مويىندايىقشى، قوعامدىق سانانى حايپ بيلەپ بارادى! ءتىپتى، جالپىۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەردىڭ ءوزىن ءبىر كۇندىك قىزىققا اينالدىرىپ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماستان، ءبىر مارتە ۋلاپ-شۋلاپ، كەيىن... ونى ۇمىتىپ، باسقا تاقىرىپقا كوشىپ كەتەمىز.

وسى كۇندەرى باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە كونستيتۋتسياداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندەگى تاريحي ءرولى جونىندەگى باپ ەرەكشە قىزىعۋشىلىق ءھام قارقىنمەن تالقىلانls. ءتىپتى «وسىنداي باپقا قارسىمىن!» دەگەن مەمدەر ينتەرنەت پەن مەسسەندجەرلەردى شارلاپ كەتتى.

وسى نوۆەللا تۋرالى اقپاراتتى جاريالاعان جۇمىسشى توبىنا دا «راحمەت»: وسىعان دەيىن اتا زاڭنىڭ بەتىن اشىپ كورمەگەن اعايىن، سول كىتاپتى ىزدەپ، تاۋىپ، وقي باستادى. ول دا بولسا، شەندىلەردىڭ حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن اشۋعا قوسقان قوماقتى ۇلەسى.

ارينە، باستاماشىلار ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلىپ جاتىر: قاڭتار قاندى قىرعىنانان كەيىن ەل تاراپىنان ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن العان ەلباسىنىڭ مارتەبەسىن اتا زاڭعا تىقپالاپ، كوپشىلىكتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرۋدىڭ كەرەگى دە جوق بولاتىن.

مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم مۇلدەم باسقا نارسە.

وسىناۋ، ءبىر ادامعا، ءبىر باپقا عانا قاتىستى ۋ-شۋ قوعام نازارىن كونستيتۋتسيا سەكىلدى اسا ماڭىزدى قۇجاتتى وزگەرتۋدەگى باسقا دا، ءمانى مەن ماعىناسى، ساياسي سالماعى زور، وتە-موتە وزەكتى ماسەلەلەردەن باسقا جاققا اۋدارۋدىڭ قۇيتىرقى امالى ەمەس پە دەگەن ويعا قالادى ەكەنسىڭ.

مىنە، پرەزيدەنت 5 ماۋسىمدا رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. ءبىز بولساق، بالەلى ءبىر باپتىڭ بايبالامىمەن باجىلداپ ءجۇرىپ، تاعى دا ساۋساعىمىزدى تىستەپ قالدىق. ويتكەنى، حايپتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اتا زاڭعا ەنگىزىلۋى ءتيىس وزگە ماڭىزدى باپتاردى ۇمىتىپ كەتتىك.

ەندى ۇسىنىلعان وزگەرىستەردى تالقىلاۋ ناۋقانى باستالدى. سول سەبەپتى قازاقستاندا دەموكراتيانى دامىتۋ ءۇشىن رەفەرەندۋمنان كەيىن دە نە ىستەۋ كەرەك دەگەن تاقىرىپقا بايلانىستى ءوز ويىمدى جەتكىزەيىن.

بىرىنشىدەن، ءتيىستى رەفورمادان كەيىن ءبىر قابىلدانعان كونستيتۋتسيانى وزگەرتە بەرۋگە، قازاقستان ساياسي جۇيەسىنىڭ حالىقتىق، دەموكراتيالىق نەگىزدەرىن قايتا قاراۋعا موراتوري جاريالانۋى ءتيىس! بيلىك تارماقتارىنىڭ تەپە-تەڭدىگى ەشقاشان دا وزگەرمەۋى كەرەك. ماسەلەن، 1787 جىلى قابىلدانعان اقش كونستيتۋتسياسىنا وسى كۇنگە دەيىن 27 عانا تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن. ولاردىڭ ءوزى بيلىكتىڭ ەمەس، ادام قۇقىن اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان. بىزدە بولسا، 1995 جىلى اسىعىس-ۇسىگىس رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان اتا زاڭىمىز وسى كۇنگە دەيىن سان مارتە وزگەرتىلىپ، قىرىق جاماۋ حالدە. باستى ماقسات بىرەۋ عانا بولا-تۇعىن: بيلىكتىڭ باسقا تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن اياۋسىز شەكتەپ، جانىشتاۋ ارقىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە باس بيلىگىن ودان بەتەر كۇشەيتۋ. نەسىن جاسىرايىق، ماقسات ورىندالدى: توقاەۆ ءوزى مويىنداعانداي ءبىز «سۋپەرپرەزيدەنتتىك» جۇيە قۇرىپ الدىق تا... قۇرىدىق!

ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن توپ نە ادامنىڭ بيلىكتى باسىبايلى مەنشىكتەپ العىسى كەلگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك پەن جازا تۋرالى ارنايى باپ ەنگىزۋ قاجەت! سول كەزدە ەرتەڭگى كۇنى ءارتۇرلى سىلتاۋ مەن سەبەپتەردى جەلەۋ ەتىپ، بارشانى بيلەپ-توستەگىسى كەلەتىندەر قاتتى ويلاناتىن بولادى.

ۇشىنشىدەن، بىزدەگى ۇكىمەت قۇرامىن جاساقتاۋ مودەلىن دە تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەت: ونى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا قۇراپ، ول مينيسترلەرگە كەلەسى سايلاۋعا دەيىن ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىن ورىنداۋعا تولىق مۇمكىندىك بەرىلۋى ءتيىس. ورىنداپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر، ونداي اينالايىن ۇكىمەت، حالىق قالاسا، قايتا سايلانسىن. قولىنان كەلمەي جاتسا، تولىق قۇرامىمەن وتستاۆكاعا كەتۋى مىندەت. ياعني، ۇكىمەتتىڭ تاعدىرى پرەزيدەنتتىڭ ەمەس، سايلاۋدا ءوز تاڭداۋىن جاسايتىن حالىقتىڭ قولىندا بولماق. سوندا عانا بىزدە وكىلەتتى، دەربەس قيمىل-ارەكەت ەتە الاتىن ءارى جاۋاپتى ۇكىمەت قالىپتاسادى.

تورتىنشىدەن، وسى كۇنگە دەيىن توقاەۆتىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى باتا الماي كەلە جاتقان ءبىر تۇيتكىلدى شارۋا بار: ول – تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن قۇرۋ. بىزدەگى بارلىق بىلىق-شىلىق، بارشا ادىلەتسىزدىك ءدال وسى سالادا ورنىققان! ءاربىر ازامات «كىم كوپ بەرسە، سونىڭ سويىلىن سوعاتىن» سوتتاردىڭ زاڭسىز ۇكىمدەرىنەن جاپا شەگۋدە. ونىڭ سەبەبى دە بەسەنەدەن بەلگىلى: سۋديانىڭ كارەراسى ءوز اۋماعىنداعى تۇرعىندارعا ەمەس، ءوزىن تاعايىندايتىن پرەزيدەنتكە عانا قاراپ قالعان. سوندىقتان  دا بارلىق دەڭگەيدەگى سۋديالاردى حالىقتىڭ ءوزى سايلاپ الاتىنداي كونستيتۋتسيالىق مەحانيزم كەرەك. ونسىز قازاقستاندا ادىلەتتىك ورنامايدى! سوتتاردى سايلاۋ نەگە ەنگىزىلمەي جاتقانىن ءبارىمىز بىلەمىز: ونىڭ اتى – پاراقورلىق پەن جەمقورلىق. ماسەلەن، مەنىڭ تۋعان جەرىم ارال اۋدانىنداعى سۋديانىڭ قانداي ادام، قانداي مامان ەكەنىن استانادا وتىرىپ، ونى ءوز جارلىعىمەن تاعايىندايتىن پرەزيدەنت قايدان بىلەدى؟! بالەنىڭ ءبارى سول ۇمىتكەردىڭ قۇجاتتارىن اۋدان، وبلىس ارقىلى استاناعا، پرەزيدەنتتىڭ ۇستەلىنە جەتكىزەتىن شەنەۋنىكتەردە: كوررۋپتسيانىڭ، تامىر-تانىستىقتىڭ، ءترايباليزمنىڭ كوكەسى سوندا! پارامەن سۋديا بولعان ادام ءوز شىعىنىن وتەپ الىپ، ودان سايىن بايىپ، بيىكتەي بەرۋ ءۇشىن نە ىستەيتىنى تۇسىنىكتى عوي. وسى جۇيەنىڭ كوزىن جويىپ، سۋديالاردى حالىق ءوزى سايلايتىنداي جاعداي جاساپ، ءادىل سوت قۇرسا، توقاەۆ، ءسوزسىز، تاريحتا قالار ەدى!

بەسىنشى ماسەلە سايلاۋعا قاتىستى. ءبىزدى ول قالاي وتەتىنى امبەگە ايان. مەنىڭشە، ەرتەڭگى كۇنى ءار پرەزيدەنت سايلاۋ زاڭناماسىن ءوز ىڭعايىنا قاراي وزگەرتە بەرمەۋ ءۇشىن، ساياسي ءومىردىڭ ەڭ شەشۋشى ءارى جاۋاپتى ناۋقانى تۋرالى نەگىزگى باپتار اتا زاڭعا تايعا تاڭبا باسقانداي، انىق جازىلىپ قويۋى كەرەك. سونىڭ ىشىندە سايلاۋدىڭ ءادىل، اشىق، باسەكەلى ءارى ءوز مەرزىمىندە وتكىزىلۋى جايىنداعى ىرگەلى تالاپتاردىڭ ورنى بولەك.

ايتپاقشى وسى جولى ۇسىنىلعان وزگەرىستەردىڭ ىشىندە «پرەزيدەنتتىڭ وبلىس اكىمدەرىنىڭ كانديداتۋراسىن ءماسليحات قاراۋىنا ەنگىزۋى تۋرالى» باپ بار. مۇنىڭ ءوزى سول اكىمدەرلى حالىق بولىپ سايلاۋ اۋىلىنىڭ ءالى دە الىس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. نەسىنە سوزا بەرەمىز؟!

التىنشى ۇسىنىسىم توسىنداۋ بوپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، وسىنشاما جىل ساياساتتى ءجۇرىپ، ءبىر تۇيگەنىم وسى: قازاقستان سەكىلدى ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپ-قاتەرى مول، ءالى دە تاۋەلسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىنا، جەر اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىنا باسقالار كوز الارتىپ وتىرعان مەملەكەتكە ۆيتسە-پرەزيدەنت ينستيتۋتىن ەنگىزۋ قاجەت!

ءيا، پرەزيدەنت بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قىزمەتىنەن كەتىپ جاتسا، ۋاقىتشا ونىڭ ورنىن باساتىن كونستيتۋتسيالىق لاۋازىم يەلەرى بار: پارلامەنت پالاتالارىنىڭ سپيكەرلەرى، پرەمەر-مينيستر دەگەندەي. بىراق، تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، ولاردىڭ ءوزارا كيكىلجىڭى مەن تاقتالاس-تارتىسى ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ءوز سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن. ءتىپتى بازبىرەۋلەر قاڭتار قىندى قىرعىنى كەزىندەگىدەي مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا ارەكەتتەنۋى ىقتيمال. پرەزيدەنتپەن بىرگە سايلانعان ۆيتسە-پرەزيدەنت بولسا، كەزەكتەن تىس سايلاۋدى قاجەت ەتپەي، ءوز قىزمەتىن لەگيتيمدى تۇردە جالعاستىرا بەرەر ەدى. ونىڭ ءوزى مەملەكەت ساياساتىنىڭ ساباقتاستىعى مەن بىرىزدىلىگىنىڭ كەپىلى بولماق.

ارينە، كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلۋى ءتيىس باسقا دا ماڭىزدى وزگەرىستەر بار. ەڭ باستىسى – بۇل ىسكە قالىڭ كوپشىلىك تىكەلەي اتسالىسۋى شارت. سوندىقتان بولار، ءبىرشاما وڭ وزگەرىستەرى بولسا دا، جۇمىسشى توپ ۇسىنعان جوبا وتىز جىل بويىنا ازاتتىق پەن ەركىندىكتى اڭساپ كەلگەن حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتىر دەۋ ارتىقتاۋ بولار...

ءامىرجان قوسان

Abai.kz