Býkil halyqtyq tandau – referendum ótkeli jatyr. Soghan ýn qosayyq degen niyetpen qolymyzgha qalam aldyq.

Áueli, Ata zandy ne ýshin ózgertkeli jatyrmyz, sonyng basyn anyq ashyp aluymyz kerek. Sonda bәri dúrys bolady.

Men qatelespesem, alda bolatyn ózgeris jana Qazaqstan qúrudyng kókeytesti súranysynan tuyndap otyr. Alda ýlken sayasy reformalar jýrgizilu ýshin jana konsitusiyalyq negiz kerek, sonyng qajeti. Soghan bola jasalyp jatyr búl auqymdy redaksiya. Demek, kóne Qazaqstannyng sayasy sheshimderine qúqyqtyq negiz bolghan memlekettik qúrylystyng keybir tarmaqtarynda búghan deyin artyq-auys birdeneler ketken. Naqtap aitsaq, preziydentting qolyna shekten tys biylik jinaqtalyp qalghan. Sony ózgertip, sheksiz qúzyretke tejeu qoi ýshin Ata zangha týzetu kerek. Múny preziydent Qasym-Jomart Toqtaev biylghy joldauynda anyqtap aitty. «Superpreziydenttikten bas tartamyz».

Súraq tuyndaydy, halyq nazaryna úsynylyp otyrghan jana redaksiyada biz superpreziydentting biylikten bas tarttyq pa? Ata zangha jasalghan aitaqalsyn ózgeristerde preziydent qúzyretining kemui, әlsireui naqty kórinis tapty ma?

Bizding pikirimizshe, onday jaghday bolghan joq. Onday ózgeristing ózi túrypty, kólenkesi de kóringen joq. Qayta әlsiretemiz, basqa biylik tarmaqtaryna bólip beremiz degen preziydentting tegeurini odan sayyn kýsheyip, taghy bir tetikpen tolygha týsti.

Óziniz bilesiz, qoldanystaghy Ata zanda preziydent el ýkimetining basshysyn taghayyndaydy. Áriyne, qos palataly parlamentting kelisimimen. Orynbasarlary, ministrleri sonyng ayasynda. Jogharghy sottyng tóraghasy, bas prokuror, saylau komissiyasynyng tóraghasyn aitpay-aq qoyalyq, parlamenttinizding bir emes, qos palatasynyng da tóraghasyn preziydent úsynady. Esh qarsylyqsyz ótetini anyq. Taghayyndau degenimiz sol. Al endi ne qaldy? Eshtene de qalghan joq. Oblys әkimderin ornyna qon, ornynan alu degen aldynghylardyng qasynda bәkin-shýkin birdene. Kórip otyrsyz, tútas biylik bir kisining (biylik tarmaghynyn) qolyna shoghyrlanghan. Sodan baryp, aldynghy biylikting joydasyz qateligi –  basqasyn bylay qoyghanda, jeke basqa tabynudyng naqty belgileri kórinis tapqan orynsyz ospadarlyq tóbe kórsetti. Endi sol tekteusiz ketken ókilettilikting aldyn aludyng zәruligi aiqyn bilinip, ózgeris engizuge qam jasalyp jatyr. Áriyne, bizding oiymyzsha.

Jasyryp keregi ne, preziydent Qasym-Jomart Toqtaev sayasy reforma jasaytynyn aitqan alghashqy mәlimdemelerining birinde, túnghysh Ata zanda bolghan, keyin Nazarbaev ózine tiyimsiz bolghandyqtan, negizgi zangha kezekti bir ózgeris kezinde baqyraytyp qoyyp kózin joyghan «Konsitusilyq sotty qayta qalpyna keltiremiz» degende, qol shapalaqtap quanghan edik. Aldynghy biylik túsynda bir qolgha shoghyrlanghan tejeusiz qúzyretke layyqty tosqauyl qoyylatyn boldy dep. Sonda beker-aq quanghan ekenbiz.  Kóp jyldan song qayta ailanyp soqqan konsitusilyq sot preziydent biyligine tejeu emes, kerisinshe pәrmenine pәrmen qosyp beripti. Memleket basshysynyng ókilettiligin búrynghydan beter kýsheytip, әleuettendire týsken. Qalay deysiz ghoy?

Aytalyq. Jana jobada «Konsitusiyalyq sottyng tóraghasyn preziydent taghayyndaydy» depti. Tóraghasyn ghana emes, tóraghanyng kórsetuimen tóraghanyng orynbasaryn da. Preziydent onymen ghana shektelmeydi eken, konsitusiyalyq sottyng taghy ýsh mýshesin taghayyndaydy eken. Qos satyly parlamentke qalghany –  ýsh-ýshten alty mýshe.

Negizi, preziydentting sheksiz biyligin tejeytin jalghyz tetik osy konsitusiyalyq sot bolatyn. O basta niyet bolmady ma, әlde negizgi zangha ózgeris jasaytyn júmysshy tobynyng mýsheleri Toqaevty dúrys týsinbedi me, búl mýmkindik qoldan ketipti. Ata zannyng jana jobasyndaghy osy bap «ótkelden» ótip ketse, «superpereziydenttikten bas tartamyz» degen uәde bos sózge ainalady. O bastaghy ýmit jelge úshady. Áueldegi algha qoyghan maqsat ta oryndalmaydy. Sóz basynda aittyq qoy, búl ózgeristerding nege kerek bolyp otyrghanyn.

Demek, jana joba ótip ketse, preziydentting sheksiz biyligining sol kýii bir qolda qalghany. Qatardaghy túnghysh preziydentten, yaghni, Nazarbaevtan, eli sýigen, elin sýigen «Elbasy» jasap shyqqan qúdiretti mizam – memleketting bas qújaty bolashaqta, ekinshi, ýshinshi, tipti, mynynshy «Elbasylardy» somdap, túlghalap, soghyp shyghyp jatsa, eshkimge renjemeniz, aghayyn! Óitkeni, әteurli Ata zanynyzdyng kezekti redaksiyasy da, dәl búrynghysynday, soghan jol ashyp túr.

Qazaqstan respublikasynyng bir azamaty retinde bizding oiymyzsha búl búlay bolmaugha tiyis. Konsitusiyanyng isjýzinde oryndaluyn qadaghalaytyn tegeuirindi biylik tarmaghy – konsitusiyalyq sottyng tóraghasyn taghayyndaudyng biyligin preziydentke emes, parlamentke beru kerek. Óitkeni, ol (parlament) halyq biyligining jýzege asyp, halyq ýnining estiletin jeri. Halyq ókilderi bas qosqan qúzytetti orda. Onsyz da onyng (qos palataly parlamenttin) tóraghasyn preziydent úsynady, yaghni, taghayyndaydy. Qayda barady preziydentten asyp? Olar onsyz da «Ýlken kisinin» syzghan syzyghynan shygha almay, qol bala bolyp keldi emes pe osyghan deyin. Oghan az da bolsa ózine say biylik berilui kerek. Búl osy jolghy ýlken maqsattardyng biri «yqpaldy parlament» tújyrymyna da sәikes keledi.

Ata zannyng oryndaluyn qadaghalaytyn Konsitusiyalyq sottyng tóraghasyn taghayyndaudy parlamentke beru kerek deuimizding taghy bir sebebi, Ata zandy kim búzuy mýmkin? Qazirgi jaghdayda, býgingi kýnge deyin, ony jalghyz ghana biylik tarmaghy búza alatynyna kózimiz anyq jetti, jәne odan auzymyz onbay kýidi, ol –  eng jogharghy atqarushy biylik. Aldynghy biylikting ne istegenin eske alsanyz, bәri týsinikti bolady. Basqa tarmaqtar búzghan kýnning ózinde, saldary kem, jarasy jenildeu. Búzau mónkip ne istemek tal týste?!

Búl jerdegi әngime qazirgi preziydent Toqaev turaly emes. Ol kisige múnyng eshqanday qatysy joq. Biluleriniz kerek, biz «Alash tuy astynda, kýn sóngenshe sónbeymiz», odan keyinde talay-talay preziydentter keledi. Olardyng kim ekenin, pende bolghan song dandaysuy mýmkin, biylikti alghan song kim bolyp qúbylatynyn qaydan bilesiz? Al bir kisidey bilemiz degen, tútas el bolyp ýmit artqan, qolymyzdy úshpaqqa jetkizedi dep jappay qoldau bildirgen aldynghy kisi kim bolyp shyqty sonynda? Oilanu kerek. Qalay bolghanda da, preziydentting qúzyretin tejeu kerek.

Solay bolghanda, bәri ong bolady. Solay bolsa, jana ghana aitqanymyzday, bolashaqta parlamentting yqpaly artady. Biylikting ýsh tarmaghyndaghy osyghan deyin tym әlsiz bolyp kelgen zang shygharushy orghannyng qúzyreti az da bolsa keneyedi. Eng bastysy, preziydentting halyqqa bergen uәdesi oryndalady. Oghan degen kópting senimi ornyghady.

Shynyn aituymyz kerek, qazirgi parlamentting kýni kýn emes. Preziydent әkimshiligining bir bólimi sekildi. Onyng jol-joryghynsyz ne belden basyp zang qabylday almaydy, ne el ýkimetin aldyna shaqyryp alyp, esep ala almaydy. Ýkimetbasyn ornynan alu balay túrypty, ministrdyng orynbasaryn jyly ornynan jyljytugha qauqarsyz. Bar bolghany, eskertu jasap, úsynys engizumen shekteledi.

Aqyr parlament turaly sóz qozghadyq qoy, jana Ata zannyng jana redaksiyasyndaghy oghan qatysty tarmaqtargha da toqtala keteyik. Búl taraptaghy bizding kózimizge týsken jalghyz janalyq –  búrynghy Esep komiyteti endi Esep palatasy bolyp qayta qúrylyp, parlamentke jylyna eki ret esep beretin bolypty, osy ghana. Parlament ýshin tym mardymsyz ózgeris. Qoldaugha bolmaydy múny.

Bizding úsynysymyz, ýkimet halyq ókilderining bas qosqan jeri retinde parlamentke de budjetting oryndaluy, basqa da ister turaly tikeley esep berui kerek. Sonda ghana budjetti qabyldaghan orghannyng atqarushy biylik aldyndaghy bedeli artady, desi jýredi, yqpaly kýsheyedi. Áytpese, renjimeniz, ýkimetting búghan deyin istep kelgenindey, deputattardyng súraghyna syrghytpa jauap berip, jýre tyndaghany tyndaghan.

Esep komiyteti kezinde, parlament mýshelerining zandyq, ekonomikalyq, esep-qisaptyq sauaty tómen kezde qúrylghan aralyq orghan boluy mýmkin. Ózge elderde búl júmysty parlamentting әleumettik ister jónindegi komiyteti arqarady. Olar bujdetting atqaryluyn baqylauday asa manyzy qyzmetti ólip bara jatsa basqanyng qolyna bermeydi. Olardy sondyqtan da kәsiby parlament deydi. Bizding parlament te keleshekte sonday kemeldilikke úmtyluy kerek. Zang shygharu júmysymen ghana ainalysyp, qúlaq moldasy bolyp otyra bermey, Ata zandy redaksiyalau isine de belse aralysyp, ózining zandy qúqyghyn qorghauy, joq bolsa, talap etui kerek. «Jylamaghan balagha emshek qayda?» degen qanatty sóz osyndayda aitylady. Bizding parlament dýniyedegi eng mojantompay parlament ekeni belgili. Al úmtylmasa, serpilmese, sol bosbelbeu, pәrmensiz qalpynda qalghany qalghan.

Sol ýshin biz, ekinshi kezekte, parlamentti yqpaldy eteu ýshin, halyq ókilderining bas qosqan jeri retinde, oghan saylau komissiyasynyng tóraghasyn taghayyndau qúqyn berudi úsynamyz. Áriyne, tóragha úsynyp, qalghan halyq qalaulylary dauys beru arqyly anyqtauy kerek. Sonda saylau komisiyasynyng bedeli kóterilip, saylaushylardyng dauys beruge degen tym súiylyp ketken yntasy qayta oralady, belsendiligi artady. Búlay etkende, jәne, ana-mynany syltau etip taqta tym úzaq otyryp alghan aldynghy biylikting qateligine jol ashqan tarihy olqylyqty týzep, әdilettilikti ornyna keltiruge bolar edi. Stalin aitypty degen «Dauysty kimning bergeni manyzdy emes, bulletenidi kimning sanaghany manyzdy» degen kommunisterding «últtyq úranyn» eshqashan úmytugha bolmaydy.

Endi «esep beretin ýkimet» tújyrymdamasyna keleyik. Ýkimet preziydentke esep beredi. Aytyp jatu artyq. Ózin zor lauazym ghana emes, eldegi ekinshi, qolynan naqty is keletin, qiyn kýrmeulerdi sheshe alatyn qúzyreti bar qyzmetke úsynghan kisige esep berip, ne bolyp jatqanyn bayandamay kórsin, qane, bir-aq kýndi tórt ayaghy kókten kelsin. Boldy. Basqa eshkimge esep bermeydi. Tek budjetti ótkizetin kezde ghana sәl kishireyip, parlamentting aldyna baryp, súraghandyryna hal-qadirinshe jauap berip, kóz mayyn tausyp jasaghan bas josparyn ótikip alsa, boldy, odan keyin qúiryq ústatpaydy. Búl, әriyne, dúrys emes. Álginde de aittyq, ol (ýkimet) parlament aldynda da, bir jylda eki ret bolmasa da, bir ret esep berui kerek. Al Esep komiytetining syrttay jasaghan janama esebi esep emes, bos sóz. Ýkimetting óz auzynan tikeley jauap alu kerek.

Sózdi qoryta kele aitarymyz, qoldanystyghy qazirgi Ata zannyng avtory Nazarbaev bolsa, qalasyn, qalamasyn, ózgeris engizilgen Konsitusiyanyng avtory Toqaev bolady. Óitkeni, búl sol kisining biyligi kezinde, sol kisining bastamasymen óndelip, «ótkelden» ótkeli túr. Zang tarmaqtary qatysty mamandardyng qolymen jazylyp jatqanymen, júmys sol kisining niyetimen, jol-joryghymen atqaryluda. Eger joba sauatty, kemeldi jazylmay, keler úrpaqqa jýk qaldyryp ketse, qúddy býgingi Nazarbaevtyng ýlken jauapkershilik arqalap, sýikimi ketip jatqany sekildi, ol kisi de jauapkershilik arqalap qalady. Sondyqtan, aldynala oilanyp, úzaq bolashaqty nazarda ústap, kóregendik tanytuy kerek – júrtqa zarbady tiyetin qajetsiz әureshilikten aulaq bolugha tiyis.

Jogharyda aitqan úsynystarymyzdyng manyzyn tolyq týsine almaghandargha myna jaydy myqtap este ústaudy eskertemiz. Qúqyqtanu ghylymynyng tarihymen tanysyp shyqqan kez kelgen adam bir aqiqatqa anyq kóz jetkizedi eken: demokratiya, sóz bostandyghy, adam qúqy ataulynyng jalghyz jauy ejelden beri biylik bolyp kele jatypty. Biylik kórpening shetin ózine qaray tartqan sayyn, búqara halyqtyng erkindigi shektelip, qysyla týsedi eken. Sodan baryp kópting qarsylyghy, zandy talaby tuyndasa kerek. Bir sózben aitqanda, adamzattyng úzyna tarihy – qara halyqtyng ózine tiyesili qúqyghyn, bostandyghy, erkindigin óz qolyna alugha degen talpynys tarihy eken. Biz de, basqalar da eshqashan qaperden tasa qylmaytyn-aq jaghday.

Serik Núghyman

Abai.kz