Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Ata Zangha engiziletin ózgerister men tolyqtyrular jobasy boyynsha biylghy 5 mausymda respublikalyq referendum ótkizu turaly Jarlyqqa qol qoydy. Memlekettik hatshy Erlan Qarin ózining «Konstitusiyagha engiziletin týzetuler boyynsha baghyt-baghdar» atty maqalasynda Ata Zangha engiziletin ózgeristerdi týsindirdi.

«Konstitusiyalyq reforma – Preziy­dent­ting nauryz aiyndaghy Qazaqstan halqyna Joldauynda aitylghan sayasy reformalar bagh­dar­lamasyn jýzege asyru ýshin qol­gha alynghan manyzdy is-shara.

Konstitusiyalyq týzetuler jobasy azamattardyng súranysyna negizdelgen jәne býkil qoghamnyng mýddesi ýshin jýzege asyrylmaq. Ata Zangha engiziletin ózgerister men to­lyq­tyrular jobasyn belgili zan­­ger-qúqyqtanushylar jәne kons­­titusiyalyq qúqyq salasy­nyng ma­mandary әzirledi. Oghan Kons­tiy­tusiyalyq Kenes ong baghasyn berdi.

Konstitusiyagha engiziletin ózgerister men tolyqtyrulardyng bәri ózara baylanysty jәne bir maqsatty kózdeydi. Atap aitqanda, mynaday ýderisterge qúqyqtyq negiz qalyptastyrugha arnalghan:

1. Superpreziydenttik bas­qaru ýlgisi­nen preziydenttik respub­likagha týbegeyli kóshu;
2. Birqatar biylik ókilettigin qayta bólu;
3. Parlamentting rólin kýshey­tip, mәrtebesin arttyru;
4. Eldi basqaru isine halyqtyng qatysu mýmkindigin keneytu;
5. Azamattardyng qúqyqtaryn qorghau tәsilderin jetildiru.

«Qazaqstan Respublikasynyng Konstiy­tu­siyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasy respubliy­kalyq baspasózde 6 mamyr kýni resmy týrde jariyalandy», -dedi ol.

Qarinning aituynsha, Kontitusiyanyng qazirgi jәne jana núsqasynyng aiyrmashylyghyn týsinu qiyndau, sondyqtan elge týsinikti bolu ýshin Negizgi Zannyng naqty baptary men tarmaqtary birneshe bólikke bólingen. Ol Superpreziydenttik basqaru ýl­gisinen preziydenttik respub­likagha týbegeyli kóshuding jýzege asatyny turaly bylay dep jazdy:

«Konstitusiyalyq reforma biylik tarmaq­tary arasyndaghy qarym-qatynas­tyng tepe-tendi­gin jәne ontayly boluyn qalyptas­tyrady. Sonday-aq preziydenttik instituttyng barynsha derbes boluyn qamtamasyz etedi.

Ata Zanymyzdyng 43-babyna 3-tar­maq qosylady. Onda Qazaq­stan Res­pub­liy­kasynyng Preziy­denti óz ókilettik­terin jýzege asyru kezeninde sayasy partiya­da bol­maugha tiyis dep kórsetiledi. Osy logiy­kagha sәikes Konstitusiya­lyq Sot­tyn, Joghar­­ghy Sottyng jәne ózge de sot­tar­dyng tór­agha­lary men sudiya­laryna, Orta­lyq saylau ko­­miys­­­siyasynyn, Joghary audiy­tor­lyq pa­la­tasynyng tóraghalary men mýsheleri­ne de osynday tyiym salynady (Konstitu­siya­nyng 23-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Sonyng nәtiyjesinde sayasy bәseke artyp, barlyq sayasy partiyany damytugha birdey jaghday qalyptasady, derbes әri әdil sheshim qabyldaugha jol ashylady.

Memleket basshysy barlyq azamat­qa teng mýmkindik berilui­ning myzghy­mas kepili bolugha tiyis. Sol sebepti Konstiy­tusiyanyng 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Preziydentting jaqyn tuys­tary memlekettik sayasy qyz­metshi­lerdin, kvaziy­memlekettik sektor subektileri basshy­larynyng qyzmetterin atqarugha qaqysy joq» dep kórsetiledi.

Júmys toby mýshelerining úsy­nysy boyynsha Túnghysh Pre­ziy­dentting Preziydent lauazymy­na qatarynan eki retten kóp say­lanuyna mýmkindik beretin bap­tyng (Konstitusiyanyng 42-baby 5-tarmaghynyng jana redak­siyasy), sonday-aq Túnghysh Pre­ziy­dentting mәrtebesi men ókilet­tikteri Kons­titusiyamen jәne kons­titu­siyalyq zanmen aiqynda­la­tyny turaly 46-baptyng 4-tarmaghy Ata Zannan alynyp tastalmaq.

Konstitusiyanyng 91-babynan Túnghysh Preziy­dentting tәuelsiz Qazaqstannyng negi­zin salushy degen mәrtebesi turaly nor­ma alynyp tastalady (Konstitusiya­nyng 91-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Konstitusiyalyq reformanyng nәtiy­jesinde tiyisti aumaqtaghy ahual­gha jauapty jer­gilikti ókildi jәne atqarushy organ­dardyng jer­gilikti memlekettik basqaru jәne ózin-ózi basqaru ókilettikteri keneyedi.

Jobada Preziydentting oblystar, res­pub­likalyq manyzy bar qalalar men astana әkimderi aktilerining kýshin joyatyny ne qol­danyluyn tolyq nemese ishin­ara toqtata túratyny tura­ly qúzyretin jong kózdelgen (Kons­titusiyanyng 44-baby 3) tarmaq­shasynyng jana redaksiyasy).

Sonday-aq Preziydentting audan, qala, auyldyq okrug әkim­derin lauazymynan bosatu turaly qúzyretin alyp tastau kózdelgen (Konstitusiyanyng 87-baby 4-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Oblystar, respublikalyq manyzy bar qalalar men astana әkimderining qúzyretke ie bolu tәrtibi de edәuir ózgeredi.

Konstitusiyanyng 87-baby 4-tarmaghy­nyng jana redaksiyasyna sәikes endi olar­dy Preziydent oblys aumaghynda ornalas­qan mәslihat deputattarynyng nemese respub­likalyq manyzy bar qa­lalardyng jәne astananyng mәs­lihat deputattarynyng kelisi­mimen taghayyndaydy.

Búl rette Memleket basshysy keminde eki kandidatura úsy­nyp, dauysqa salady. Dauys beru­ge qatysqan deputattardyng kópshi­ligining dauysyna ie bolghan kandidat kelisim alghan bolyp sanalady.

Osylaysha, jergilikti biylikke qatys­ty Preziydentting ókilettigi azayyp, ol mәslihattardyng rólin aitarlyqtay arttyru arqyly ónirlik dengeydegi әkimder­ding qolyna jinaqtalady», -dedi Memlekettik hatshy Erlan Qariyn.

Onyng habarlauynsha, Senattaghy Preziydent kvota­sy­nyng sany 15-ten 10 deputatqa deyin azayady. Onyng beseuin Qazaqstan halqy Assam­bleya­sy úsynady (Konstitusiyanyng 50-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Senattyng ókilettigi birqatar qúqyq­tarmen tolyghady. Atap aitqan­da, Senat Preziydent engizetin Konstitu­siya­lyq Sottyng jәne Joghary Sot Kenesi­ning tóraghalary lauazymyna kandiy­dat­tardy kelisu qúqyghyna ie bolady (Kons­titu­siyanyng 44-baby 4) tarmaqshasynyn, 55-baby 2) tarmaqshasynyng jәne 82-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Konstitusiyalyq Sot (qazirgi Konstitusiyalyq Kenesting ornyna) qúru arqyly konstitusiyalyq baqylau jasau instituty janghyrtylady.

Konstitusiyalyq Sot 11 sudiyadan túrady (qazirgi Konstiy­tusiyalyq Kenesting 7 mýshesi bar).

Konstitusiyalyq Sottyng qúramy my­na­day tәsilmen jasaq­tala­dy: 6 sudiyany Par­lament (Mәji­lis pen Senattyng әr­qay­sy­sy 3 sudiyadan), 4 sudiyany Pre­ziydent taghayyndaydy. Konstiy­tu­siya­­lyq Sot­tyng tóraghasyn jogha­ry­­da aityl­ghan­day Senat­tyng kelisi­mi­men Preziydent tagha­­­yyn­­daydy (Kons­titusiyanyng 57-baby 1) tar­maqshasynyn, 58-baby 3-tar­maghy 7-tarmaqshasynyng jәne 71-babynyng jana redaksiyasy)»-

Respublikalyq budjetting atqary­luyn baqylau jónindegi esep komiyteti Joghary auditorlyq palata bolyp ózgere­di. Onyng tóraghasy jylyna eki ret Mәjilis deputattarynyng aldynda esep beredi (Kons­titusiyanyng 53-baby 2) tarmaq­shasy­nyng jana redaksiyasy, 56-baby 1-tar­maghyndaghy 3-1) jana tarmaqshasy).

«Memlekettik hatshy» ins­tituty «Memlekettik kenesshi» ins­tituty bolyp ózgeredi (Kons­titusiyanyng 44-baby 19-tar­maqshasynyng jana redaksiyasy). Ol Memleket basshysyna úsy­nystar men úsynymdar әzir­leumen ainalysady.

Erlan Qarin «Parlamentting róli kýsheyip, mәrtebesi artatyny» turaly jazdy.

«Konstitusiyalyq reformanyng nәtiy­jesinde biylikting zang shygharu­shy tarmaghy aitarlyqtay ózgeredi. Sonyng arqasynda Parlamentting jәne onyng palatalarynyng róli edәuir kýsheyip, mәrtebesi artady.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, Pre­ziy­dent Konstitusiyalyq Sot­tyng jәne Joghary sot Kenesining tór­aghalaryn tagha­yyn­dau ýshin Senat­tyng kelisimin ala­dy. Sonday-aq Preziydent Senatqa 15 emes, 10 de­putat taghayyndaytynyn ait­tyq. Onyng 5-eui Qazaqstan halqy Assam­bleya­sy­nyng úsynysy bo­yyn­­sha taghayyn­dalady (Kons­tiy­tusiyanyng 50-baby 2-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Osy orayda Qazaqstan halqy Assam­b­leyasynyng Mәjilistegi kvo­tasy Senatqa beriledi. Onyng sany 9-dan 5 depu­tatqa qysqa­rady. Soghan sәikes Mәjilis deputat­tary­­nyng jalpy sany 107-den 98-ge azayady (Konstitusiyanyng 50-baby 3-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Mәjilis deputattary aralas saylau jýiesimen, yaghny pro­po­r­­sionaldy jәne majoritar­ly jýie boyynsha saylanady (Kons­titusiyanyng 50-baby 3-tar­maghynyng jana redaksiyasy). Aralas saylau jýiesi barlyq azamat­tyng qúqyqtaryn tolyq saq­­taugha, saylaushylardyng mýdde­sin qor­ghaugha mýmkindik beredi.

Saylaushylardyng bir mandatty saylau okrugi boyynsha saylanghan Mәjilis deputat­tarynan mandatty keri qaytaryp alu qúqyghy engiziledi (Konstitusiyanyng 52-baby 5-tarmaghynyng jana redaksiya­sy). Sonyng nәtiyjesinde demokratiya dәstýrleri nyghaya týsedi, deputattar men saylaushylardyng arasynda ózara jauapkershilik pen senimge negizdelgen jana sayasy mәdeniyet qalyptasady», - dedi ol.

Onyng aituynsha, Mәjilisting qúzyreti keneyip, res­publikalyq budjetting at­qarylu sapasyna parlamenttik baqylau kýsheyedi.

«Respub­likalyq budjetting atqaryluyn baqy­lau jónindegi esep komiyteti Jo­ghary auditorlyq palata bolyp qayta qúry­lady. Onyng tóraghasy jylyna eki ret Mәjilis deputattarynyng al­dyn­da esep beredi (Konstitusiyanyng 53-baby 2-tarmaqshasynyng jana redaksiya­sy, 56-baby 1-tarmaghynyng 3-1) jana tar­maq­shasy). Búl Mәji­listing jәne jalpy Parla­mentting mәrtebesin odan әri kýsheyte týsedi.

Sayasy jýiede tepe-tendik jәne teje­melik tetikterdi nyghaytu jәne zang shygharu jú­my­syn on­taylandyru maq­satynda Mәji­liske zandardy qabyl­­dau (búryn zang jobalaryn qara­ghan jәne maqúldaghan), al Senatqa zan­dardy maqúldau ne maqúl­damau (búryn zandardy qabyldaghan) qúzy­reti beri­ledi (Konstitusiyanyng 61-baby 4 jәne 5-tar­maqtarynyng jәne 62-baby 5-tar­maghynyng jana redaksiyasy)», - dedi Memlekettik hatshy.

Onyng aituynsha, Parlament konstitusiyalyq zandardy Palatalardyng birlesken otyrysynda, keminde eki oqy­lym­da qabyldaytyn bolady (Kons­titusiyanyng 53-babynyng jana redaksiyasy).

Ayryqsha qajettilik tuyndasa, zan­dardy jedel qabyldau tәrtibi engiziledi. Halyqtyng ómiri men densaulyghyna, konstitusiyalyq qúrylysqa, qoghamdyq tәrtipti saqtaugha, elding ekonomikalyq qauip­sizdigine qater tóndiretin jagh­daylargha jedel den qoy maq­satynda Ýkimetting zang shygharu basta­masy arqyly engiziletin zang jobalary Parlament Palata­larynyng birlesken otyrysynda shúghyl qaralady. Búl zang jobalaryn qarau kezinde Ýkimet zang kýshi bar uaqytsha qúqyqtyq-normativtik aktiler qabylday alady (Konstitusiyanyng 61-baby 2 jәne 3-tarmaqtaryn tolyqtyru).

Búl tәsil elge tóngen qauip-qaterding betin qaytaru ýshin biylik tarmaqtarynyng birles­ken әri shúghyl júmysyn ýiles­tiruge qajet. Ony qalypty, kýn­de­likti júmys barysynda qol­danu­gha bolmaydy. Búl ýderis Par­lament deputattary men Ýki­met mýshelerining ózara jauapker­shilikke negizdelgen qarym-qaty­nasy arqyly iske asady.

Erlan Qarin «eldi basqaru isine halyqtyng qatysu mýmkindigin keneytuge kónil bólingenin» atap ótti.

«Negizgi Zanda jer jәne jer qoynauy, su, ósimdikter men jan­uarlar dýniyesi, basqa da tabiy­ghy resurstar halyqqa tiyesili ekeni jayyndaghy norma naqty jәne kesimdi týrde bekitilgen. Men­shik qúqyghyn halyqtyng atynan memleket jýzege asyrady (Kons­titusiyanyng 1-baby 2-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Jogharyda aitylghanday, Mәji­lis deputattaryn aralas saylau jýiesimen: birtútas jalpyúlttyq saylau okrugining aumaghynda proporsionaldy jýie boyynsha, sonday-aq bir mandatty aumaqtyq saylau okrugteri boyynsha saylau úsynylady (Konstitusiyanyng 50-baby 3-tarmaghynyng jәne 51-baby 1-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Sonday-aq bir mandatty aumaqtyq saylau okrugi boyynsha saylanghan Mәji­lis deputattarynyng mandatyn keri qaytaryp alu mýmkindigi payda bolady (Konstitusiyanyng 52-baby 5-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Oblystardyn, respublikalyq many­zy bar qalalardyng jәne astananyng әkim­derin Preziy­dent ónirding (qalanyn) mәs­liy­hat­tarynyng barlyq deputattyng keli­si­mimen jәne balamaly negiz­de (kemin­de eki kandidatura úsyny­lady) taghayyn­daytyn bolady (Konstitusiyanyng 87-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Osylaysha, belgili bir ónirding damuyna jauapty jergilikti ókildi jәne atqarushy organdar jýzege asyratyn memlekettik basqaru men ózin-ózi basqaru isine beriletin kepildik nyghaya týsedi», - dedi ol.

Memlekettik hatshy Erlan Qarinning aituynsha, azamattardyng qúqyqtaryn qorghau tәsilderi jetildiriledi.

«Jogharyda bayandaghanymyzday, Kons­tiy­tusiyalyq Kenes Konstiy­tusiya­­lyq Sot bolyp qayta qúry­lady. Konstitusiyalyq Sot aza­mat­tardyng ótinishteri boyynsha olardyng Konstitusiyada beki­til­gen qúqyqtary men bostan­dyq­taryna tikeley qatysty Qazaq­stan Respublikasynyng nor­­mativtik-qúqyqtyq aktilerining Res­pub­­lika Konstitusiyasyna sәikes­tigin qaray­tyn bolady (Kons­titusiyanyng 71-74-bap­tarynyng jana redaksiyasy).

Ólim jazasyn joi turaly sheshim konstitusiyalyq den­geyde týpkilikti beki­tiledi (Kons­titu­siyanyng 15-baby 2-tar­­maghynyng jana redaksiyasy).

Prokuraturanyng qúzyreti, onyng jasaq­taluy men qyzmet tәrtibi Kons­titusiyalyq zanmen belgilenedi (Kons­titusiyanyng 83-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Búl qúqyq qorghau qyzmetining jýieli júmys isteuin jәne zanda belgilengen tәrtipke sәikes memleket atynan Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandylyqtyng saqtaluyn qada­ghalaudy kýsheytuge tiyis.

Konstitusiyanyng jana 83-1-baby­nyng normalary Adam qúqyq­­tary jónin­degi uәkilge immuniytet beredi. Ol azamat­tardyng qúqyghy men bostandyghyn qorghau kezinde qanday da bir ózge mem­lekettik organdar men lauazymdy túlghalargha tәueldi bolmaydy, eshkimge esep bermeydi. Ol óz júmysynda Konstitusiyalyq Sot­qa jýgine alady. Adam qú­qyq­tary jónindegi uәkilding qúqyq­tyq mәrtebesi men qyzmetin úiym­dastyru Konstitusiyalyq zang arqyly aiqyndalady.

Osylaysha, konstitusiyalyq reforma azamattardyng eldi basqaru isine qatysu mým­kindigin arttyrady jәne sayasy ýderis­terdi shyn mәninde demokratiyalandyrady dep tolyq senimmen aita alamyz»,- dep sózin týiindedi Erlan Qariyn.

Abai.kz