әngime kóbeyip ketti. Preziydent әkimshiligi basshysynyng auysuy qanday janalyqtar әkelui mýmkin?

- Meninshe, bizding sayasattanushylar men jurnalisterding bir qateligi bar. Yaghni, әrtýrli kezende preziydent Nazarbaevtyng manayyndaghy keybir figuralardy shamadan tys quatty, ne bedeldi dep sanap, óz joramaldaryn soghan negizdep jatady. Sóz joq, preziydent әkimshiligi basshysynyng qazirgi sayasy jýiedegi orny bir tóbe. Biraq, qay-qaysysy bolsyn keshirsin meni, ol tau emes, tóbe ghana! Onyng ishinde kóp tóbening biri ghana! Barshagha jogharydan baqylap, ózi qalaghan adamyn ne tóbe, ne tóbeshik etip otyrghan preziydenttey «tau» túrghanda, olardyng yqpaly belgili bir dengeyge deyin ghana bolady. Sondyqtan da men absolutti ókiletti preziydent túrghanda, onyng әkimshiligining kezekti jetekshisin absoluttendiruge qarsymyn.

Mәselen, Aqordanyng sayasaty әkimshiligining jana jetekshisi kelgennen son, eldegi jaghday kýrt ózgerip ketken joq qoy! Keshe qabyldanghan basty sayasy sheshimder kýshinde qaldy. Sottalghandar aqtalyp jatqan joq. Kadrlyq sayasat ózgere qoyghan joq. Kerek deseniz, preziydentting sayasy leksikasy da sol bayaghy qalpynda. Búghan deyin de búl qyzmette basqa azamattar bolghan, búdan keyin de bolmaq. Biraq olardyng bәri tek qana preziydentting tapsyrmasyn oryndaushylar ghana dep bilemin.

Juyq arada belsendi sayasy nauqan (preziydent pen parlament saylaularyn aityp túrghanym) josparda joq. Sondyqtan qazirgi әkimshilik jetekshisining negizgi funksiyasy tym sozylyp ketken ekonomikalyq daghdarys pen әleumettik mәselelermen baylanysty bolar. Bәlkim, onyng tek qana osy sharuamen ainalysqanyn qalaytyn basqa da toptar boluy әbden mýmkin. Onyng ýstine postnazarbaevtyq kezeng de jaqyndaghan sayyn, bas biyliktegiler ózining qarjylyq-menshiktik mәselelerin de rettep alugha asyghyp jatqan siyaqty. Bәlkim, qazirgi әkimshilik jetekshisi óz qyzmetinde dәl osy maqsat ýshin de kerek bolar preziydentke.

Áriyne, jeke túlgha retinde әkimshilik jetekshisi biren-saran janalyqtardy qolgha aluy mýmkin. Biraq, qaytalap aitamyn, ol ýlkendi-kishili bastamalar Aqordanyng ýlken sayasatynan asyp kete almaydy. Jalpy men elding osy auys-týiister tónireginde osynshama alandauyn týsinemin. Óitkeni postnazarbaevtyq kezeng jaqyndaghan sayyn, onyng ainalasyndaghy kez kelgen adamnyng roli basqasha qabyldanady: mýmkin, ol erteng resmy múrager bop shyghar.

- Jana ýkimetting alghashqy ayaq alysy qalay, «AyPiO» -ny bastap jatyrmyz deydi?..

- Qaydaghy «jana ýkimet»? (kýledi). «Bayaghy jartas - bir jartasta» otyrghandar ghoy! Premier auysqanymen, basqalary týk bolmaghanday ornynda qaldy... Jalpy osynday dәstýr avtoritarlyq jýiege ghana tәn nәrse. Shynayy demokratiyalyq elderde ýkimet auyssa, barlyq mýsheleri ketedi! Al bizde bolsa ýkimet - bir baghdarlama men bir jauapkershilik negizinde úiymdasqan pikirlesterding bir komandasy emes, bir-birin andyp, sýrinuin tilep otyrghan әrtýrli oligarhtyq, ne klandyq toptardyng ókilderi! Ishki talas pen qarama-qayshylyqtargha negizdelgen múnday qúrylymdar jaqsylyqqa jetkizbeydi eshbir eldi! Bәri birge kelip, birge ketetinin biletin ýkimetting júmysy mýldem basqasha bolar edi! Bizde onday joq.

Ázirshe men Ahmetov bastaghan ýkimetting qyzmetinen asa bir qatty qarqyn, jasampaz janalyq, qazirshe aitsaq, kreativ kórip otyrghan joqpyn. Sol bayaghy eski saryn, sol bayaghy órtting aldyn alushy emes, ony sóndirushi komanda siyaqty әser qaldyryp otyr. «AyPiO» turaly sózding bastalghanyna bes jyldan asyp ketti, onyng nәtiyjesin bir qúday kórseter...

- Osy ýkimetting jedel týrde qolgha aluy tiyis qanday sharualar bar dep oilaysyz?

- Dereu qolgha alatyn sharualary shash etekten. Eng aldymen, daghdarystyng kezekti tolqynyn qalay qarsy alamyz? Naqty baghdarlama qanday? Kezinde ýkimet «A» jәne «B» varianttaryn әzirlep jatyrmyz degen bolatyn preziydentke. Qayda sol qújattar? Múnaydyng baghasy kýrt tómendep ketse, ne shara jasaymyz? Osy basty súraqtargha jauap bermese, krizisting sol tolqyny Esilge jetip, ýkimetting ózin shayyp, sugha aghyzyp jibereri haq!

Ekinshiden, bagha men tarifterding sharyqtap bara jatqan jaghdayynda әleumettik jaghynan qorghausyz azamattargha qanday naqty qoldau bolady? Basqasyn aitpaghanda, 90-jyldary, budjettegi qarjynyng asa tapshy kezding ózinde ýkimet asa zәru toptargha adrestik kómek berip edi ghoy. Ol kezde múnay baghasy 10 dollar bolghan, qazir 100 dollardyng o jaq bú jaghynda! Qazirgidey 80 milliradtan astam qarjysy bar Últtyq qor degen tipti bolghan joq o kezde! Ýshinshiden, Keden odaghynyng jaghdayynda «otandyq tauar óndirushilerdi qorghau» baghdarlamasyn jasaytyn uaqyt jetti emes, ótip ketti! Dýken men bazargha barynyz, barlyq derlik tauar Reseyden! Bizding óndirushilerge nege osy kýnge deyin qol úshyn berip, tauar baghalaryn bәsekeles eterdey jaghday jasalmady? Osy mәseleni sheshpese, erteng kóshege oppozisiya emes, shaghyn jәne orta biznes ókilderi shyghyp ketpesine kim kepil?

Ázirshe - osy. Shynymdy aitsam, eng bolmasa, osy ýsh mәseleni sheship berse, qanshama oppozisioner bolsam da, osy ýkimetke rahmet aitar edim!

- Nelikten ýkimet osy sharualardy qazirding ózinde qolgha almay jatyr sonda?

- Birinshiden, janalyq jasap, sony tirlik tanytu ýshin, kem degende, ótken kezenge syny kózben qarau kerek. Jaqsysyn asyrmay, jamandyghyn jasyrmay. Ol bizding jaghdayda tipti mýmkin emes qoy!

- Nege?

- Óitkeni, syn aitylsa, keshegi premierge tiyedi. Al keshegi premiering qazir - Aqorda әkimshiligining jetekshisi! Syn aitsan, soghan tiyip ketedi. Ekinshiden, bizde biylik basynyng sayasy mýddesi ekonomikany, onyng negizgi zandaryn basyp-janshyp tastaghan! Mәselen, ekonomikanyng múnay baghasynan tәueldiligin joy turaly aityla bastaghanyna 20 jyl boldy! Ýkimet soghan baghyttalghan 20 qauly qabyldady ma osy merzim ishinde? Joq! Nege? Biylikke tikeley yqpaly bar oligarhtar naq sol jer asty baylyqtaryn satyp, payda kórip otyr! Sondyqtan da olar sol iyen baylyqty dәl býgin, dәl osy baghagha satugha mýddeli. Olar siz ben bizding ekonomikanyng bolashaghyn qaytsin! Mine, Aqorda men ýkimet solargha «qoyyndar!» dep aitugha bata almay otyr ghoy.

- Jauabynyzdyng ekinshi bóligin jazyp aitynyzshy?..

- Shynyn aitayyn ba?

- Aytynyz.

- Sol oligarhtardyng bәri Aqorda men ýkimet ýiinde otyr. Ózderi kýnde jep otyrghan mayshelpekten óz erkimen airylyp, olargha ne kórinipti?! Bir nәrse anyq - qazirgi bayshykeshter Qazaqstannyng bolashaghyna jәne onyng ishinde әdiletti qogham ornaghan Qazaqstandaghy óz bolashaghyna senbeydi! Sondyqtan da olardyng balalary tek shetelde oqidy, әri olardyng syrt jaqta ýi-jaylary dayyn! Óz elining keleshegin oilaghan biylik basyndaghylar, mәselen, óz aqshalaryn eldegi bankterde saqtar edi ghoy!

Referendum -

býkil halyqtyng

isi boluy tiyis!

- «Túraqtylyq araly» dep ózin maqtap kelgen Qazaqstanda qazir kýn sayyn oq-dәri atylyp-jarylyp, ekstremizm men terrorizmning oshaghyna ainaldy. Sebepteri aitylyp jatyr. Endi osyny tyi ýshin ne isteu kerek?

- Bәrin birden tizip beru qiyn bolar. Biraq aityp kóreyin. Birinshiden, qúbylystyng týpki sebebin jong kerek. Al ol bolsa, el ishin jaylaghan kedeyshilik pen diny sauatsyzdyq. Ya júmysy, ya ýi-jayy, ya oqugha ne ýilenuge qarjysy joq auyl jasy qayda barady? Ókimetke barady. Al әkim әdettegidey ony sypayy shygharyp salady. Jer betinen әdilettik tappaghan ol Qúdaygha jalbarynady. Meshitke bara jatqan jolynda oghan әrtýrli kýmәndi kýshter jolyghady. Kerek deseniz, qinalyp jýrgen jastardy ózderi izdep tauyp alady. Múnyn múqiyat tyndaydy, jyly sózin, kerek deseniz, qarjylay jәne basqasha kómegin ayamaydy. Sodan solardyng qataryna resmy týrde kiredi. IYdeyalaryn boyyna siniredi. Mine, bar bolghany osy. Osyny boldyrmaudyng joldary bar ma? Áriyne, bar!

Basqa elderdi bilmeymin, biraq Últtyq qorynda 80 milliard dollary bar, әri jyl sayyn jer asty qazba baylyqtaryn satudan qyruar payda kórip jatqan Qazaqstan ókimetining oghan tolyq mýmkindigi bar! Oqudy qoljetimdi etinder, ýy alugha nesiyeni tómen payyzben berinder, auyl-aymaqta shaghyn óndiristi kóptep ashyndar! Azghantay ghana halyqty tolyq jarylqaytyn mýmkindigi bar biyliktin!

Ekinshi mәsele - sauattylyqta. Islam dini - úly ilim. Onyng gumanistik tújyrymdary haqynda nege ýlken nasihat joq? Áytpese óz basymyz Qúrannyng betin ashpay-aq, annan-múnnan estigen jartylay ras, jartylay jalghan jayttardyng negizinde ózin músylman sanap jýrgen adamdardy da bilemiz. Apta boyyna kýnәgha batyp, júma kýni meshitke namazgha baryp, sodan «pokazuha» jasap jýrgender qanshama! Bar biletini - ólikti qalay jóneltu kerek, sol ghana! Jәne de búl aghartushylyq júmysyn tek qana moldalar emes, bilimdi de sheshen teologtar, yaghny dintanushylar jýrgizui kerek! Ol ýshin tiyisti fakulitetter ashyp, sol mamandardy dayyndau qajet. Zayyrly memlekette teologtardyng orny alabóten boluy tiyis. Basqa dinderge de saliqaly da sabyrly bagha bere alatyn mamandar qajet. Bizde ol júmys tipti qolgha alynbaghan.

Óz basym bir nәrsege tang qalamyn. Bizdi, oppozisiyany, kýndiz-týni andyp jýrgen arnayy qyzmetter el ishin ekstremister men terrorister jaylap ketuine qalaysha jol bergen?! Qoldarynda qanshama kýsh, qarjy, tiyisti qúral-jabdyqtar bar! Sony qolynda qaruy joq bizge qarsy júmsaghansha, óz maqsatynda, yaghny memleket qauipsizdigine paydalanbay ma? Key kezde sol terroristerding artynda biylikting ózi túrghan joq pa dep oilap qalasyn... Kezinde Aughanstandaghy terrorizmdi Kenes Odaghyna qarsy paydalanu ýshin AQSh ózi dýniyege keltirip, qarjylandyrdy emes pe? Arty ne bolghanyn óziniz bilesizder. Qazir de ekstremizm men terrorizm sekildi qúbylystyng barlyq teris sipatyn biylik, mәselen, Janaózen soty arqyly bizge, oppozisiyagha, qarsy paydalanyp jatyr emes pe? Onyng arty ne bolar, bir Qúdaydyng ózi biledi...

- Kókeykesti mәseleler boyynsha referendum ótkizu jónindegi bastamashyl top ókilisiz. Sol referendumdy ótkizuge biylik jol beredi dep shynymen senesiz be? Shynynyzdy aitynyzshy...

- Shynymdy aitsam, olar referendumnyng ózin aitpaghanda, ony úiymdastyru jónindegi jiyndy da ótkizbeu ýshin bar kýshin salyp, tyrysady! Óitkeni biz kóterip otyrghan mәseleler biylikting jandy jerine tiyip otyr, әri barsha halyq ol iydeyalardy sózsiz qoldaytynyn biylik biledi.

- Onda nege sonshama shu shygharyp, әleksizder?

- Birinshiden, referendumdy biylik ótkizuge mýmkindik bermeydi dep qol qusyryp otyru - kez kelgen oppozisiya ýshin úyat nәrse! Ekinshiden, men ýshin referendumdy ótkizu jónindegi júmystyng barlyq týri - sayasy kýresting janasha bir kezeni. Sonyng ishinde eng bastysy - aghartushylyq júmys. Yaghni, biylikting shynayy antihalyqtyq kelbetin ashyp, eldegi jaghdaydy ózgertu ýshin ne isteuimiz kerek degen saualdargha jauapty qoghamgha jetkizu de - ýlken júmys.Ýshinshiden, referendum tóniregindegi júmys auyl-aymaqtaghy júmysymyzdy odan sayyn jandandyrugha mýmkindik beredi. Bir sózben aitqanda, referendum - asa manyzdy sharua. Biraq ol oppozisiyanyng eng basty maqsaty emes, júmystyng bir formasy ghana.

Osy jerde men bir manyzdy nәrse turaly aitqym keledi. Referendum sekildi býkilhalyqtyq sharua bir jeke toptyng ghana emes, barsha oppozisiyalyq kýshterdin, kerek deseniz, tipti oppozisiyagha qatysy joq qauymnyng da bastamasy bop qabyldanuy tiyis. Áytpese bizde «ana bastama pәlensheniki, myna bastama týgensheniki» degen týsinik qalyptasyp qalghan. Sodan baryp jeke adamgha ne topqa degen ong ne teris kózqaras ortaq maqsatqa óz әserin tiygizedi!

Osy aurudan arylsaq, kez kelgen iydeya, onyng ishinde referendum da, ómirshendik tanytyp, mýmkindiginshe qoghamnyng barlyq bólikterin qamtidy. Býkilhalyqtyq referendumgha býkilhalyqtyq qoldau kerek!

Biylikke de, oppozisiyagha da janaru kerek!

- Oppozisiyadaghy jaghdaygha kósheyik. Onyng qazirgi jaghdayyna qanday bagha berer ediniz?

- Ózim ishinde jýrgennen keyin, mening bagham әdil bolmauy da mýmkin (kýledi). Oppozisiya turaly pikirdi qalyng kópshilikten súraghanymyz jón bolar... Tek syrty býtin, al ishi - biylikting týtini sasyghan sarapshylardan súramay-aq qoyynyz...

- Onda súraqty basqasha qoyayyn. Oppozisiya әlsiz, biylik myqty degen sózge ne aitasyz?

- Biylik shyn mәninde halyq qoldauyna ie bolsa, nege saylau komissiyalarynyng qúramyna barlyq partiyalardyng ókilderin engizbeydi? Nege oppozisiya ókilderin últtyq telearnalardan kórsetuge rúqsat bermeydi?

Oppozisiya da - әrtýrli úiymdar men túlghalardan túratyn jandy organizm. Kemshilikterimiz de joq emes. Biraq bir nәrse anyq: naq oppozisiya ókilderin júrtshylyq kýnnen-kýnge azyp, әbden jekkórinishti bolghan biylikke birden-bir balama retinde qabyldaydy. Búl ýlken jetistik. Búghan biz әriptesterimizding qayghyly qazalary, naqaqtan naqaq sottaluy, týrmede otyruy, basqa da qudalaugha týsui sekildi qiyn da qiyametti jol arqyly keldik! Sonymen qatar zaman ózgergen sayyn, kez kelgen nәrse, sonyng ishinde oppozisiya da algha damyp, zaman talaptaryna say boluy tiyis. Mәselen, el ishinde «oppozisiya birge bolsa» degen talap-súranys bar. Ókinishke oray, oghan tolyq sәikes bola almay kelemiz. Ol kinә - ózimizden.

Oppozisiya degen alang da keneyip keledi. IYdeya, baghdarlama jaghynan da, túlghalar jaghynan da. Biylikke degen talaptary jaghynan da. Osy jaghyn da eskeruimiz qajet. Eger biz biylikke janaru talabyn qoysaq, ózimizge de nege qoya almaymyz?

- Ol ne janaru sonda?

- Birinshiden, iydeyalyq janaru. Qazirgi kýni «biz býgingi biylikke qarsymyz» degen tújyrym tym jetkiliksiz. Aluan týrli pikirler bar oppozisiyalyq alanda, ol tipti teris әser qaldyruy mýmkin. Sondyqtan da qazirgi zaman talaptaryna say әri qalyng elge úghynyqty da jaqyn iydeyalar jiyntyghyn úsynugha tiyispiz. Onyng ishinde zamanauy basty baghyttar, qazirshe aitsaq, trendter de bar.

Mәselen, quatty naryqtyq ekonomika men myqty әleumettik sayasat arasyndaghy ejelden kele jatqan teke tireste óz Otanymyzgha paydaly ara-qatynasty anyqtau. Ol qiyn sharua, biraq ol tepe-tendiksiz biz alysqa barmaymyz. Osy pikirtalasta oppozisiyanyng iydeyalyq ústanymy qanday bolmaq? Qaranyz, Ukrainadaghy saylauda últshyldar túnghysh ret resmy partiya retinde parlamentke enip jatyr. Bizde bolsa, últshyldyq iydeya sol bayaghy Kenes Odaghynan qalghan baghagha ie bop jýr. Búl baghytta da janasha, órkeniyetti memleket talaptaryna say jәne halyqaralyq arenadaghy Qazaqstannyng bedeline núqsan keltirmeytindey ústanymdardy anyqtap aluymyz qajet. Biraq últtyq trendting osy ketkeni - ketkeni!

Oppozisiyanyng kýres taktikasy da әzirshe әrqily. «Nazarbaev, ket!» degen de bar, «Reformalardy qazirgi preziydent jasap ketsin» degen de bar. Biri kópshilikti shoshytyp jiberip jatsa, ekinshisi tym júmsaq bop kórinedi elge. Osy jerde de tepe-tendik kerek. Jyl basyndaghy mitingiler eldi bir serpip tastady. Qazir ol júmys birshama bәsendep qaldy. Osynday jariya aksiyalargha baylanysty janasha, standarttan tys taktika kerek-aq.

Ekinshiden, bizge kadrlyq, resurstyq, úiymdyq janaru qajet. Qúdaygha shýkir, qatarymyzgha jastar kóptep kelip jatyr. Jana liyderler solardan shyghady! Oppozisiyanyng qarjysy bir adamgha ghana baylanysty bop qaluynyng da óz kemshin tústary bar. Óz ishimizde jeke basqa tabynu oryn alyp ketedi. Ol da dúrys emes. Oppozisiyanyng óz ishinde de ishki demokratiya mehanizmderi boluy tiyis. Qazir jana baylanys tehnologiyalaryn da tereng mengerip, әsirese ghalamtor mýmkindikterin meylinshe tiyimdi paydalantyn uaqyt jetti. Ol ózi - ózinshe jeke bir baghyt.

Jalpy sizding búl saualynyz jalghyz men jauap beretin saual emes. Oppozisiyada jýrgen barsha júrt kenesip, sheshetin sharua. Shynymdy aitsam, osy mәseleler turaly ózim qatty oilanyp jýrmin. Ol jayynda kelesi bir rette sóileseyik, eger sizderge qyzyqty bolsa!

- Bizden búryn bizding oqyrmandarymyzgha qyzyqty bolady dep oilaymyz. Jón, kelesi súhbatta kezdeskenshe!

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»