بۇكىل حالىقتىق تاڭداۋ – رەفەرەندۋم وتكەلى جاتىر. سوعان ءۇن قوسايىق دەگەن نيەتپەن قولىمىزعا قالام الدىق.

اۋەلى، اتا زاڭدى نە ءۇشىن وزگەرتكەلى جاتىرمىز، سونىڭ باسىن انىق اشىپ الۋىمىز كەرەك. سوندا ءبارى دۇرىس بولادى.

مەن قاتەلەسپەسەم، الدا بولاتىن وزگەرىس جاڭا قازاقستان قۇرۋدىڭ كوكەيتەستى سۇرانىسىنان تۋىنداپ وتىر. الدا ۇلكەن ساياسي رەفورمالار جۇرگىزىلۋ ءۇشىن جاڭا كونسيتۋتسيالىق نەگىز كەرەك، سونىڭ قاجەتى. سوعان بولا جاسالىپ جاتىر بۇل اۋقىمدى رەداكتسيا. دەمەك، كونە قازاقستاننىڭ ساياسي شەشىمدەرىنە قۇقىقتىق نەگىز بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ كەيبىر تارماقتارىندا بۇعان دەيىن ارتىق-اۋىس بىردەڭەلەر كەتكەن. ناقتاپ ايتساق، پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شەكتەن تىس بيلىك جيناقتالىپ قالعان. سونى وزگەرتىپ، شەكسىز قۇزىرەتكە تەجەۋ قويۋ ءۇشىن اتا زاڭعا تۇزەتۋ كەرەك. مۇنى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقتاەۆ بيىلعى جولداۋىندا انىقتاپ ايتتى. «سۋپەرپرەزيدەنتتىكتەن باس تارتامىز».

سۇراق تۋىندايدى، حالىق نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان جاڭا رەداكتسيادا ءبىز سۋپەرپرەزيدەنتتىڭ بيلىكتەن باس تارتتىق پا؟ اتا زاڭعا جاسالعان ايتاقالسىن وزگەرىستەردە پرەزيدەنت قۇزىرەتىنىڭ كەمۋى، السىرەۋى ناقتى كورىنىس تاپتى ما؟

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ونداي جاعداي بولعان جوق. ونداي وزگەرىستىڭ ءوزى تۇرىپتى، كولەڭكەسى دە كورىنگەن جوق. قايتا السىرەتەمىز، باسقا بيلىك تارماقتارىنا ءبولىپ بەرەمىز دەگەن پرەزيدەنتتىڭ تەگەۋرىنى ودان سايىن كۇشەيىپ، تاعى ءبىر تەتىكپەن تولىعا ءتۇستى.

ءوزىڭىز بىلەسىز، قولدانىستاعى اتا زاڭدا پرەزيدەنت ەل ۇكىمەتىنىڭ باسشىسىن تاعايىندايدى. ارينە، قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ كەلىسىمىمەن. ورىنباسارلارى، مينيسترلەرى سونىڭ اياسىندا. جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى، باس پروكۋرور، سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسىن ايتپاي-اق قويالىق، پارلامەنتتىڭىزدىڭ ءبىر ەمەس، قوس پالاتاسىنىڭ دا توراعاسىن پرەزيدەنت ۇسىنادى. ەش قارسىلىقسىز وتەتىنى انىق. تاعايىنداۋ دەگەنىمىز سول. ال ەندى نە قالدى؟ ەشتەڭە دە قالعان جوق. وبلىس اكىمدەرىن ورنىنا قويۋ، ورنىنان الۋ دەگەن الدىڭعىلاردىڭ قاسىندا باكىن-شۇكىن بىردەڭە. كورىپ وتىرسىز، تۇتاس بيلىك ءبىر كىسىنىڭ (بيلىك تارماعىنىڭ) قولىنا شوعىرلانعان. سودان بارىپ، الدىڭعى بيلىكتىڭ جويداسىز قاتەلىگى –  باسقاسىن بىلاي قويعاندا، جەكە باسقا تابىنۋدىڭ ناقتى بەلگىلەرى كورىنىس تاپقان ورىنسىز وسپادارلىق توبە كورسەتتى. ەندى سول تەكتەۋسىز كەتكەن وكىلەتتىلىكتىڭ الدىن الۋدىڭ زارۋلىگى ايقىن ءبىلىنىپ، وزگەرىس ەنگىزۋگە قام جاسالىپ جاتىر. ارينە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا.

جاسىرىپ كەرەگى نە، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقتاەۆ ساياسي رەفورما جاسايتىنىن ايتقان العاشقى مالىمدەمەلەرىنىڭ بىرىندە، تۇڭعىش اتا زاڭدا بولعان، كەيىن نازارباەۆ وزىنە ءتيىمسىز بولعاندىقتان، نەگىزگى زاڭعا كەزەكتى ءبىر وزگەرىس كەزىندە باقىرايتىپ قويىپ كوزىن جويعان «كونسيتۋتسيلىق سوتتى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز» دەگەندە، قول شاپالاقتاپ قۋانعان ەدىك. الدىڭعى بيلىك تۇسىندا ءبىر قولعا شوعىرلانعان تەجەۋسىز قۇزىرەتكە لايىقتى توسقاۋىل قويىلاتىن بولدى دەپ. سوندا بەكەر-اق قۋانعان ەكەنبىز.  كوپ جىلدان سوڭ قايتا ايلانىپ سوققان كونسيتۋتسيلىق سوت پرەزيدەنت بيلىگىنە تەجەۋ ەمەس، كەرىسىنشە پارمەنىنە پارمەن قوسىپ بەرىپتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىلەتتىلىگىن بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيتىپ، الەۋەتتەندىرە تۇسكەن. قالاي دەيسىز عوي؟

ايتالىق. جاڭا جوبادا «كونسيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىن پرەزيدەنت تاعايىندايدى» دەپتى. توراعاسىن عانا ەمەس، توراعانىڭ كورسەتۋىمەن توراعانىڭ ورىنباسارىن دا. پرەزيدەنت ونىمەن عانا شەكتەلمەيدى ەكەن، كونسيتۋتسيالىق سوتتىڭ تاعى ءۇش مۇشەسىن تاعايىندايدى ەكەن. قوس ساتىلى پارلامەنتكە قالعانى –  ۇش-ۇشتەن التى مۇشە.

نەگىزى، پرەزيدەنتتىڭ شەكسىز بيلىگىن تەجەيتىن جالعىز تەتىك وسى كونسيتۋتسيالىق سوت بولاتىن. و باستا نيەت بولمادى ما، الدە نەگىزگى زاڭعا وزگەرىس جاسايتىن جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەلەرى توقاەۆتى دۇرىس تۇسىنبەدى مە، بۇل مۇمكىندىك قولدان كەتىپتى. اتا زاڭنىڭ جاڭا جوباسىنداعى وسى باپ «وتكەلدەن» ءوتىپ كەتسە، «سۋپەرپەرەزيدەنتتىكتەن باس تارتامىز» دەگەن ۋادە بوس سوزگە اينالادى. و باستاعى ءۇمىت جەلگە ۇشادى. اۋەلدەگى العا قويعان ماقسات تا ورىندالمايدى. ءسوز باسىندا ايتتىق قوي، بۇل وزگەرىستەردىڭ نەگە كەرەك بولىپ وتىرعانىن.

دەمەك، جاڭا جوبا ءوتىپ كەتسە، پرەزيدەنتتىڭ شەكسىز بيلىگىنىڭ سول كۇيى ءبىر قولدا قالعانى. قاتارداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتتەن، ياعني، نازارباەۆتان، ەلى سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن «ەلباسى» جاساپ شىققان قۇدىرەتتى ميزام – مەملەكەتتىڭ باس قۇجاتى بولاشاقتا، ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتىپتى، مىڭىنشى «ەلباسىلاردى» سومداپ، تۇلعالاپ، سوعىپ شىعىپ جاتسا، ەشكىمگە رەنجەمەڭىز، اعايىن! ويتكەنى، اتەۋرلى اتا زاڭىڭىزدىڭ كەزەكتى رەداكتسياسى دا، ءدال بۇرىنعىسىنداي، سوعان جول اشىپ تۇر.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل بۇلاي بولماۋعا ءتيىس. كونسيتۋتسيانىڭ ىسجۇزىندە ورىندالۋىن قاداعالايتىن تەگەۋىرىندى بيلىك تارماعى – كونسيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىن تاعايىنداۋدىڭ بيلىگىن پرەزيدەنتكە ەمەس، پارلامەنتكە بەرۋ كەرەك. ويتكەنى، ول (پارلامەنت) حالىق بيلىگىنىڭ جۇزەگە اسىپ، حالىق ءۇنىنىڭ ەستىلەتىن جەرى. حالىق وكىلدەرى باس قوسقان قۇزىتەتتى وردا. ونسىز دا ونىڭ (قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ) توراعاسىن پرەزيدەنت ۇسىنادى، ياعني، تاعايىندايدى. قايدا بارادى پرەزيدەنتتەن اسىپ؟ ولار ونسىز دا «ۇلكەن كىسىنىڭ» سىزعان سىزىعىنان شىعا الماي، قول بالا بولىپ كەلدى ەمەس پە وسىعان دەيىن. وعان از دا بولسا وزىنە ساي بيلىك بەرىلۋى كەرەك. بۇل وسى جولعى ۇلكەن ماقساتتاردىڭ ءبىرى «ىقپالدى پارلامەنت» تۇجىرىمىنا دا سايكەس كەلەدى.

اتا زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن كونسيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىن تاعايىنداۋدى پارلامەنتكە بەرۋ كەرەك دەۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، اتا زاڭدى كىم بۇزۋى مۇمكىن؟ قازىرگى جاعدايدا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، ونى جالعىز عانا بيلىك تارماعى بۇزا الاتىنىنا كوزىمىز انىق جەتتى، جانە ودان اۋزىمىز وڭباي كۇيدى، ول –  ەڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىك. الدىڭعى بيلىكتىڭ نە ىستەگەنىن ەسكە الساڭىز، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى. باسقا تارماقتار بۇزعان كۇننىڭ وزىندە، سالدارى كەم، جاراسى جەڭىلدەۋ. بۇزاۋ موڭكىپ نە ىستەمەك تال تۇستە؟!

بۇل جەردەگى اڭگىمە قازىرگى پرەزيدەنت توقاەۆ تۋرالى ەمەس. ول كىسىگە مۇنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. بىلۋلەرىڭىز كەرەك، ءبىز «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز»، ودان كەيىندە تالاي-تالاي پرەزيدەنتتەر كەلەدى. ولاردىڭ كىم ەكەنىن، پەندە بولعان سوڭ داندايسۋى مۇمكىن، بيلىكتى العان سوڭ كىم بولىپ قۇبىلاتىنىن قايدان بىلەسىز؟ ال ءبىر كىسىدەي بىلەمىز دەگەن، تۇتاس ەل بولىپ ءۇمىت ارتقان، قولىمىزدى ۇشپاققا جەتكىزەدى دەپ جاپپاي قولداۋ بىلدىرگەن الدىڭعى كىسى كىم بولىپ شىقتى سوڭىندا؟ ويلانۋ كەرەك. قالاي بولعاندا دا، پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىن تەجەۋ كەرەك.

سولاي بولعاندا، ءبارى وڭ بولادى. سولاي بولسا، جاڭا عانا ايتقانىمىزداي، بولاشاقتا پارلامەنتتىڭ ىقپالى ارتادى. بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنداعى وسىعان دەيىن تىم ءالسىز بولىپ كەلگەن زاڭ شىعارۋشى ورعاننىڭ قۇزىرەتى از دا بولسا كەڭەيەدى. ەڭ باستىسى، پرەزيدەنتتىڭ حالىققا بەرگەن ۋادەسى ورىندالادى. وعان دەگەن كوپتىڭ سەنىمى ورنىعادى.

شىنىن ايتۋىمىز كەرەك، قازىرگى پارلامەنتتىڭ كۇنى كۇن ەمەس. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ءبىر ءبولىمى سەكىلدى. ونىڭ جول-جورىعىنسىز نە بەلدەن باسىپ زاڭ قابىلداي المايدى، نە ەل ۇكىمەتىن الدىنا شاقىرىپ الىپ، ەسەپ الا المايدى. ۇكىمەتباسىن ورنىنان الۋ بالاي تۇرىپتى، مينيستردىڭ ورىنباسارىن جىلى ورنىنان جىلجىتۋعا قاۋقارسىز. بار بولعانى، ەسكەرتۋ جاساپ، ۇسىنىس ەنگىزۋمەن شەكتەلەدى.

اقىر پارلامەنت تۋرالى ءسوز قوزعادىق قوي، جاڭا اتا زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسىنداعى وعان قاتىستى تارماقتارعا دا توقتالا كەتەيىك. بۇل تاراپتاعى ءبىزدىڭ كوزىمىزگە تۇسكەن جالعىز جاڭالىق –  بۇرىنعى ەسەپ كوميتەتى ەندى ەسەپ پالاتاسى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، پارلامەنتكە جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرەتىن بولىپتى، وسى عانا. پارلامەنت ءۇشىن تىم ماردىمسىز وزگەرىس. قولداۋعا بولمايدى مۇنى.

ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز، ۇكىمەت حالىق وكىلدەرىنىڭ باس قوسقان جەرى رەتىندە پارلامەنتكە دە بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى، باسقا دا ىستەر تۋرالى تىكەلەي ەسەپ بەرۋى كەرەك. سوندا عانا بيۋدجەتتى قابىلداعان ورعاننىڭ اتقارۋشى بيلىك الدىنداعى بەدەلى ارتادى، دەسى جۇرەدى، ىقپالى كۇشەيەدى. ايتپەسە، رەنجىمەڭىز، ۇكىمەتتىڭ بۇعان دەيىن ىستەپ كەلگەنىندەي، دەپۋتاتتاردىڭ سۇراعىنا سىرعىتپا جاۋاپ بەرىپ، جۇرە تىڭداعانى تىڭداعان.

ەسەپ كوميتەتى كەزىندە، پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ زاڭدىق، ەكونوميكالىق، ەسەپ-قيساپتىق ساۋاتى تومەن كەزدە قۇرىلعان ارالىق ورعان بولۋى مۇمكىن. وزگە ەلدەردە بۇل جۇمىستى پارلامەنتتىڭ الەۋمەتتىك ىستەر جونىندەگى كوميتەتى ارقارادى. ولار بيۋجدەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋداي اسا ماڭىزى قىزمەتتى ءولىپ بارا جاتسا باسقانىڭ قولىنا بەرمەيدى. ولاردى سوندىقتان دا كاسىبي پارلامەنت دەيدى. ءبىزدىڭ پارلامەنت تە كەلەشەكتە سونداي كەمەلدىلىككە ۇمتىلۋى كەرەك. زاڭ شىعارۋ جۇمىسىمەن عانا اينالىسىپ، قۇلاق مولداسى بولىپ وتىرا بەرمەي، اتا زاڭدى رەداكتسيالاۋ ىسىنە دە بەلسە ارالىسىپ، ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن قورعاۋى، جوق بولسا، تالاپ ەتۋى كەرەك. «جىلاماعان بالاعا ەمشەك قايدا؟» دەگەن قاناتتى ءسوز وسىندايدا ايتىلادى. ءبىزدىڭ پارلامەنت دۇنيەدەگى ەڭ موجانتومپاي پارلامەنت ەكەنى بەلگىلى. ال ۇمتىلماسا، سەرپىلمەسە، سول بوسبەلبەۋ، پارمەنسىز قالپىندا قالعانى قالعان.

سول ءۇشىن ءبىز، ەكىنشى كەزەكتە، پارلامەنتتى ىقپالدى ەتەۋ ءۇشىن، حالىق وكىلدەرىنىڭ باس قوسقان جەرى رەتىندە، وعان سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسىن تاعايىنداۋ قۇقىن بەرۋدى ۇسىنامىز. ارينە، توراعا ۇسىنىپ، قالعان حالىق قالاۋلىلارى داۋىس بەرۋ ارقىلى انىقتاۋى كەرەك. سوندا سايلاۋ كوميسياسىنىڭ بەدەلى كوتەرىلىپ، سايلاۋشىلاردىڭ داۋىس بەرۋگە دەگەن تىم سۇيىلىپ كەتكەن ىنتاسى قايتا ورالادى، بەلسەندىلىگى ارتادى. بۇلاي ەتكەندە، جانە، انا-مىنانى سىلتاۋ ەتىپ تاقتا تىم ۇزاق وتىرىپ العان الدىنعى بيلىكتىڭ قاتەلىگىنە جول اشقان تاريحي ولقىلىقتى تۇزەپ، ادىلەتتىلىكتى ورنىنا كەلتىرۋگە بولار ەدى. ستالين ايتىپتى دەگەن «داۋىستى كىمنىڭ بەرگەنى ماڭىزدى ەمەس، بيۋللەتەندى كىمنىڭ ساناعانى ماڭىزدى» دەگەن كوممۋنيستەردىڭ «ۇلتتىق ۇرانىن» ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى.

ەندى «ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسىنا كەلەيىك. ۇكىمەت پرەزيدەنتكە ەسەپ بەرەدى. ايتىپ جاتۋ ارتىق. ءوزىن زور لاۋازىم عانا ەمەس، ەلدەگى ەكىنشى، قولىنان ناقتى ءىس كەلەتىن، قيىن كۇرمەۋلەردى شەشە الاتىن قۇزىرەتى بار قىزمەتكە ۇسىنعان كىسىگە ەسەپ بەرىپ، نە بولىپ جاتقانىن بايانداماي كورسىن، قانە، ءبىر-اق كۇندى ءتورت اياعى كوكتەن كەلسىن. بولدى. باسقا ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيدى. تەك بيۋدجەتتى وتكىزەتىن كەزدە عانا ءسال كىشىرەيىپ، پارلامەنتتىڭ الدىنا بارىپ، سۇراعاندىرىنا حال-قادىرىنشە جاۋاپ بەرىپ، كوز مايىن تاۋسىپ جاساعان باس جوسپارىن وتىكىپ السا، بولدى، ودان كەيىن قۇيرىق ۇستاتپايدى. بۇل، ارينە، دۇرىس ەمەس. الگىندە دە ايتتىق، ول (ۇكىمەت) پارلامەنت الدىندا دا، ءبىر جىلدا ەكى رەت بولماسا دا، ءبىر رەت ەسەپ بەرۋى كەرەك. ال ەسەپ كوميتەتىنىڭ سىرتتاي جاساعان جاناما ەسەبى ەسەپ ەمەس، بوس ءسوز. ۇكىمەتتىڭ ءوز اۋزىنان تىكەلەي جاۋاپ الۋ كەرەك.

ءسوزدى قورىتا كەلە ايتارىمىز، قولدانىستىعى قازىرگى اتا زاڭنىڭ اۆتورى نازارباەۆ بولسا، قالاسىن، قالاماسىن، وزگەرىس ەنگىزىلگەن كونسيتۋتسيانىڭ اۆتورى توقاەۆ بولادى. ويتكەنى، بۇل سول كىسىنىڭ بيلىگى كەزىندە، سول كىسىنىڭ باستاماسىمەن وڭدەلىپ، «وتكەلدەن» وتكەلى تۇر. زاڭ تارماقتارى قاتىستى مامانداردىڭ قولىمەن جازىلىپ جاتقانىمەن، جۇمىس سول كىسىنىڭ نيەتىمەن، جول-جورىعىمەن اتقارىلۋدا. ەگەر جوبا ساۋاتتى، كەمەلدى جازىلماي، كەلەر ۇرپاققا جۇك قالدىرىپ كەتسە، قۇددى بۇگىنگى نازارباەۆتىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، سۇيكىمى كەتىپ جاتقانى سەكىلدى، ول كىسى دە جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ قالادى. سوندىقتان، الدىنالا ويلانىپ، ۇزاق بولاشاقتى نازاردا ۇستاپ، كورەگەندىك تانىتۋى كەرەك – جۇرتقا زاربادى تيەتىن قاجەتسىز اۋرەشىلىكتەن اۋلاق بولۋعا ءتيىس.

جوعارىدا ايتقان ۇسىنىستارىمىزدىڭ ماڭىزىن تولىق تۇسىنە الماعاندارعا مىنا جايدى مىقتاپ ەستە ۇستاۋدى ەسكەرتەمىز. قۇقىقتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحىمەن تانىسىپ شىققان كەز كەلگەن ادام ءبىر اقيقاتقا انىق كوز جەتكىزەدى ەكەن: دەموكراتيا، ءسوز بوستاندىعى، ادام قۇقى اتاۋلىنىڭ جالعىز جاۋى ەجەلدەن بەرى بيلىك بولىپ كەلە جاتىپتى. بيلىك كورپەنىڭ شەتىن وزىنە قاراي تارتقان سايىن، بۇقارا حالىقتىڭ ەركىندىگى شەكتەلىپ، قىسىلا تۇسەدى ەكەن. سودان بارىپ كوپتىڭ قارسىلىعى، زاڭدى تالابى تۋىنداسا كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامزاتتىڭ ۇزىنا تاريحى – قارا حالىقتىڭ وزىنە تيەسىلى قۇقىعىن، بوستاندىعى، ەركىندىگىن ءوز قولىنا الۋعا دەگەن تالپىنىس تاريحى ەكەن. ءبىز دە، باسقالار دا ەشقاشان قاپەردەن تاسا قىلمايتىن-اق جاعداي.

سەرىك نۇعىمان

Abai.kz