Moyyndayyqshy, qoghamdyq sanany hayp biylep barady! Tipti, jalpyúlttyq, memlekettik manyzy bar mәselelerding ózin bir kýndik qyzyqqa ainaldyryp, mәselening bayybyna barmastan, bir mәrte ulap-shulap, keyin... ony úmytyp, basqa taqyrypqa kóship ketemiz.

Osy kýnderi BAQ pen әleumettik jelilerde Konstitusiyadaghy túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng memleketting negizin qalaushy retindegi tarihy roli jónindegi bap erekshe qyzyghushylyq hәm qarqynmen talqylanls. Tipti «osynday bapqa qarsymyn!» degen memder Internet pen messendjerlerdi sharlap ketti.

Osy novella turaly aqparatty jariyalaghan júmysshy tobyna da «rahmet»: osyghan deyin Ata Zannyng betin ashyp kórmegen aghayyn, sol kitapty izdep, tauyp, oqy bastady. Ol da bolsa, shendilerding halyqtyng qúqyqtyq sauatyn ashugha qosqan qomaqty ýlesi.

Áriyne, bastamashylar artyq qylamyn dep, tyrtyq qylyp jatyr: Qantar qandy qyrghynanan keyin el tarapynan ózining layyqty baghasyn alghan elbasynyng mәrtebesin Ata zangha tyqpalap, kópshilikting ashu-yzasyn tudyrudyng keregi de joq bolatyn.

Mening aitayyn degenim mýldem basqa nәrse.

Osynau, bir adamgha, bir bapqa ghana qatysty u-shu qogham nazaryn Konstitusiya sekildi asa manyzdy qújatty ózgertudegi basqa da, mәni men maghynasy, sayasy salmaghy zor, óte-móte ózekti mәselelerden basqa jaqqa audarudyng qúityrqy amaly emes pe degen oigha qalady ekensin.

Mine, preziydent 5 mausymda referendum ótkizu turaly Jarlyqqa qol qoydy. Biz bolsaq, bәleli bir baptyng baybalamymen bajyldap jýrip, taghy da sausaghymyzdy tistep qaldyq. Óitkeni, hayptyng sonyna týsip, Ata zangha engizilui tiyis ózge manyzdy baptardy úmytyp kettik.

Endi úsynylghan ózgeristerdi talqylau nauqany bastaldy. Sol sebepti Qazaqstanda demokratiyany damytu ýshin referendumnan keyin de ne isteu kerek degen taqyrypqa baylanysty óz oiymdy jetkizeyin.

Birinshiden, tiyisti reformadan keyin bir qabyldanghan Konstitusiyany ózgerte beruge, Qazaqstan sayasy jýiesining halyqtyq, demokratiyalyq negizderin qayta qaraugha moratoriy jariyalanuy tiyis! Biylik tarmaqtarynyng tepe-tendigi eshqashan da ózgermeui kerek. Mәselen, 1787 jyly qabyldanghan AQSh Konstitusiyasyna osy kýnge deyin 27 ghana týzetu engizilgen. Olardyng ózi biylikting emes, adam qúqyn ayasyn keneytuge baghyttalghan. Bizde bolsa, 1995 jyly asyghys-ýsigis referendumda qabyldanghan Ata Zanymyz osy kýnge deyin san mәrte ózgertilip, qyryq jamau halde. Basty maqsat bireu ghana bola-túghyn: biylikting basqa tarmaqtarynyng ókilettikterin ayausyz shektep, janyshtau arqyly Núrsúltan Nazarbaevtyng jeke bas biyligin odan beter kýsheytu. Nesin jasyrayyq, maqsat oryndaldy: Toqaev ózi moyyndaghanday biz «superpreziydenttik» jýie qúryp aldyq ta... qúrydyq!

Ekinshiden, kez kelgen top ne adamnyng biylikti basybayly menshiktep alghysy kelgeni ýshin jauapkershilik pen jaza turaly arnayy bap engizu qajet! Sol kezde ertengi kýni әrtýrli syltau men sebepterdi jeleu etip, barshany biylep-tóstegisi keletinder qatty oilanatyn bolady.

Ýshinshiden, bizdegi ýkimet qúramyn jasaqtau modelin de týbegeyli ózgertu qajet: ony parlamenttik saylauda jeniske jetken partiya qúrap, ol ministrlerge kelesi saylaugha deyin ózining saylaualdy baghdarlamasyn oryndaugha tolyq mýmkindik berilui tiyis. Oryndap jatsa, núr ýstine núr, onday ainalayyn ýkimet, halyq qalasa, qayta saylansyn. Qolynan kelmey jatsa, tolyq qúramymen otstavkagha ketui mindet. Yaghni, ýkimetting taghdyry preziydentting emes, saylauda óz tandauyn jasaytyn halyqtyng qolynda bolmaq. Sonda ghana bizde ókiletti, derbes qimyl-әreket ete alatyn әri jauapty ýkimet qalyptasady.

Tórtinshiden, osy kýnge deyin Toqaevtyng ózining tisi bata almay kele jatqan bir týitkildi sharua bar: ol – tәuelsiz sot jýiesin qúru. Bizdegi barlyq bylyq-shylyq, barsha әdiletsizdik dәl osy salada ornyqqan! Árbir azamat «kim kóp berse, sonyng soyylyn soghatyn» sottardyng zansyz ýkimderinen japa shegude. Onyng sebebi de beseneden belgili: sudiyanyng karierasy óz aumaghyndaghy túrghyndargha emes, ózin taghayyndaytyn preziydentke ghana qarap qalghan. Sondyqtan  da barlyq dengeydegi sudiyalardy halyqtyng ózi saylap alatynday konstitusiyalyq mehanizm kerek. Onsyz Qazaqstanda әdilettik ornamaydy! Sottardy saylau nege engizilmey jatqanyn bәrimiz bilemiz: onyng aty – paraqorlyq pen jemqorlyq. Mәselen, mening tughan jerim Aral audanyndaghy sudiyanyng qanday adam, qanday maman ekenin Astanada otyryp, ony óz Jarlyghymen taghayyndaytyn preziydent qaydan biledi?! Bәlening bәri sol ýmitkerding qújattaryn audan, oblys arqyly Astanagha, preziydentting ýsteline jetkizetin sheneunikterde: korrupsiyanyn, tamyr-tanystyqtyn, traybalizmning kókesi sonda! Paramen sudiya bolghan adam óz shyghynyn ótep alyp, odan sayyn bayyp, biyiktey beru ýshin ne isteytini týsinikti ghoy. Osy jýiening kózin joyyp, sudiyalardy halyq ózi saylaytynday jaghday jasap, әdil sot qúrsa, Toqaev, sózsiz, tarihta qalar edi!

Besinshi mәsele saylaugha qatysty. Bizdi ol qalay ótetini әmbege ayan. Meninshe, ertengi kýni әr preziydent saylau zannamasyn óz ynghayyna qaray ózgerte bermeu ýshin, sayasy ómirding eng sheshushi әri jauapty nauqany turaly negizgi baptar Ata Zangha taygha tanba basqanday, anyq jazylyp qoyy kerek. Sonyng ishinde saylaudyng әdil, ashyq, bәsekeli әri óz merziminde ótkizilui jayyndaghy irgeli talaptardyng orny bólek.

Aytpaqshy osy joly úsynylghan ózgeristerding ishinde «preziydentting oblys әkimderining kandidaturasyn mәslihat qarauyna engizui turaly» bap bar. Múnyng ózi sol әkimderli halyq bolyp saylau auylynyng әli de alys ekenin kórsetip otyr. Nesine soza beremiz?!

Altynshy úsynysym tosyndau bop kórinui mýmkin. Biraq, osynshama jyl sayasatty jýrip, bir týigenim osy: Qazaqstan sekildi ishki jәne syrtqy qauip-qateri mol, әli de Tәuelsizdigi men túraqtylyghyna, jer aumaghynyng tútastyghyna basqalar kóz alartyp otyrghan memleketke viyse-preziydent institutyn engizu qajet!

IYә, preziydent belgili bir sebeptermen qyzmetinen ketip jatsa, uaqytsha onyng ornyn basatyn konstitusiyalyq lauazym iyeleri bar: parlament palatalarynyng spiykerleri, premier-ministr degendey. Biraq, tәjiriybe kórsetip otyrghanday, olardyng ózara kiykiljini men taqtalas-tartysy elding berekesin qashyryp, memleketting qauipsizdigine óz salqynyn tiygizui mýmkin. Tipti bazbireuler Qantar qyndy qyrghyny kezindegidey memlekettik tónkeris jasaugha әrekettenui yqtimal. Preziydentpen birge saylanghan viyse-preziydent bolsa, kezekten tys saylaudy qajet etpey, óz qyzmetin legitimdi týrde jalghastyra berer edi. Onyng ózi memleket sayasatynyng sabaqtastyghy men birizdiligining kepili bolmaq.

Áriyne, Konstitusiyagha engizilui tiyis basqa da manyzdy ózgerister bar. Eng bastysy – búl iske qalyng kópshilik tikeley atsalysuy shart. Sondyqtan bolar, birshama ong ózgeristeri bolsa da, júmysshy top úsynghan joba otyz jyl boyyna azattyq pen erkindikti ansap kelgen halyqtyng kónilinen shyghyp jatyr deu artyqtau bolar...

Ámirjan Qosan

Abai.kz