BIRTUAR BABA BEYNESI

(zertteuler men maqalalar)

---

«ÓLENGE QYRGhYN TUGhAN QABAN AQYN»

Jer jәnnaty – Jetisudyng jeri túmsa tabighatymen, aidarly batyrlary, aibarly aqyndarymen tanymal. Qalyng qazaq elining qasiret keshken «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama» kezeninde elding ensesin kóterip, ruhyn qúlatpaghan abyz atalar, әulie kómey jyraular, Alashty algha bastaghan aqyndar edi. Sondyqtan da qazaq júrtshylyghy kómeyine sóz qonghan aqyndary men jyraularyn asa joghary baghalaydy. Úly Dalanyng Úlylyghy sózding qúdiretimen saqtalyp, sózding kiyesimen tirshiligin ýzbedi, últtyng úlylyghy sózding syrynda saqtaldy.

Alasapyran, astan-kesteng kezende, yaghni, XVIII ghasyrda ómir sýrgen, halyq arasynda «Abyz ata», «Aqyn ata», «Áulie ata» atanghan Qaban (Qabylisa) Asanúly Alashtyng tuyn joghary ústap, ruhyn asqaqtatqan, dalanyng danagóii bolghan tanymal túlgha.

«Teginde bar tektilik, shyqpay qoymas ep qylyp» dep shejire shertip sóileytin qazaqylyq jolmen tarqatsaq, Qaban jyrau Úly jýzding ishindegi irgeli  el sanalatyn «noqta aghasy» Jalayyr ruynyng Myrza atasynan taraydy. Halyqtyng ystyq yqylasyna bólengen Qaban aqynnyng әkesi Asan ózindik dәuleti jarasqan, әuleti ósip-óngen, kórgeni men bergeni kóp, japyraghy jayqalyp, tamyry tereng tartqan bәiterektey bay-quatty adam bolghan desedi. Asan әkesining kindik kesken jeri әulie – әnbiyeler men aqyn-abyzdar qanat qaqqan qasiyetti Syrdyng boyy bolsa kerek. Jalayyrdyng Syrmanaq, Shumanaq atalarynyng atauynyng ózi Syr men Shudy jaylaghandyqtan qoyylghan degen de joramal bar. «Kóshpeli túrmystyng qyzyghy men shyjyghyn qatar kórgen qazaqy tirshilikting kóshimenen 1767 jyldary Jetisudyng jerine qonystanghan», – deydi derek kózderi.Syrdyng boyymen syrghyp otyryp, Jetisudyng Ile ózeni boyyn mekendep, Qaratal ónirine kóship kelgen. Qaban jyrau Syrda tughanymenen, balalyq shaghy men jigit­tik kezderin Shaghan tauynyng shatqaldarynda, Labasynyng ózeginde ótkizse kerek.

Ákesi Asan aldynda aitqanymyzday, rizyghyn elmen bólisken orta dәuletti adam eken. Asan atanyng kindiginen alty bala taraydy.Asannyng alghashqy әieli, yaghni, bәibishesinen: Ai, Qaban, Serkebay, Erkebay tusa, toqalynan: Tekebay, Kósembay degen úldary tughan. Arghy atalarynan beri as ta tók dәuletimen de, sәn – saltanatty sәuletimen de júrttan ozghan Qaban aqynnyng atalas aghayyndary arasynda Alashqa aty mәlim Eskeldi, Balpyq biyler bolghan. Top bastaytyn kósemdigi men sóz bastaytyn sheshendigi arqasynda elding tútastyghy men birlik-yntymaghyn arttyrugha búl babalardyng qosqan ýlesi asa zor. Býgingi buyn úly babalaryn sanasynda saqtap, jadyna jattap, mәngilik maqtan tútady.

Atadan altau bolyp taraghan Qaban jyraudyng da úrpaghy ósip-óngen, órbigen ýlken qauym el bolghan eken. Qaban aqynnyng bes úly men bir qyzy bolghan. Bәibishesinen – Shyntemir, toqalynan: Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq jәne Qoyankóz. Qaban jyrau jalghyz qyzy Qoyankózdi kózining qarashyghynday saqtap, janynday jaqsy kóripti. Qoyankóz qyzy da әke amanatyn arqalaghan, ónerge jaqyn, әn aityp, kereginde kenetten kelistirip sóz aita alatyn auzy dualy, sózi uәli adam bolghan. Bir qauym eldi órbitken altyn qúrsaq ana, ardaqty әje, aqjaulyqty aqylman bolghan desedi. Úly Qaban jyraudyng úrpaqtary býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi.

Qaban jyraudyng mýbәrak esimi jyldan jylgha halyqqa jaqynday týsude. Qaban aqynnyng sheshendigi, kósemdigi, әuliyeligi, kóripkeldigi turaly el arasynda aitylyp jýrgen anyz-әpsanalar men jangha jaqyn әngimeler halyq shygharmashylyghynda, foliklorlyq tuyndylarda әrtýrli sujette әspettelip aitylyp keledi. Jyraudyng shygharmashylyghy men ómiri, qaldyrghan múrasy turaly әdebiyet, tariyh, filosofiya, til bilimi ghylymdary salalary boyynsha zertteu júmystary da aqyndy tanyp-tanytu jolynda kóp ýlesin qosuda.

Qaban jyrau turaly әdebiyet tarihynda sýbeli zertteuler jýrgizip, tyng derekter jariyalap, ólenderi men tolghaularyna әdeby taldau jasap, ghylymy ainalymgha engizu júmystary Múhtar Áuezov enbekterinen bastau alady. Qaban jyraudyng asyl beynesi ghylymy zertteu enbekterinen búryn halyq shygharmashylyghynda óz órnegin taba bildi. Qaban jyrau turaly halyq jyry bylay óriledi:

«Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn,

Manyna qanday adam bara alatyn.

Aytyssam dep kelgender

                                dauysyn estip,

Astynan alty qyrdyng

                               joghalatyn».

Búl joldardan Qaban jyraudyng qanshalyq halyqqa qadirli bolghanyn biluge bolady.

Qaban aqyndy jyr alyby Jambyl men onyng ústazy Sýiinbaydyng pir tútqandyghy turaly derekter bar. Ol jayly Jetisudyng jýirigi Kenen ata bylay deydi:

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn».

Úly jýzding býkil aqyny bas iygen Qaban jyraudy әli kýnge deyin óz dengeyinde tanyta almay jatqanymyz jandy jýdetedi. Kenen aqynnyng jyr joldaryndaghy órilgen suret – naqty tarihy derek, jaltarmas fakt.

Qazaqtyng aitys ónerining eng ýzdik ýlgisi bolyp tabylatyn «Birjan – Sara aitysynda» aqyn qyz bylay tolghaydy:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan.

Búl kisi ózi әuliye, әri aqyn,

IYsi qazaq biledi onyng atyn,

Ózgeden Qabekenning sózi tatym».

Osynau joldarda Qaban jyraudyng býkil qasiyetin aqyn Sara aishyqtap aityp, jetkizudey-aq jetkizip berip otyr.

Odan bólek, Qaban jyraudyng úlylyghyn dәriptep, ózine pir tútqan jetisulyq jýirik Baqtybay aqyn bylaysha termeleydi:

«Jasymda jetim bolyp

                                bezip kettim,

Qanghyryp aidalany kezip kettim.

Týsimde Qabekennen óleng alyp,

Nәsipke bay bolatyn kezikpeppin».

Kómeyinen jyr tógilgen Baqtybay Jolbarysúly Qypshaqbaymen aitysynda:

«Qaban atam deytúghyn

Mening pirim bolady.

On segiz myng ghalamdy,

Ólenmenen tolghaghan», – dep, Qaban jyraugha degen qúrmetin odan әri arttyrady.

El arasyndaghy aqyndardan bólek, Qaban Asanúly turaly ghylymiy-zertteu enbekterin arnaghan ghalymdar da barshylyq. Qaban jyrau jyrlaryn býgingi kýnge jetuine basty sebepker bolghandardyng basynda qazaq ghylymynyng «aqqan júldyzy» Shoqan Uәlihanovtyng enbegi orasan zor. Onyng handyq dәuirdegi jyraulardyng jyryn jinaqtaghan enbekterining arasynda Qaban aqynnyng da ólenderi kezdesedi.

Qaban aqyn turaly túshymdy oy aityp, әdebiyet tarihynda oiyp orynyn alugha basty sebepker bolghan Múhtar Áuezovting enbegin erekshe atap ótuimiz kerek. Keyingi kezenderi jetisulyq aqyndardy terennen zerttegen ýlken ghalym Myrzatay Joldasbekovting enbekteri men zertteuleri Qaban jyrau múrasyn tanyp-biluge qosylghan tolaghay tabystar, ólsheusiz ýles dep baghalaugha bolady. Ásirese, ghalymnyn: «Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa tausylmaytyn úzaq epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan. Ókinishi, sonyng eshqaysysy da saqtalyp bizge jetpegen, Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Sýiinbay jasynda Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay ilesip jýrip, batasyn alsa kerek», – degen payymdauy kóp jaghdaydan habar beredi.

Qaban aqynnyng múralaryn kózding qarashyghynday saqtap, jalpy júrtqa jariya boluyna sýbeli ýlesin qosqan ghalymnyng biri – Sәrsenbi Dәuitúly. Ol qúrastyrghan, jinaqtaghan, taldau jasap, zertteu jýrgizgen jinaqtar men kitaptar, mәndi maqalalar ózining ómirshendigin eshqashan joymaq emes. Sonymen qatar, belgili ghalym, qogham qayratkeri Ómirәli Qopabaevtyng da jazbalarynan oqyrman jana derekter men tyng oilargha kezigedi, Qaban aqyndy tanugha niyeti arta týsedi. Qaban jyraudyng jyrlary men әdeby múrasy, ol turaly derekterdi týgendeu, saraptau, kópshilikke tanytu jolynda ayanbay enbek etip kele jatqan jazushy Núrjigit Jýnisbekúlynyn, jurnalist Oraz Ismailovtardyng jankeshti enbekterin atap aitugha tiyispiz. Sonday-aq, Samat Óteniyazov, Qarashash Alpysbaeva siyaqty zertteushilerding izdenimpazdyghy, eren enbegi arqasynda tyng derekter tabylyp, Qaban aqyndy halyqqa qauyshtyru ýshin jýieli júmystar jýrgizildi. Qaban jyraudyng dýniyetanymyn zertteu baghytynda jas ghalym Almagýl Qanaghatova «Búqar jyrau men Qaban jyraudyng әdeptik dýniyetanymdary» degen taqyrypta filosofiya ghylymdarynyng kandidaty dәrejesin alugha arnalghan dissertasiyasyn qorghap shyqty. Ghalym ózining zertteu enbeginde Búqar jyrau men Qaban jyraudyng shyrayly shygharmashylyghyndaghy birqatar úqsastyq pen sol zamandaghy zәru mәselelerding negizge ainaluy, sol taqyryptardy ashudaghy azamattyq ýn, arnaly kózqarastaryna keninen toqtalghan.

Mine osynday enbekterding arqasynda «Qaban aqynnyng aty óshpeydi, úrpaq jadynda janghyra beredi» dep senemiz.

Qaban jyrau – aldymen, aqiyq aqyn әri terennen termelep sóileytin әulie kómey, joryqshy jyrau, jyrshy. Ekinshiden, elding múny men zaryn aitatyn әri qalyng halyqtyng arasynda suyryp salyp, elding namysyn qorghaytyn aitys aqyny bolghan. Ýshinshiden, eseye kele elding qamqory, ataly sóz ben bataly tilek aita alatyn sózi dúghaly abyz, әuliye, kóregen, kósem, kemenger bolghan halyqtyng qalaulysy.

Endi tarqata toqtalyp, aldymen aqyndyghyn aitsaq, onyng ólen-tolghaulary adamnyng ómirde óz jolyn tabuyna arnalghan, didaktikalyq mol mazmúngha ie shygharmalar.

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme.

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege», – degen joldarda ómirding býkil syry men mәn– mazmúny anyq, aiqyn aitylghan. Múny ómirding ashysy men túshysyn kórgen kemengerlikke jetken abyzdyng ataly sózi dep baghalau kerek.

Ekinshiden, aityskerligine kelsek, aqynnyng bizge ýsh aitysy ghana jetip otyr. Bireui – jas kezindegi Túmarshamen bolghan aitysy, ol ony jengen. Odan keyin Tautan qyzben aitysy, búl óte kýrdeli júmbaq aitys retinde tarihta qaldy. Al, ýshinshisi, bir qyzben qaghysqany. Búl aitystar jalpy júrtqa belgili.

Ýshinshiden, halyqtyng batagóy qariyasy, danagóy dariyasy bolghandyghy barshagha ayan. Qaban jyraudyng kóripkeldigi men boljaghyshtyghy, toqsan auyz sózding tobyqtay týiinin aityp, alqaly topty auzyna qaratqan sheshendigi, qalyng jaudan qaymyqpay qol bastaghan erligi, halqyna qamqorlyghy eshqashan elding sanasynan úmytylmaydy, úrpaqtan úrpaqqa úlyqtalady.

Jerúiyghy – Jetisudyng jelden jýirik abyz aqyny Qabylisa – Qaban jyraudyng esimi elding esinde mәngilik saqtalady. Jana Qazaqstangha qadam basqan әrbir úrpaq úly babalardyng otanyna degen adaldyghyn, qasiyetti qazaq jerin qorghaudaghy eren erlikterin, sanaly, saliqaly, mәndi, mazmúndy, kóregendi, kórkem sózderin jadyna jattap, atalar múrasyn tereng mengerip baryp, algha adymdap basuy kerek. Ol ýshin osynday úly babalarymyzdy býgingi buyngha dәriptep, tanytu kózi qaraqty qauymnyng basty paryzy dep bilemiz.

Babalardan qalghan bar baylyqty qalpyn qúlatpay, syr-sipatyn búzbay jinap, rettep jaryqqa shygharu, zerttep-zerdelep, býgingi óskeleng úrpaqtyng iygiligine ainaldyru – ol, týptep kelgende últ ruhaniyatyn minsiz saqtau men bayytu ýshin kerek. Al últ ruhaniyatynyng aqausyzdyghy men nyghangy – Preziydent Q.K.Toqaevtyn: «Biz eng basty qúndylyghymyz – Tәuelsizdigimizdi saqtap, últtyq biregeyligimizding negizin nyghaytyp, elimizdi janghyrtu jolynda úiysugha tiyispiz.

Búl – bolashaq úrpaq aldyndaghy qasiyetti boryshymyz», – degen bastamasyn jýzege asyrugha layyqty serpin beretin tirlik bolmaq.

Dýken MÁSIMHANÚLY,

QR BGhM GhK R. B. Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng Bas diyrektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri,  Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

---

QABYLISA (QABAN)

XVIII ghasyrda úly jýz ishindegi Jalayyrdan shyqqan asa kórnekti qayratker Qabylisa ór minezimen, ójet batyrlyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq Qaban aqyn atanghan. Ol el basshylary Eskeldi, Balpyq biylermen qatar «әuliye» degen atqa ie bolghan. Óitkeni әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen jalayyrlardyng basyn qosyp biriktirude, tútas bir el etip toptastyruda onyng enbegi, qajyr-qayraty ýsh ghasyr boyy anyz-әngimege ainalghan. El ýshin, jer ýshin qanyn tóguge, janyn qiigha әzir ekenin myna bir kórinisten-aq bayqaugha bolady:

«Aqynnyng shóberesi Mәrima  Raqmetqyzynyng aituyna qaraghanda, qazaq-qalmaq soghysy kezinde Jalayyrdyng bir batyry jekpe-jekting shartyn saqtamay, qarsylasyn qas pen kózding arasynda shanshyp óltiredi. Múnyng arty dau-damaygha ainalyp, qalyptasqan salt-dәstýrdi búzghany ýshin әlgi jas batyrdy qalmaq jaghy baylap berudi talap etedi. El aghalary búl talapqa moyynsúnyp túrghanda, Qaban aqyn algha shyghyp: «Búl batyr el qorghany bola alatyn azamat eken, jolyna jan pida – meni baylap berinder!» - deydi de, óz erkimen jau qolyna amanatqa kete barady» (Jurnalist Oraz Ismayylúlynyng jazbasynan).

Filologiya ghylymdarynyng doktory Myrzatay Joldasbekov Qaban aqynnyng aldaghyny boljaytyn әuliyeligin beyneleytin mynaday anyz keltiredi: «Birde Jetisu ólkesinen shyqqan ataqty batyrlar Ótegen, Rayymbek, Qarash jәne Qaban tórteui bas qosyp otyrady. Rayymbek pen Ótegen – qúrdas, Qarashtyng jasy olardan sәl kishileu, bәrinen ýlkeni Qaban eken.

Rayymbek sóz bastaydy:

– Ótegen, «el aralaghan – synshy» degen, jer-dýniyeni sharlap keldin, jasymyz bolsa taqady, batyr ataghyng bar, kópti kórdin, óle qalsaq, jaghdayymyz qanday bolady, qaysymyz qay jerde qalamyz, aita alasyng ba? - deydi.

Ótegen:

– «Agha túryp sóilegen iniden bez» degen, búl dýniyening jaryghyn bizden búryn kórgen aldymyzda Qaban aghamyz otyr, sol kisi aitsyn! - depti.

Sonda Qaban:

– Ekeuing birindi biring týrtkilep, aqyry meni sóilettinder me? - dep sóz bastaydy. – Áke-sheshem qoyghan atymdy ózgertip, el meni Qaban atandyrdy: men bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde qalarmyn. Ýsh kýn denem jerde jatady, ýsh kýnnen song tabylmaydy. Al, Ótegen, sening minezing jayly, jýzing jyly edi, jyljyp aqqan sudyng jaghasynda jatasyn, biraq, týbinde seni de jyljytyp, basqa jerge qoyady. Rayymbek, sen kópshil en, qiyamet-qayymgha deyin basynnan dabyr, ýstinnen dýbir ketpeytin ýlken joldyng boyynda bolasyn, - degen eken. Búl anyzdy Kenen Ázirbaev pen Ámirqúl Qúlshyqov aitqan» («Asyl arnalar», Almaty, «Jazushy» baspasy, 1986, 152-153-bet­ter).

Búl anyz ras bolsa, Qabandy shyn әulie deuge qaqymyz bar. Sebebi, Ótegenning qabiri «jyljyp aqqan su» Ile ózenining boyynda-túghyn, al, ol beride Qapshaghay «tenizdin» astynda qalatyn bolghan son, úrpaqtary «jyljytyp», biyik tóbening basyna qoydy. Rayymbek Almatydan Tashkentke qaray shyghatyn ýlken joldyng boyyna jerlengen eken, ol manay búryn da, qazir de dabyr-dýbirding orny boldy, juyrda úrpaqtary basyna biyik eskertkish ornatyp, ary-beri ótkender, arnayy kelushiler tәu etetin qasiyetti mekenge ainaldy. Qabannyng ózi Ile ózeni boyyndaghy shoq qamystyng ishinde, búlaq basynda jatyr.

Qart jurnalist M.Jylqaydarov mynaday bir derek keltirgen: «Birde aqyn auylyna Úzynaghash jaqtan bir top meyman keledi. Bala-shaghalary jaqyn bir auyldaghy toygha ketip, ýide jalghyz qyzy (bes úldyng ishindegi) Qoyankóz ben Qaban aqynnyng ózi qalady. Qonaqtargha shay qaynatylyp, et asylghanda erke qyz qúda týsuge kelgenderge ylghy qoydyng qol etin qazangha salypty. Aldaryna as kelgende qonaqtar tiksinip: «Jaqsy әkeden de osynday kórgensiz bala tuady eken-au» dep, birine-biri qarasa kerek. Sony tez angharghan aqyn taban astynda:

«Balam bilmey, qonaqqa qol asypty,

Qol assa da qoy etin mol asypty.

Sannan búryn ómirge qol keledi,

Sony bilip, ertenge jol ashypty», - deydi.

Isharatty týsingen qonaqtar: «Myna qyz osal bolmady. Qazaqtyng eski saltyn búzyp, jana joralghy jasap otyr eken, qoydyng jambasyn, tósin, san etin aspay, qazangha qolyn saluynda da mәn bar eken ghoy», – dep qúdandalyq rәsimin jasap, elderine qaytsa kerek.

Qoyankóz sodan Shapyrashty elindegi Baytemir degen jigitke úzatylyp, odan Erkebay, Áymen degen balalar tuady, úrpaqtary qazir Almaty oblysynyng Enbekshiqazaq, Kýrti, Qaskeleng audandarynda túryp jatyr. Eng bastysy – Qoyankóz aqyndyghymen de el esinde qalyp, Almaty men Qapal arasynda patsha túsynda beketke ainalghan kórikti bir jer sol apamyzdyng atymen atalghan. Sol manayda Shoqan Uәlihanov ómirining songhy jyldaryn ótkizgen, búl jóninde jazushy Sәuirbek Baqbergenovtyng «Qoyankózde qúlaghan Júldyz» atty shygharmasy bar. Taldyqorghan oblysynyng Kerbúlaq audanyna qaraytyn bir auyldyq Keneske sol kisining aty qoyylghan.

Syr boyynda tuyp-ósken aqyn el basylary Eskeldi, Balpyq, Oraqtylarmen birge jalayyrlardy Ile men Qaratal ónirine kóshirip әkelgende, barlyq sanaly ómirin Shaghan tauynyng shatqaldarynda, Labasynyng baurayynda ótkizse kerek. «Qúima qúlaq qariyalardyng aituyna qaraghanda, Qaban – qapsaghay deneli, aibarly, aqyldy adam bolghan», - dep jazady Oraz Ismayylov. El qorghap, erlik kórsetip, tipti elining amandyghy ýshin amanatqa óz erkimen ketken kezderi de bolghan. Eseye kele elshilikke jýrip, biylikke aralasyp, halqynyng qamyn jegen. Ádildik pen amandyqty joghary ústaghan Aqyn Ata әrkimning qayghy-qasiretine oily kózben qarap, olargha hal-qadirinshe qol úshyn berip otyrghan. Búl jayynda belgisiz bir aqyn:

«Kýldirgen qayghylyny Qaban aqyn,

Aldyna bir múnly adam

                      kelse jylap», - dep jyrgha qosqan.

Qabannyng qanday aqyn bolghanyn Kenen Ázirbaevtyng «Jambyl – jyr» degen tolghauynan angharu qiyn emes:

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qaban edi dep,

Jambyl atam aitatyn

                                   maghan atyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi

                                   este túr-au.

Jiyeni – Sarbas aqyn sóilerinde

 Ádeti – múrtyn qaghyp,

                                    qúlaq búrau».

 

«Improvizator aqyndarda ózi tabynghan adamgha elikteu әdeti bolghan», - dep jazady ghylym doktory Myrzatay Joldasbekov. – «Qaban jyrau – Sýiinbaydyng da, Sarybastyng da naghashysy. Sýiinbaydyn, Sarybastyn, Kenenning jyr tolgharda aspangha qoldaryn sermep, qúlaq búraulary sol Qabannan qalghan».

«Mening aqyndyghym balalaryma darymaydy, qyzym men jiyenderime kóshedi», - degen eken Qabeken. Onysy da әuliyelik bolyp shyqqan. XIX ghasyrdyng eren jýirik aqyny Baqtybaydyng týsine kirip, aruaghy qonatynyn Qabeken, әriyne, bilgen joq. XX ghasyrdyng jyrshysy Qalqa aqyn da Qabangha syiynyp, «pirim» dep otyrady eken. Arqanyng aqiyghy Birjan salmen aitysqan aqyn Sara bylay dep tolghaghan:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan...

Búl kisi ózi әuliye, әri aqyn,

IYsi qazaq biledi onyng atyn,

Ózgeden Qabekenning sózi tatym».

Qaban, eng aldymen, adal sóileytin, biyligi, baylyghy bar adamdardy ótirik maqtap jaghynbaytyn, qara qyldy qaq jarghan aqyn bolghan. Oghan bir mysal: marqúm  Imanghazy qariyanyn  aituynsha, bir joly aqyn auylyna barymtashylar basa-kóktep kirip, jylqylaryn aidap әketedi. Qaban bastaghan jaujýrek jigitter barymtashylardy quyp jetip, aiqasa ketkende, analardyng bir jigiti soqqan soyylgha jyghylyp, mert bolady. Barymtashylar qún daulap, Ádil tórege jýgingen. Tóre Qabandy shaqyrtyp: «Qúnyn nege qaytarmaysyn?» - degende, aqyn oilanbastan:

«Úrygha qún joq,

Úrygha qún bolsa, momyngha kýn joq.

Ózi izdenip kelip, ólgen nemege,

Maghan salsan, dym joq!» - degen eken. Áz-Tәukening «Jeti jarghysy» esine týsip, tóre ary qaray dau aitpapty.

Abylay hannyng Jetisudy biylegen balasy Ádil tóreni birde Qaban óz aulyna qonaqqa shaqyrsa, kelmepti. Búghan ókpelegen aqyn bir jiynda naz aitsa, Ádil:

– Ýide jatyp sәlem aitqanymda, Jalayyr bir qyzyn ózi әkep qoynyma saldy. Al, endi sening aulyna barmaghanym – jenge bolarlyqtay bir әieldi kóre almaghanym, - dep orynsyz tәkapparsyndy. Búl Ádilding shau tartyp qalghan kezi eken, Qaban oilanbastan:

«Qyzy edi Jalayyrdyng osy hanym,

Órbigen búl kelgen song maly-janyn.

Áyelding «bol, bol» degen bir sózi bar,

Jatady qartayghangha barmaghanyn», - dep әzildegen eken.

Ádil qartayghanyn moyyndap:

– Áy, aqynym-ay, tym qúrysa adamnyng kóniline de qaramaysyn-au! - degen eken.

XIX ghasyrda ómir sýrgen Baqtybay aqyn aitqanday, «iynemen qara sózdi sabaqtaghan» Qaban el-júrtty imandylyqqa, sharighat jolyna shaqyryp, kóp ólender shygharghan. Onyng islam dinin jetik bilgendigin, kitap oqyghan sauat­tylyghyn, ólenderin jazyp ta shygharghanyn talay tolghaularynan, ósiyet ólenderinen angharu qiyn emes. Amal ne, qoljazbalary sol kýiinde saqtalmaghan, jeke jyrlary auyzdan-auyzgha kóship jýrgende ózgergeni, búrmalanghany, keybireulerding óz janynan qosqandary da bayqalady. Ólenderinde keybir kibirtikting kezdesui sodan. Áytpese, Sýiinbay, Sarbas, Baqtybay siyaqty aqiyq aqyndar Qabangha «pirim» dep syiynbas edi ghoy. Sonda da birsypyra sózderinen tereng oi, ómirge filosofiyalyq kózqaras aiqyn angharylyp túrady:

«Aram peyil adamdar,

Dostyghynda túrmaydy.

Arana kirse sumandap,

Syryndy shym-shym úrlaydy...

Aqyly joq nadannyn,

Jamandyq isi qalmaydy.

Ker auzyna barghansha,

Aqyldy aitqan almaydy.

Jamandyqtyng belgisi  –

Ár nórseni torlaydy.

Osyndaylarmen dos bolsa,

Aqyldy jigit sorlaydy», - dep, ótkinshi tirshilikting syryna ýniledi. Qart aqyn Qaban keyingi jastargha tәlim-tәrbie beretin ósiyet sózderdi kóp aitqan. Arnayy mektebi, ghylym-bilim ordasy joq kóshpendi qazaqqa sol zamandarda úlaghat sózder aua men suday qajet te bolghan shyghar:

«Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep...

Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep.

Irkip ústa baryndy,

Senbe elden alam dep. 

Aytpay ketti aghalar,

Dep jýrmesin bizge kep:

«Ólgeninshe oy – azyq,

Óner, ghylym izde», - dep.

Qabannyng el esinde qalghan danalyq sózderi kóp-aq «Ne qiyn?», «Ne qymbat?», «Dýniyede ne jetim?», «Ne ortaq jәne neshe júpty bar?» - dep saual qoyady da bәrine ózi tәptishtep jauap qayyrady. Mysaly, «Ne qymbat?» - degen súraghyna kókeyge qona ketetin mynaday jauap aitady:

«Tuyp-ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat.

Álpeshtegen anang qymbat,

Erkelegen bala qymbat.

Jaqsy dos, jaryng qymbat,

Bәrinen de úyat penen

                    aryng qymbat».

«El kónilin kim ashar?», «Jigit kónilin kim ashar?», «Úl kónilin kim ashar?», «Aurudyng kónilin kim ashar?», «Attyng kónilin kim ashar?», «Kim jaqyn?», «Bilgenderden ghibrat al» siyaqty ólenderinde ómirding san qyrly syrlaryn, tirshiliktegi qily-qily qúbylystardyng astar-mәnin ashyp kórsetedi. «Baqyt, qaydan kelesin?», «Baqyt, qayda barasyn?» degen jyrlarynda súraq-jauap arqyly san-salaly túrmystyng tatymdy-tatymsyz jaqtaryna oilana qarap, tereng tolghanady. Qaban el-júrtty tatulyqqa, bauyrmaldyqqa shaqyrudan jalyqpaghan. Jaqan Isaúly degen kisi mynaday bir oqighany aitqan: «Sol zamanda Ile ózenining ontýstik batys betkeyinde qazaq-qyrghyz arasynda janjal tuyp, qyrghyz jaghynyng bir batyry mert bolady. Múnyng ayaghy nasyrgha shabatyn bolghan son, qazaq jaghy Shu boyynda jatqan Qabangha adam jiberedi. Lezde jetken Qabekeng qandy daudy sheshu ýshin eki kýn, eki týn jyrlap, kazaq pen qyrghyz ejelden dos bauyr ekenin, «tósekte basy, tóskeyde maly qosylghan» tuystyghyn dәleldep, tatulyqqa shaqyrghan:

«Qyrghyz, qazaq bauyrym,

Aynalghan altyn qazyghym.

Arqalasam – tauymsyn,

Aralasam – nuymsyn.

Azgha ókpelep, elden kýder ýzbeyik,

Balyq izdep, sudan jylan sýzbeyik.

Qút, bereke, birlikti

Ordamyzdan, ot basynan izdeyik.

Aramyzgha әzәzil kep kirmesin,

Kónilimizde kirbing qalyp

                                jýrmesin...»

Úzaq tolghaudan qalghan osynau az ghana júrnaqtan halyq qamyn, tatu-tәttilikti múrat etken dana qarttyng beynesin kóremiz.

Qaban – talay aitysqa týsip, jenimpaz atanghan aqyn. Bizge jetkeni – ekeu-aq, olar: Túmarshamen jәne Tautanmen aitysy. Búlar da týgel saqtalmaghan, barynyng ózinen arghymaqtay jýirik aqynnyng aldyna jan salmaghanyn, shangha kómilmey oza shapqanyn kóru qiyn emes. Ásirese, Tautan qyzben júmbaq aitysqa týskende óz zamanyna say asa bilimdi, oqymysty adamnyng beynesi kóz aldymyzgha keledi. Ómirdin, tirshiliktin, dinning san-salasyn qamtityn júmbaqty Túmarsha súraq kýiinde qoyady da, Qaban sýrinbesten dәl, anyq jauap qaytaryp otyrady. Búdan biz tapqyrlyqpen qosa asqan aqyldylyqty, bilimdarlyqty angharamyz.

Bilimdarlyq demekshi, Qaban aqynnyng baspa betinde jaryq kórgen jyrlarynan «Árqashan bilgenimdi saldym hatqa», «Ózim kórgen kitaptan oqyp, bildim», «jazyp otyrmyn», «jazyp kettim» degen sózderdi úshyratamyz. Búghan qaraghanda, ol jan-jaqty sauatty adam bolghan. Jetisudyng danqty aqyn-jyraulary ýlgi tútqan, aruaghyna syiynghan Qabylisa Qaban aqyn múrasy az saqtalghanmen, barynyng ózi býgingi, ertengi úrpaqqa tәlim-tәrbie bererlik altyn qazynagha ainalyp otyr.

Bek TOGhYSBAEV,

jazushy, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri

---

«ÚSTAZY SÝIINBAYDYNG QABAN JYRAU»

Bayypty saralap qarar bolsaq, arghy tegimiz, týp-túqiyanymyzdyng tarihy bay da bazarly. Qazirgi iydeologiyalyq qolshoqpargha ainalmaytyn mamandardyng pikirine qonaq bersek, arghy tarihymyz tipti qyryq-alpys mynjyldyqtardyng qoynauyna ketedi. Adamzattyq alghashqy órkeniyetting altyn besiginde túrghandyghymyzdy maqtan tútamyz.

Shýkir deymiz, әsirese, Azattyq alghaly bergi uaqytta óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgendey kýige bólendik. Alty alashtyng nebir ardaqtylarynyng qatarynda Qaban jyrau, batyrdyng da esimi odan әri janghyrdy. Úrpaqtyng jadyna búrynghydan da úyalay týsti, jýrekterde jattaldy. Biz osy arada qanday basshylyq qyzmette jýrmesin ata dәstýrdi ayalap, el ardaqtylarynyng esimderin úlyqtaugha ýlken qamqorlyq kórsetip kele jatqan azamattargha júrtshylyqtyng atynan alghysymyzdy bildiremiz.

Ónirimizde Qadyrghaly Jalayyr, Eskeldi, Balpyq, Qabanbay, Sýiinbay, Múhametjan Tynyshbaev syndy birtuar perzenttermen qatar Qaban jyraudy ardaqtau túrghysynda kóptegen iygilikti sharalar tyndyryldy. Sonau 1993 jyly Kóksu audanynda babamyzdyng 300 jyldyghy joghary dengeyde óz mәnimen, sәnimen ótti. Esimi ýlken újymgha, shyrayly mektepke, kóshelerge berildi, mýsini somdaldy, múrajayy qamdaldy, zertteu kitaptary shygharyldy, eskertkishi boy kóterdi.

Qaban (Qabylisa) jyrau qazaq әdebiyetining iri ókili, júldyzdy jyrauy, batyry ghana emes, irgeli qogham jәne memleket qayratkeri. Ózining tereng qatparly jalyndy jyry, qara orman júrtshylyqty sýttey úiytar salmaqty oiy, úshqyr naqyl sózi, qaghidattarymen bytyranqylyqqa úshyraghan halqymyzdy bir tudyng astyna biriktiruge, Abylay súltannyng abyroyyn asyrugha ólsheusiz ýles qosty. Týrkistan tórinde Abylaydy aq boz atqa qondyryp, barsha qazaqtyng hany etip saylaugha múryndyq boldy. Alashtyng ardaq tuyn kóppen birge jelbiretti.

Ghasyrlar boyyna jaudyng shetinde, jelding ótinde, qylyshtyng jýzinde kýy keshken Jetisu júrtshylyghynyng eldikting ansar arnasyna týsip, keler úrpaqtyng qamyn kýitteuine sol dәuirding tau beyneli eren túlghalarymen birge zor belsendilik tanytty. Syrdyng boyy, kiyeli Týrkistan men duly Tashkent ónirinde qanat jayyp, túraqtanyp qalghan jalayyrlardyng basyn qosyp, bәtuagha keltirdi. Tóle biymen qatar dau sheship, Búqar jyraumen ýzengi qaghystyra kýy keshti, Abylaymen bir týmenning sapynda jongharlarmen shayqasty. Ata jaudyng qolyna da týsti. Ruhyn týsirip, jigerin jasytpady. Eldikting úranyn saldy, zamana túraghyn shaldy. Dәuir jelining ókpeden ótip, jandy jaraqattaryn, bas biriktirip, qolda bardy bazarlamasa, antalaghan jaudyng aranynda jútylyp kete beru qaupining qay kezdegiden de tajaldy týrde túrghandyghyn sanagha qúidy sebeletip. Sol sebepti de ol:

«Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa,

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly suy bolmasa,

Búlghyn qayda oinaydy,

Bualdyr sazy bolmasa...», - dep jýregi qan jylap jyrlay bildi.

Qabylisa Asanúlynyng toghyz tolgham tolghaulary men órnekti de ózekti ólen-dastandary, sonday-aq, arda bolmysty aitys ýlgileri tolymdy әdebiyetimizding túrlauly múrasy. Óz dәuirining kemel oiynyng kókjiyegin meylinshe shyghandata keneyte bilgen ol, býgingi úrpaghymen de tonnyng ishki bauynday ýndesip túr.

«Elim, júrtym sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde rizyq kóp,

Ol adam elge túraqtar.

Auyzbirlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar!»

Osynday erkindi baurap alar eldikting sózin kenen qaldyrghan babamyzdy óldi dep qalay aitarsyz?!

Abylaydyng úly Ádil tóre Jetisu aimaghyn biylep túrghan mezgil. Tóreler úrpaghynyng aq degeni alghys, qara degeni qarghys alyp jatqan tús. Olargha qarsy keluding ózi arystangha aibat shegumen teng dýniye. Áytse de, Ádil tóre ataghy alty alashqa mәshhýr Qaban jyraudy airyqsha qúrmettese kerek. Tipti, keybir ózining qisynsyz keter shaqtarynda qaymyghyp ta otyrghan. «Solay eken» dep, Qaban jyrau qúlaq kótergen úsaq-týiek sharualargha bola el isine aralasa bermegen. Biraq, kópten beri jyraudy sonau Jalayyr babasynan bermen úrpaqtan-úrpaqqa dәstýrli týrde jalghasyp kele jatqan Taraq tanbanyng tek tórelerding enshisinde qalyp qoyghandyghy qatty tolghandyrypty. El ishinde osynau qordalanghan jayttyng týiinin sheship berudi ýnemi ótinip otyrghan aghayyndar da bolghan.

Búl mәsele, «shegine jetti-au» degen bederde Qaban aqyn atqa qonghan ghoy.Ákesi Abylaydyng ózi asa qadir tútqan Qaban jyraudy Ádil tóre qúshaq jaya qabyldaydy:

« – Jol bolsyn, aqyn agha!

– Áley bolsyn!

– Aqyn agha, deysin-au, aqyn agha,

Kir juytpay kelgen em atyma da,

Búlt qonbaghan bilseniz basyma da.

Taraq tanbam senderde

                                 qalyp qoydy,

Búl tóreler joydasyz

                                 basyna ma?!»

Qapelimde ne derin bilmey sasyp qalghan Ádil tóre: «Keshegi Shynghys babamnyng kezinde Alash myny arasynda úlyghy taraq tanbaly Jalayyr bolghan. Múny úmytsaq, eldigimiz qayda, tendigimiz qayda, kendigimiz qayda?!» - dey beredi.

Sonda Qaban jyrau bylaysha tenizdey tolqidy:

«Mine, mine, endi kelding jónine,

Shyqtyng baytaq

                   shyn-belesti Órine.

Sary altyndy er-túrman

              sapqa túrsam jarqyrap,

Sýlik qara arghymaq

              aspan tirep arqyrap,

Shynghys qaghan bas qoysa –

             aq nayzam jaudy tiregen,

Qanisherin ininde

             qoryldatyp iregem.

Maral otty arsha tau

            ata qonys bolghan-dy,

Baqyt-yrys basyma

            aq qús bolyp qonghan-dy.

Taraq tanba tolyqsyp,

            er babamdy týrlentip,

Jahan keshken Shynghys han

            keleshekti sholghan-dy.

Suarylghan kóktemir

           qúryshqa qalay ainaldy?!

Jalayyrdan serpin ap,

           «Baqtiyarlap» saylandy!

Ámirshi bolsang – әdil bol,

           әli de talay aitarmyn,

Taraq tanbamdy júrtyma

           qaytarghyn, tórem,

                              qaytarghyn!»

Sózge jyghylyp qana qoymaghan, jyraudyng osynau lebizine әbden jan-dýniyesimen úiyghan Ádil tóre Taraq tanbanyng búdan bylay múqym Jalayyrgha ortaq ekendigine qatysty ýkimin bergen eken.

Qabylisa Asanúly keng tynysty, san qyrly talant iyesi bolghan. Qazaqtyng aqyndyq ónerining qaymaq qalpyn saqtaghan shyrayly shygharmalarynyng janrlyq ereksheligi basym. Birde, epik aqyn, endi birde, tereng tolghauly filosofiyalyq iyirimderding jeteginde ketedi, keleside, oqyrmanynyng sanasyna birden sәule qúighan aqylman keypine enedi. Al, endi aitys ónerindegi saqtalghan som shygharmalary tipten sýbeli der edik. Qyz ben jigit aitysy, júmbaq aitysyndaghy ózindik erekshelikteri zert­teushiler tarapynan әli de bolsa zerdelenu ýstinde.

Zert­teu demekshi, Qabylisa babamyzdyng ónegeli ómir joly men som altynday jarqyraghan shygharmashylyghyn әr jyldarda, әr qyrynan Múhtar Áuezov, Sәken Seyfulliyn, Sәbit Múqanov, Rahmanqúl Berdibaev, Myrzatay Joldasbekov, Oraz Ismailov, Sәrsenbi Dәuitov jәne taghy basqa zertteushiler ghylymy túrghyda payymdady.  Múny biz qabyrghaly qazaq әdebiyeti aidynynyng tolygha týsuine qosqan ólsheusiz ýlesteri dep baghalaymyz.

Osy arada bir aita keteyin degenimiz, onyng mol múrasynyng kýni býginge deyin tolyq jinala almay kele jatqandyghy. Qalyng elding ortasynan әli de tabylyp jatqandary da barshylyq. Mәselen, kezinde auyz әdebiyetining joghyn joqtap, múnyn múndaghan qayratker Sәken Seyfullin «Jalayyr Qaban aqyn men Qoyannyng aitysuy» dep atalatyn búghan deyin nazargha ilikpegen kólemdi dýniyesin tapqan. Búl shygharmada qarshyghasyn qolyna ústaghan Qabylisa aqyn men «kójekteyin» dep jýrgen әlsiz Qoyannyng tildesui arqyly sol әdiletsiz zamannyng keypi kóz aldynyzgha keledi. Qolynda biyligi bar, bilegi myqtynyng dәrmensiz, әljuaz pendelerge kórseter әlimjet­tigin mineydi. Kórkem dýnie bir túsynda bylaysha qayyrylady:

Qaban:

Qasyna kókshe qoyan baramyn-aq,

Qarshyghamdy kórsetip

salamyn-aq.

Qalyng qara shengelge kirgeninshe,

Qanyng suday aghyzyp alamyn-aq.

Qoyan:

Jegen terisken ketpeydi

tisimdegi,

Qyzyqqanyng terim be ýstimdegi.

Ishimde jeti qoyan kójegim bar,

Men ólsem, ol da óledi-au

ishimdegi!

Mine, osy oralymnan-aq Qaban jyraudyng aqyndyq óris auqymynyng qanshalyqty dengeyli ekendigin angharsaq kerek!

Ghalym Almagýl Qanaghatova ózining arnayy jazylghan zert­teu enbeginde Búqar jyrau men Qaban jyraudyng shyrayly shygharmashylyghyndaghy birqa­tar úqsastyq pen sol zamanghy zәru mәselelerding negizge ainaluy, sol taqyryptardy ashudaghy azamattyq ýn, arnaly kózqarastaryna keninen toqtalghan. Jalpy qazaq әdebiyetining jyraulyq ónerindegi qos altyn din­gekke sanalatyn osy eki aqynnyng ómirde de joldary san mәrte týiisken. Búqar jyraudyng Qabylisadan bir ghana jas ýlkendigi bar.

Birde Jetisu ólkesinen shyqqan batyrlar – Ótegen, Rayymbek, Qarash jәne Qabylisa (Qaban) jyrau ótken-ketkendi eske ala әngimelesip túrady. Rayymbek pen Ótegen qúrdas. Qarashtyng jasy olardan sәl kishi. Bәrinen ýlkeni – Qabylisa.

– Ótegen! Atamyz qazaq «El aralaghan – synshy» - degen emes pe?! Tәnir qoldap, ózing jer-jahandy bir adamday-aq sharlap keldin. Kórmegening de, kónilge týimegening de shamaly dep úghamyz eldegi bizder. Batyr ataghyng taghy bar. Aytshy ózin, shaytan emespiz, ertengi kýni myna jalghannan baqilyqqa kósherimiz haq. Sol kýiimiz qanday bolmaq, qaysymyzgha nendey jer búiyryp túr. Ayta alasyng ba? - deydi Rayymbek batyr.

– Aldymyzda kónili kýmbir, samaladay jarqyraghan Qaban aghamyz otyr. Ol kisi túrghanda mening sóz alghanym artyq bolar, sirә. Aghamyz aitsyn boljamyn, - deydi búl saualgha Ótegen.

Saqalyn sәl taramdap, oilanyp túrghan Qaban:

– Ekeuing birindi biring týrtkilep, aqyry meni sóilettinder me? Áke-sheshem qoyghan atymdy ózgertip, el meni Qaban atandyrdy. Men bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde qalarmyn. Ýsh kýn denem jerde jatady, ýsh kýnnen song tabylmaydy. Ótegen, sening minezing erteden jayly, jýzing jyly edi, jyljyp aqqan sudyng jaghasynda jatasyn, biraq, týbinde seni de jyljytyp basqa jerge qoyady. Rayymbek, sen kópshil en, qiyamet-qayymgha deyin basynnan dabyr, ýstinnen dýbir ketpeytin ýlken joldyng boyynda bolasyn.

– Qabeke, qúrdastyghymdy jeleu etip, Ótegennen aldymen syr suyrtpaqtaghanyma aiyp ete kórmeniz. Myna aitqan kóripkeldik boljamynyz bizding tuabitti tabighatymyzgha da, jaryq dýniyede peshenemizge tiyesili tirshiligimizge de dóp kelip, qiilasyp túr-au. Qalay bolghanda da aldymyz jarqyn, úrpaghymyz óristi de jenisti, úlaghatty bolghay! - dep Rayymbek Qabekenning aldynda kishilik bildiredi.

Osydan keyin Qabylisany naghyz әuliye, kóripkel dep qalay aitpasqa?! Qalay deysiz be? Ótegenning qabiri «jyljyp aqqan su» – Ile dariyasynyng boyynda edi, beride Qapshaghay su qoymasynyng astynda qalatyn bolghan son, úrpaqtary jyljytyp, Qorday beline qoydy. Al, Rayymbek Almatydan Tashkenge qaray shyghatyn ýlken joldyng boyyna jerlengen. Ol manay búryn da, qazirgi tanda da naghyz dabyr-dýbirding orny boldy. Basyndaghy ýlken eskertkish qasiyetti mekenge ainaldy.

Endi Qabekene, Qabylisa jyraugha kelsek, ózi aitqanynday, Ile ózenining boyyndaghy Qyzyljar atty mekende jatyr!

Býgin, minekey, úlaghatty úrpaghy, ósken eli, órkendi júrtshylyghynyng qasiyetti babamyzgha degen óshpes qúrmet-qoshemetining arqasynda kesene - kýmbezi jarqyray kóterilip otyr.

«Erlerin eli endi tanyghanday,

Ansaghan babalardyn

                             tany qanday!

Ar tútyp Azattyqty,

                            alda jýrip,

Eldikti qorghap edi jany qalmay.

Namystan tabighaty

                           jaratylghan,

Anyz bop eren isi taratylghan.

Eskeldi, Balpyq by men Qabylisa,

Tarihta tauday túlgha

                     dara túrghan», - dep aqyn jyrlaghanday, asyl da ardaqty babalarymyzdyng esimderining el kóginde jarqyrauy bizding últ bolyp odan әri úiysyp, aldaghy úlyq isterge bir qoldyng salasynday júmyla den qoyghandyghymyzdy pash etedi! Aruaq syilap, qabyrghaly halqymyzdyng adamy asyl qúndylyqtaryn asyryp jýrgen barshanyzgha bereke-birlik, ghibratty ghúmyr tileymin!

Ómirәli QOPABAEV,

zang ghylymdarynyng doktory, professor, Akademiyk

---

QABAN JYRAU (1686 – 1776)

«Aytys ónerining altyn dingegi» atanghan Sýiinbay men «aghyny aspandaghy júldyzday bop» ótken Baqtybaydyng bas iygen Adamy – Qaban aqyn (Qabylisa). Qabandy qadir tútqan halayyq «Aqyn Ata», «Abyz Ata», «Qaban jyrau» dep te ataghan. Al onyng eli jalayyr ishindegi myrzany – «Aqyn eli» dep qúrmettegen.

Úlan baytaq elimizde keninen tanymal naghyz kýmis kómey әnshi, sazger, aqyn Kenen Ázirbaev ózining «Jambyl-jyr» degen óleninde: «Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn, Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn. Naghashysy jalayyr Qaban edi dep, Jambyl atam aitatyn maghan atyn. Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau, Jambyldyng aitqan sózi este túr-au», - dep tebirene tolghaghan.

Al, Baqtybay Jolbarysúly bolsa, ózining týsine kirip, boyyna aqyndyq sharapat darytqan osynau túlghany ghúmyr boyy auzynan tastamaghan. Birde Qypshaqbaymen aitysynda: «Qaban atam deytúghyn, Mening pirim bolady. On segiz myng ghalamdy Ólenmenen tolghaghan», - dese, birde: «Atam Qaban onlasa, Eskeldi, Balpyq, Qarymbay, Asan-Siyq qoldasa, Qaban bergen aqbaldaq, Bir shaldyq, sirә, bolmas pa?»! - dep aibat shegip, arqalanyp otyrady. Al endi birde: «Asanda Aqyn Atam әulie ótken, IYnege qara sózdi sabaqtaghan», -dep aspandata ardaq tútady. Múnday moyyndau, pir tútu, qúrmet siyaqty lebizderdi Jetisu jerining arghy-bergi zamanynda ótken: Mәulimbay, Qydyrәli, Esengeldi, Qalqa, Temirghali, Artyq, Ábiken jәne t.b. aityskerler әr kezder-aq aityp otyrghan. Solardyng ishindegi Aqyn Saranyng myna bir tolghamyn eske ala ótuimiz jón: «Qasiyetti Qabylisa Asanúly, Myrzaday irgesi keng elden shyqqan. Kem bolmas eshteneden múny úqqan, Jalayyr Qabylisany erkeletip, Qaban dep laqaptap atyn tútqan», - dep dәripteydi. Keltirilgen osy shumaqtar men tolghamdardan-aq Qaban aqynnyng talay qyrlary ashyla týsedi. Qaban aqyn Úly jýzding on eki ata jalayyr ishindegi myrza elinen shyqqan. Onyng әkesi Asan orta dәuletti adam eken. Odan tughan balalar altau. Bәibishesinen: Ai, Qaban (Qabylisa), Serkebay, Erkebay, toqalynan: Tekebay, Kósembay. Qabannan bes úl, bir qyz tughan. Bәibishesinen – Shyntemir, toqalynan: Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq jәne Qoyankóz. Qoyankóz әkesine tartyp, әn men jyrdy, ónerdi berile sýigen. Alghy ómirdi boljay biletin kóripkeldigi, tua bitken danalyghy bolghan. Býtkil úldarynyng arasyndaghy jauqazynday jalghyz qyzyn Qaban erekshe jaqsy kóripti. Ol turaly el auzynda mynaday әngime saqtalghan: «Birde aqyn auylyna Ilening arghy jaghyndaghy Úzynaghash degen jerden bir top qyz kórushiler keledi. Áyelderi, bala-shaghalarymen toygha ketip, ýiinde jalghyz qyzy men Qaban aqynnyng ózi qalsa kerek. Kelgen meymangha qazan kóteru – qazaqtyng qanyna singen dәstýr. Shay qaynatylyp, et asylady. Áli de bolsa kóp nәrseni ýirenip ýlgermegen qyzy jón-josyqty bile almay, әlgilerge kileng qoydyng qol etin asypty. Aldaryna as kelgende qonaqtar tiksinip, «jaqsy әkeden de osynday qyz tuady eken-au» dep sybyrlasypty. «Qoy, búl bizge kelin bolyp jarytpas» degen oy oralady bastaryna. Sony angharghan Qaban: – Balam bilmey qonaqqa qol asypty, Qol assa da qoy etin mol asypty. Ómirge sannan búryn qol keledi, Sony bilip keleshegine jol ashypty, - degen ghoy taban astynda. «Aldynghy ayaq qayda jýrse, artqy ayaq sonda jýredi. Onyng dúrys jýrgeni abzal. Tura jýru de, búrys jýru de aldynghy eki ayaqtyng qúzyrynda degen isharaty eken ghoy» dep oilaydy qonaqtar. «Myna qyz osal bolmady. Qazaqtyng ejelden qalyptasqan saltyn ózgertip, janasha jol ashty. Qol asuynda osynday mәn bar eken ghoy» dep qyz kórushiler auyldaryna riza kónilmen qaytypty.

Úzatylghan kezinde әkesinen kógen ornyna óleng súrap jýrgen de osy Qoyankóz qyzy kórinedi. Ol shapyrashty elindegi әldi bir atanyng balasyna – Baytemir degenge úzatylghan. «Odan tughan Erkebay, Áymen degen balalardyng úrpaqtary qazir bir ruly el», - deydi qart shejireshiler. Olar negizinen Almaty oblysynyng Enbekshiqazaq, Kýrti, Qaskeleng ónirlerinde túratyn bolsa kerek. Eng bastysy – osy Qoyankózding esimi tarihta erteden qalghan. XIX ghasyrdyng ózinde ol kisining atymen Qapal men Vernyy arasyndaghy ýlken bir beket atalynyp kelse, qazirgi Kerbúlaq audanyna qarasty Amangeldi eldi-mekenin qamtityn bir auyldyq okrugke jәne bir auylgha sol kisining aty berilgen. Búl manayda qazaqtyng sayahatshy úly ghalymy – Shoqan Uәlihanov ómirining songhy jyldaryn ótkizip, ol turaly jazushy Sәuirbek Baqbergenov «Qoyankózge qúlaghan júldyz» atty povesti jazghan. Aqyn Atanyng sýt kenjesi  Ysqaqqa keletin bolsaq, odan tughan balalar da beseu bolatyn: Biahmet, Qojahmet, Múhametshe, Rahmet, Kenjebek. Osylardyng alghashqy ekeuinen túqym joq. Qalghan ýsheuinen túqym bar. Múhametshe degen úlynan – Ótebek (1922 j.), Rahmetten – Mórima (1923-2006) jәne Naghima (Úzynaghashta túrady), Kenjebekten – Jaqybay bar. Aqyn Atanyng qara shanyraghyna ie bolyp, ol kisining birli-jarym ózi tútynghan zattaryn kózderining qarashyqtarynday saqtap kele jatqandar – osy qarttar. Altyn úyadan ósip-óngen osynau jandar qazirgi Kóksu audanyna qarasty Aqtekshe, Kóktekshe, Labasy, Jarshapqan auyldarynda túrady. Osymen qatar Qaban aqyn – Qabylisanyng Ospan degen balasynyng nemeresi Isaúly Jaqan da solardyng janynda edi, jaryqtyq 1996 jyly qaytys boldy. «Jaqsynyng jaqsylyghyn ait, núry tasysyn» degendey, ómirining sonyna taman Aqyn Atanyng qyzy – Qoyankózden taraghan jiyenderin izdestirip, týgendep shyqqan da osy adam. Imany joldas bolghay marqúmnyn!

Qúimaqúlaq qariyalardyng aitularyna qaraghanda, Qaban aqyn qapsaghay deneli, ór minezdi, ójet qylyqty, aibarly, núrly adam bopty. Onyng kez-kezinde el qorghap, erlik kórsetip, tipti, elining amandyghy ýshin amanatqa óz erkimen ketken kezderi de bolghan. Eseye kelip, elshilikke jýrip, biylikke aralasyp, halqynyng qamyn jegen. Ádildik pen adamdyqty joghary ústaghan. Aqyn Ata әrkimning qayghy-qasiretine oily kózben qarap, olargha hal-qadirinshe júbanysh aita bilgen. Búl jayynda belgisiz bir aqyn: «Kýldirgen qayghylyny Qaban aqyn, Aldyna bir múnly adam kelse jaqyn», - dep jyrgha qosqan. Endeshe, endigi әngimening betin birbetkey Aqyn Atanyng ózine qaray oiystyryp, onyng aqyndyq qabiletining qalyptasu kezenderine toqtalsaq jón. Aqyndyq ghúmyrynda birjolata «Qaban aqyn» atanyp ketken Qabylisanyng aqyndyghy onyng jas kezinen bayqalghan. Aghayyndary men auyldastary odan ýlken ýmit kýtip, sholpan júldyzday jarq etip kóriner kezin asygha kýtip jýrgen.

Jýrisin jana týzep kele jatqan jýiriktey әser bergen jas talap әdepkide ózining shaghyn ghana oy týsinigi men týisigin ólenderine ózek etip otyrghan. Alayda, albandaghy Naymanbay shaldyng balasy Er Ájibay týsirip otyrghan jas kelin Túmarshamen aitysuy Qaban aqynnyng eng balghyn shaghynda ótkendigi eshqanday shýbә tudyrmaydy. Oghan osy aitystyng qysqarghan núsqasyn bizge jetkizgen Mәlke qajynyng myna bir jyr joldary tolyq kuәlik ete alady:

«On beske Qaban aqyn kelgen jasy,

Ólenge audarylghan yqylasy.

Tógedi sóilegende sóz marjanyn,

Artyqsha bozbaladan mәrtebesi». Bayqalyp túrghanday, osynau jyr joldarynan uyzday jastyng qasiyetti ólen-jyrdy birjolata qúlay sýiip, sóz marjanyn tógip-shashyp, tabighat syilaghan zor talanttyng arqasynda on beske ghana kelgenine qaramastan, «artyqsha bozbaladan mәrtebesi» degen madihat, madaq sózge ilinip qalghanyn kóremiz. Demek, on bes jasynyng ózinde-aq Qaban aqyn jýrisi týzelgen jýiriktey babyna kelip, baghyn synap, aitys ónerining alaman bәigesine týsip jýrgen. Ony osy aitystaghy sóz saptasynan da selkemsiz sezinemiz. Mәselen, boyynda daryny, jýreginde jalyny bar jas úlan sózining basyn: «Áueli sóz sóileyin, iya, rahman, Búl toygha júrt jiyldy jaqsy-jaman. Auylgha kelin bolyp jana keldin, Jeneshe-au sau jýrsing be esen-aman? Ózindey jas jengemen az sóilespey, Tarqamas kónildegi bar múddagham,»- dep, buyrqanyp bastaydy.

Osynau alty joldy alghashqy shumaqtyng ózinen-aq, jas jalynnyng aldyndaghy alqaqotan qauymdy da, qarsylasyn da syilay biletin izetin, sypayylyghyn, mayda tildi, maytalman әdeptiligin, mәdeniyet­tiligin, jón-josyqqa jetik, tәlim-tәrbie kórgendigin tanimyz. Sonymen qatar ol: «Ózindey jas jengemmen az sóilespey, Tarqamas kónildegi bar múddagham», - dep, jarasymdy әzil tastap, jasyndy sóz oinatady. Asqaq aryn anghartady. Aqyndyghy men aqyldylyghy júptasqan jas daryn ayaq tastasyn odan әri ýdetip: «Ózindey jenge kórsem pirim týser, Qyranmyn aq maraldy alyp úshqan», - dep, aitysynyng sonyna taman tipten aibyndanyp, aibarlanyp ketedi. Ses kórsetedi: «Qyranmyn aq maraldy alyp úshqan». Teneui qanday desenizshi?! On bes jasar jasóspirimning auzynan múnday ghajap suret, ghalamat beyne kórinis shyghady dep kim oilaydy?!

«Qúdiret, sóz qúdireti, ólmes óner, qúdireti – osy» dep aitpasynyzgha lajynyz qalmaydy. Eger on bes jasyna deyin múnan da uytty, múnan da qúnarly sózder aitqan bolsa, tabyla jatar, al tabylmaghannyng ózinde osy bir teneuimen-aq Qabannyng poeziya tarihynda qalugha tolyq qúqy bar dey alamyz. Búnday beyneli teneu naghyz aruaqty, arqaly aqyndardyng auyzdarynan ilude-shalu bir-aq ret shyqsa kerek. Teneuding ereksheligi – aqynnyng ózin kótermelep, qyrangha balauynda ghana emes, «Qyranmyn» dey otyryp, ol ózining qasqyr, qarsaq, týlki, qoyan, taghysyn taghy,  kez-kelgen týz taghylaryna týse bermeytin, týse qalsa, appaq aqmaraldy ghana iletin pandyghyn, talghampazdyghyn bildirip otyr. Qyran bolghanda, aq maraldy mytyp, shengeldep, býrip jiberetin ashuly, ashqaraq, beyminezdileui emes, «aq maraldy» ghana alyp úshatyn aqiyq, tekti qús patshasynyng kelbetin beredi. Al, «alyp-úshqan» degen sózding astarynda «ayalap, mәpelep» degen maghyna ap-ayqyn boy kórsetip túr. Óstip, әr sózining ayasyna kónil kózinizdi jýgirte kelip, keregedey qanattaryn keninen jayyp, kir shalmaghan, aqsha qarday appaq týsti aq maraldy alyp, úshyp bara jatqan qyrandy kóz aldynyzgha elestetinizshi. Qyrannyng alyptyghyna da, alapattyghyna da eriksiz qayran qalasyz. Mine, múnday tanghajayyp suretti jasap otyrghan on bes jasar jas talant – Qaban aqyn! Onyng kesteli sóz ónerindegi keremettigin osynday sheberlikterinen izdeu kerek. Úly suretker, ghúlama ghalym Múhtar Áuezov: «Qaban aqyn ózimen aitysatyn aqyn otyrghan auylgha alystan aibarlanyp, әndetip keledi eken», - dese, shejire qarttar: «Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn, Manyna qanday adam bara alatyn?! Aytysamyn dep kelgender dausyn estip, Astynan alty qyrdyng joghalatyn. Aytyssa tyranday bop tonalatyn, Auylynan tannan shyqqan bayghús aqyn, Qarmalap qaranghyny oralatyn. Bar jerde Qaban jyrau jol alatyn, Adamdar neni ekse, sony oratyn. Allanyng aq jolynda – aq dombyra, Minetin jaytandaghan baran atyn», - dep syr shertedi. Osyndaylyq etip әspettelingen Qaban aqyn óz ómirinde eshkimnen jenilmey ketken. Onyng jiyenderi – «qyzyl ekey» Sýiinbay, әigili Sarybas, qasiyetin ózi darytqan Baqtybaylar da esh aqynnan jeniludi «bilmey ótken».

Kónekóz, kәriqúlaqtardyng aitularyna qaraghanda, Qaban aqyn on segiz myng ghalamdy, yaghni, býtindey býtkil jaratylysty bir jyrlap ketse, birneshe aigha deyin toqtamaydy eken. Batyrlar dastandaryn kóp bilipti. Búl jayynda filologiya ghylymdarynyng doktory M.Joldasbekov: «Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa, tausylmaytyn úzaq epostardy, zaman jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan, ókinishi, osynyng eshqaysysy da saqtalyp, bizge jetpegen. Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Sýiinbay jasynda Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay, ilesip jýrip, batasyn alsa kerek», - deydi. («Asyl arnalar», «Jazushy», Almaty, 1986 j, 152-b.). Eseyip, erjete týsken Qaban aqyn qay jerde bolmasyn, halyqtyng qamyn jep, soyylyn soqqan. Ol óz zamanyna oray sonynan ergen halqynyng aqyny da, batyry da, qamqorshysy da bola bilgen. Qay dәuirde bolmasyn, júrt aqyndardy suyrypsalma sheshendikteri ýshin ghana emes, shyjghyryp shyndyqty aityp, bar aghayyndy alys-jaqyn dep alalamay, auyzbirlikke shaqyrushylyghymen baghalaghan ghoy. Sondyqtan da jaugershilik sәtterde qol bastap, jayshylyq kezderde aqyl-kenes, ónege, ósiyetke keneltken aqyndardy halyq qatty qúrmettep, bastaryna kótergen. Tumystarynan zeyindi, zerek jyrshy, jyrau, aqyndar әuleti zamana tynysyn, ómir ózgerisin, qogham damuyn qaltqysyz tanyp, baghyt-baghdar, boljam jasap otyrghan. Sol qasiyetteri ýshin halyq sýiikti úldaryn әsireley madihattap, «Áuliye», «Kóripkel» dep kótermelep te jibergen. Qaban syndy qabyrghaly, qarymdy aqyndardyng asyl bir qasiyetteri – sol maqtau, madaqtaulargha mastanyp ketpey, әu bastaghy ústanghan joldarynan taymaghan. Bir mysal keltire keteyik (marqúm Imanghazy qariyanyng aituynan):  «Birde aqynnyng auylyna basa kóktep barymtashylar keledi de, jylqylaryn dýrkiretip qua jóneledi. «Mal ashuy – jan ashuy» deytin qazaq qarap otyrsyn ba, әp-sәtte atqa qonysady. Shayqas ýstinde barymtashylardyng biri mert ketedi. Álgiler endi qún súraugha kirisedi. Qanshama qauzaghandarymen ala almaydy. Sonda Abylaydyng bel balasy Ádil tóre Qabandy shaqyryp alyp: «Múnyng qalay?» - deydi. Aqyn jauaptan tosylmaydy, taban astynda: «Qaryndasym qas boldy, hanym, maghan, Sonyng ýshin kelgenmin, Ádil, saghan. Úrygha qún joq! Úrygha qún bolsa, Momyngha kýn joq! Ózi izdenip kelip, ólgen nemege, Maghan salsan, dym joq!» - deydi. Sóz qisyny kóniline qonghan Ádil tóre tap sol kýnnen bastap: «Úrygha qún joq!» - dep, jalpygha birdey jarlyq shygharsa kerek. Aqyn Atanyng múralaryn jinastyryp, jaqsy saqtaghan adam – Jetisulyq Núrjigit Jýnisbekúly (1903-1987). Núrekenning býgingi úrpaqqa jetkizgen asa qúndy dýniyelerining biri – «Qabannyng Tautan qyzben aitysy». Búl múranyng asa qúndy bolatyn sebebi, ol – júmbaq aitys. Barshagha belgili júmbaq aitysy – aitystardyng ishindegi eng kýrdeli, qiyn týri. Múnda jalghyz aqyndyq, óleng qúrastyrghyshtyq qana emes, sol ózi ómir sýrgen ortasy, qoghamy, dәuirine layyq bilimi, bilgirligi, tapqyrlyghy boluy shart. Mine, osynyng bәri Qaban aqyn men Tautan qyzdyng aitysynda aiqyn kórinis bergen. Qolymyzgha týsken tuyndynyng mazmúnyna qaraytyn bolsaq, Qabylisa – Qaban aqyn sol kezde alpys jastaghy adam da, Tautan qyz jiyrmanyng ar jaq, ber jaghynda. Aytys 55 shumaqtan túrady, alayda, múny tolyq núsqa dep esepteuge bolmaydy. Óitkeni aitystyng ózinen bayqalatynynday, eki aqyn aitystaryn keshkilik el oryngha otyra bere bastaghan-daghy, kelesi kýnning tany atyp, kýni kóterilgen shaqta ayaqtaghan. Ony: «…Jaqsy mergen Arqadan ang atty ma, Bozbalalar, qarandar, tang atty ma?» - degen joldar ap-ayqyn bildirip túr. Demek, aitys az degende alty saghat, әitpese, segiz - on saghat shamasynda bolghan. Al bizding qolymyzgha jetkeni mashinkagha basqandaghy 10 bet nemese 220 jol. Múnday kólemdegi ólendi ynyldap, әuenge salyp, qanshama sozghanynyzben bir saghattan artyq uaqyt ketpeydi. Yaghni, bizding ditimiz dúrys – bizge ýlken, úzaq-sonar aitystyng júrnaghy ghana jetip otyr. Biraq sonyng ózinen-aq, biz Qaban aqynnyng da, Tautan qyzdyng da óz zamandaryna say bilimdi, oqymysty bolghandyqtaryn angharamyz. Búl aitystyng bir ereksheligi – eki aqyn júmbaqty kezektesip aitpaydy. Júmbaq – súraqty bastan-ayaq Tautan qyz qoyyp, Qabylisa – Qaban aqyn ony toqtausyz sheship otyrady. Júmbaqtardyng taqyryby aluan týrli. Birde diny kitaptardan qoyylsa, birde – sharighattyng shiyr-shiyr joldarynan, adamzat tarihynan, pәlsapadan, sol kezdegi tehnikalyq progress jetistikterinen qamtylady. Bir ghajaby – sonyng bәrine Qaban aqyn irkilmesten, mýdirmesten, taban astynda tanqalarlyq jauap berip otyrady. Tautan qyz aqyry Qaban aqynnyng ghúlamalyghyn da, kemengerligin de moyyndap, batasyn alumen tynady. Osy aitysqa baylanysty aiqyn angharylyp túrghan ýlken bir nәrse – Tautan qyz da, Qaban aqyn da óz zamanynyng bilimdi, salauatty jandary bolghan. Sondyqtan búl aqyndardy zertteushiler olardyng oqy da, jaza da bilgen jaqtaryna basa nazar audarulary jón. Osymen qatar, bolashaq zertteushilerding de erekshe eskerer jayttary Núrjigit Jýnisbekúlynyng enbekteri boluy tiyis. Óitkeni, Núrekeng Qabylisa – Qaban aqynnyng shygharmalaryna asqan adamgershilikpen, zor iltipatpen qarap kelgen imandy jan. Janaghy, әngimemizge arqau bolyp otyrghan aitystyng aldyna jazghan kirispesinde Núrjigit qariya: «Núrjigitke sóz dayyn óleng jisa, Shyndap ketsem, shygharam talay qissa. Alghan jarym Núrila myrza elinen, Besinshi atasy edi Qabylisa. Qabylisanyng әkesi bolar Asan, Tórt ghasyr ótti búryn әldeqashan. Úrpaghymen sol kisining júpty boldym, Oilasam osy jaghyn suday tasam!» - dep ózin tanystyryp ótedi. Búl joldarda Núrekenning lirikalyq sezim-kýii ghana emes, tariyhqa qajetti, shejire taratugha septigi bar qúndy maghlúmattar da túr. Endigi bir әngime onyng esimi haqynda. El ishindegi kәriqúlaq qarttar men shejireshilerding birazy, tipti, aitarlyqtay kópshiligi «Úly jyraudyng qúlaghyna azan shaqyryp qoyghan aty – Qabylisa. Ony búrmalap, búzyp әketip jýrgen atqoyghysh, әzilkesh jengeleri bolsa kerek» dese, endi biren-sarandary «Qaban atamyzdyng jantaytpa, janama esimi ghoy. Ol onyng jaugha shapsa japyryp, jan-jaghyna jaltandamastan, búzyp-jaryp ótetin batyldyghyna baylanysty berilipti-mys» degendi qosady. Osyghan senemiz be, senbeymiz be?! Sensek te, senbesek te qarsy aitar uәjimiz qaysy? Bizdinshe, «Aqyn Atanyn» shyn esimi – Qaban, laqap aty – Qabylisa! Múny nemen dәleldeuge bolady? Endeshe, soghan kóshelik. Birinshi dәlel – Úly jyraudyng әkesi Asan atanyng arystay-arystay alty úly bolghan. Barlyq shejirelerde solardyng alghashqy ekeui – Ang, Qaban dep kórsetilgen. Bizding osyghan airyqsha kónil audaruymyz jón sekildi. Sebebi, baghzy zamandardyng múghdarlarynda «er azyghy men bóri azyghy: jeti kýn – elden, jeti kýn –  jerden» dep artyndaghy úrpaghyn jastayynan-aq jalyndy, qaysar etip tәrbiyelegen halqymyz Asan atanyng uaghynda da úldaryn qajyrly, qayratty bolsyn degen iygi tilekpen týz taghylarynyng attarymen de atay bergen. Ay – taudaghy orman, toghaydyng tolaghayday kýshtisi bolsa, Qaban – ózen-kól, dariya-teniz boyyndaghy qalyng qamys, nudy meken etetin myqty hayuanat. Qazaqta «balang tentek te bolsa, zor bolsyn» degen mәtel bar. Búnday tilekting týbinde de ómirding óz zandylyghy jatyr. Atap aitsaq, jaugershilikti kóp kórip, әbden zәrezap bolghan halqymyzdyng qúdaydan tilegeni kýni erteng oiran salatyn jaularmen jaghalasa alatyn, tipti, ony toytaryp, jayratyp tastaytyn, tekti, jaramdy úldar bolghan. Eger olar әr týtin, әr otbasynan shyghyp jatsa, núr ýstine núr dep quanghan. Sonday núrly tilek Asan atamyzda da bolghangha úqsaydy. Sondyqtan da ol bir balasyn – Ay, ekinshi balasyn – Qaban dep yrymdap qoyghan tәrizdi. Osy orayda Baqtybaydyng ýlken atasy – Anlamasty da eske ala ótu oryndy. Ol alghashqy eki balasynyng birin – Ang, birin – Jolbarys qoyghan. Jolbarystan әigili aqyn – Baqtybay tuady. Al iyisi qazaq halqyndaghy: Arystan, Qasqyrbay, Týlkibek, Qoyanbay, Qúlanbay, Qúlja, Arqar dep qoyylghan esimdering kóptigin әrkimder-aq biledi. Tipti, Er Jalayyrdyng shyn esimi – Qabylan ekendigin de tarihshylar talay jerde aityp jýr. Ekinshi dәlel – Jampoz jyraudyng on bes jasynda túnghysh ret aitysqan adamy – Túmarsha kelinshek. Olardyng sol aitysy jayynda mәlimet berip otyrghan Mәlke qajy «Búl toygha kelip edi Qaban aqyn, aqyryp Qaban aqyn qoya berdi», «On beske Qaban aqyn kelgen jasy» dep atyn tura ataydy. Búl arada on bes jas degenge basa nazar audaruymyz jón. Óitkeni, on bes jasqa kelgen jasóspirimge jengeleri qansha ret «Qaban» degenimen, ol esim iysi qazaq qabyldaytynday jaghdaygha jete qoyy – ekitalay. Onyng ýstine, on beske jana tolghan jas úlannyng qanday da bir qandy joryqqa qatysyp, «jaudyng shebin búzyp-jaryp, qaban sekildi eken ghoy mynau» degizui, neghaybyl! Tipti, solay degenning ózinde, onyng janama, teneu aty – Qaban, on bes jastan asqan song baryp qalyptassa kerek edi. Al onyng on bes jasqa deyin-aq Qaban atalyp otyrghany Mәlke qajynyng tanystyryp, sipattauynan ap-ayqyn bilinip túr. Múnyng ýstine, Túmarshanyn: «Atynyz kim bolady aitshy maghan?» - degen mysqyl súrauyna aqynnyng ózi aspay-saspay: «Qaban dep qoyghan әkem atym, Jalayyr on eki ata arghy zatym», - dep, saliqaly jauap qayyrady. Bala - jigitti basynghysy kelip, sәti týsse, kónilin shaylyqtyryp tastau maqsatymen Túmarsha odan әri bastyrmalatyp: «Qaban dep qalaysha at qoydy saghan, Atyndy әkeng marqúm bilip qoyghan», - dep әzil-qaljyngha oiystyra, batyra týsedi. Biraq әli eshkimnen beti qaytyp kórmegen jas peri oghan toqyrap, toqtamastan, «Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban» dep tipten ýdetip, ekpindep ketedi. IYә, bizdinshe de shyndyghy osy! Alysqanyn alyp úryp, jan balasynan jasqanbay ór bop óssin degen yrymshyl әke bir balasyn – Ay, bir balasyn – Qaban dep ataghany qisyndy. Demek, Aqyn Atanyng shyn esimin «Qaban» dep úghuymyz oryndy. Eger, ilgeridegi dәlelderimiz әldekimderge azdau kórinse, myna bir derekti de qosa aituymyzgha bolady. Dýnie salar aldynda Aqyn Ata el-júrtyn jiyp, qoshtasyp: «Mening atymdy haram maqúlyqpen atap qalghandyqtan ghana jer qoynyna kirermin. Áytpegende, olay bolmas edi. Sonda da jer qoynynda kóp jatpaspyn, perishteler alyp keter», - depti degen de anyz-әngime bar. Búl jayynda elge belgili ghalym M.Joldasbekov te ózining kitabynda: «Obalym atymdy Qaban qoyghan әke-shesheme bolsyn, atym Qaban bolghandyqtan bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde bolamyn. Ýsh kýn denem jerde jatady. Ýsh kýnnen song tabylmaydy» degen maghlúmatty keltiredi. («Asyl arnalar», 153-b.). Mine, osy mysaldardan bayqalyp túrghandarynday, onyng әke-sheshesining qúlaghyna azan shaqyryp qoyghan әu bastaghy esimi – QABAN! Endeshe, ol qalaysha Qabylisa atanyp jýr? Búl esim nening qúrmetine, ne sebepti berilgen? Zer salyp, zeyin qoyghan adamgha búghan aitylar jauap Aqyn Atanyng Tautan qyzben aitysynda túr. Qoyghan júmbaqtaryn týp-týgel sheshe bergen song Tautan qyz onyng tenizdey tereng kemengerligin birjolata moyyndap: «Bir kelgen dniyege әuliyesiz, Qabylisa atandyng qydyr daryp», - deydi. Yaghni, «búryn Qaban edin, bertin kele qasiyettenip, qydyr daryp, Qabylisa atandyn» dep taygha tanba basqanday etip, anyq aityp túr. Ózining ot­ty jyr, oily sóz, ghibratty isterimen danghayyrlanyp ketken daryndy aqynnyng artynda qaldyrghan ýlgileri kóp. Sondyqtan da bolsa kerek, kýni keshe ghana ghúmyr keshken aitys ónerindegi alymdy aqiyqtardyng biri bolghan Kenen Ázirbaev «ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau», «bas iygen Úly jýzde tamam aqyn» dep tamsansa, jalpy júrtshylyq «Aqyn Ata», «Abyz», «Áuliye» dep dәriptegen. Atyn ardaqtap, onyng artyna qaldyrghan ósiyet sóz, jyr múralaryn týpnúsqa kýiinde bolmasa da júlmyshtap, nobay núsqalaryn býgingi úrpaqqa jetkizip otyr. Áriyne, býginge deyin qolymyzgha ilikken jyr-tolghau, terme, qissa, bәiit, jeke shumaqtary men aitystarynyng sýldelerine qarap, onyng poeziya әlemindegi kelisti kelbetin, biyik dengeyin, aqyndyq sheberligin mólsherleu, sóitip uaghynda shartarapqa danqy jayylghan aqynnyng asyl qasiyetterin ornyna keltiru qiynnyng qiyny. Solay bolghanyng ózinde Qabannyng kemenger de, kiyeli aqyn bolghandyghyna kýmәn keltiruding ózi kýnә. Birinshiden – oghan qolymyzgha týsken jyr-múralary dәleldik etse, ekinshiden – onyng aruaghy daryghan aqyndardyng sózderi kuә. Búl ret­te Sarybas, Esengeldi, Qydyrәli, Mәulimbay, Temirghali, Artyq, Ábiken, Abay, Ábdirahman jәne t.b. aqyndardyng esimderin atap ótu oryndy. Osy songhy buyn ókilderining biri Qalqa Japsarbaev ózining aqsulyq әriptesi Quatpen aitysynda: «Al sóileyin, sóz tynda, Jýiirik pe ozbay terlegen? Tildi de eshkim jetken joq, Keshegi bizding Qabangha!» - dep asqaqtata әspet­tep, ótken tarihtan senimdi derek beredi. Osynau óleng qonyp, jyr daryghan tarlandar tabynyp otyrghan Qaban jyraudyng artyna qaldyrghan asyl múralarynyng biri – ilgeride aitqanymyzday – Tautan qyzben aitysy. Bizding boljamymyz da osy aitysqa baylanysty. Bizding qolymyzdaghy aitystyng bolmysyna, qúrylymyna qarasaq, búl – aitystyng ekinshi, songhy jartysy. Sebebi, aitys Qaban aqynnyng bata beruimen ayaqtalady. Al, bata qanday jaghdayda bolmasyn, tiyanaqtylyqqa jetken jerde beriledi. Demek, osy aitystyng birinshi jartysynda, sirә da, «júmbaqty Qaban aqyn qoyyp otyrghan-au» dep joramaldaugha bolatyn sekildi. Sebebi, Qaban aqyn jasy ýlken, er adam. Aytysushy Tautan qyzdyng ózi aityp otyrghanynday «әuliyeligi» de mәshhýrlenip qalghan kez. Onyng ýstine, Qaban aqyn – Úly jýzding balasy. Al, Úly jýz qay zamannan-aq «noqta aghasy» sanalghan. Jol soniki. Tautan – Orta jýz, arghyn elining qyzy. Demek, búl aitystyng birinshi jartysynda júmbaqty Qaban aqyn qoyyp otyrghan. Endeshe, aqylman aqyn aghanyng sol júmbaqtary men tapqyr Tautannyng sol sheshu-jyrlary qayda? El auzynda saqtalghan ba, joq pa? Bizdinshe, saqtalghan! Saqtalghanda, ony tauyp, jazyp, bizge qaldyryp ketken adam – úly aghartushy ghalym Shoqan Uәlihanov. Barshagha belgili, ol kisi Úly jýzding otyzdan astam maqal-mәtelderin qaghazgha týsirgen. Birtuar úly ghalymnyng Úly jýz jerinen jinap, jazyp qaldyrghan múralary búlar ghana bolmay shyqty. S.Óteniyazov, Q.Alpysbaeva qatarly izdenimpaz ghalymdar 1992 jyly Shoqan múraghatynan alynghan 20 shumaq júmbaq aitysty jariyalady («Ana tili», 27-sany, 1992 j.). Oghan bayyppen zer sala qarasaq, aitys bir shumaq, eki shumaqtan, әr jer - әr jerden jinalmaghan. Qanday bolmasyn, eki aqynnyng bir kezdesulerindegi qaqtyghystarynan tughan býtin dýniye. Kópshilikke mәlim, 1982 jyly «Ghylym» baspasynan jaryq kórgen «XV – XVIII ghasyrdaghy qazaq aqyndary» degen kitap ishine kóptegen jyraular on-on bes jol jyrlarymen-aq enip otyr. Soghan oray, «әigili Jiyembet, Marghasqa, Aqtamberdi, Tәttiqara, Ýmbetey, Búqar syndy jyraulardyng qatarynan Qaban aqyn – Qabylisa da ózining layyqty ornyn aluy kerek-aq» deushi edik... Shýkir, ol oiymyz da oryndalyp otyr. Naqtylap aitqanda, filologiya ghylymynyng doktory S.Dәuitovtyng qúrastyruymen 2006 jyly «Dәuir» baspasynan jaryq kórgen «On ghasyr jyrlaydy» atty jinaqta Qaban jyraudyng ólenderi Búqar jyraudyng tamasha tuyndylarynan keyin ornalasqan. Múnyng ýstine, Almagýl Qanaghatova degen jas talap «Búqar jyrau men Qaban jyraudyng әdeptik dýniyetanymdary» degen taqyrypta filosofiya ghylymdarynyng kandidaty dәrejesin alu ýshin ghylymy dissertasiyasyn qorghap shyqty. Qaban aqynnyng izbasar ini, keyingi tolqyn mýritteri jayynda ilgeride aitqan byz. Búdan shyghatyn qorytyndy aldynda ýlgisi men ónegesi, taghylymy men talaby barlar qashan da baqytty jandar. Sýiinbay, Jambyl, Aqyn Sara, Baqtybaylar solardyng tobynan. Artynan poeziya alyptary shyqqan Qaban aqyn da baqytty!

Oraz ISMAILOV,

jazushy, jurnalist.

---

DÁUIR DILMARY

Qazaq halqy nebir nәubetti jyldar men aumaly-tókpeli zamandy bastan ótkerdi. Keshegi kenestik imperiyanyng kózqarasynda tәrbiyelenip, sol dәuirde joghary bilim alghanymyzben qazaqtyng arghy tarihymen, aqtandaq betterimen tәuelsizdik túsynda ghana tam-túmdap tanysa bastadyq. Onyng ishinde, qyzyl imperiyanyng zamanynda aitugha tyiym salynghan Alash qozghalysynan bólek, qazaq әdebiyetining inju-marjany sanalar jyrshy-jyraulardyng ghúmyr joly da tynnan týren saludy qajet etti. Sanauly әdebiyetshi ghalymdar bolmasa, kópshiligi HIV-HIH ghasyr aralyghyndaghy jyraulardy indete zertteuge ayaq baspady. Shapqynshylyq zamanynda dýniyege kelip, týiening qomynda, attyng jalynda jarmasyp ósken, syndarly dәuir ózi tәrbiyelep shygharghan dilmar-sheshen, danagói-sýleyler qatarynda Jetisu ólkesining Qaban jyrauy da bar.

Birden mәselening basyn ashyp aitsaq, el ishinde Qaban jyrau atanyp, batyrlyghymen, sheshendigimen tanylghan Úly dala dilmary jayly ghylymy zertteuler әli de tolyq emes. Qaban jyraudyng esiminen bastap býkil jýrip ótken ghúmyr soqpaghy, ósken ortasy, zamany, ainalasyndaghy et jaqyndary, qoghamdyq qyzmeti men shygharmashylyghy turaly birizdi ghylymy tújyrym tabu qiyn. Dese de, býgingi betalys kónil quantady. Jetisudyng jyrauy atanghan, birde Qaban, endi birde Qabylghaysa, Qabylisa dep aitylatyn túlgha ómirinen dәleldi hәm dәiekti derekter jazylyp jatyr. Merzimdi baspasóz bet­terinde shyghatyn tanymdyq maqalalar, jergilikti avtorlardyng jazbalarynan qúralghan shaghyn kitaptar, studentter men jas ghalymdardyng diplomdyq júmystary, әdebiyettanushylardyng monografiyalary – bizding sózimizding aiqyn dәleli. Qaban jyraudyng esimi men shygharmashylyghy haqynda alghashqy derekter «Birjan – Sara» aitysynda, Sh.Uәlihanovtyn, M.Áuezov pen S.Múqanovtyn, E.Ysmayylov pen bertindegi M.Joldasbekovting enbekterinde kezdesedi. Dәleldi pikir, sony tújyrym jasap, jyrau jayly derekterdi barynsha bir jýiege týsirgen zertteushilerding ishinde Oraz Ismayylovty bólip ataugha bolady.

Qaban jyraudyng ghúmyr dereginen búryn bizdi eleng etkizgeni – ólenderi men jyr-dastandary, ondaghy tereng oy men izgilik, adamy qasiyet pen tәlim-tәrbiyege ýndegen taghylymdy sózder. Ásirese, ata dinimizding qúndylyqtaryn óleng joldarymen, әdeby teneumen әrlep, nәshine keltirip, jetkize surettegeni jyraudyng qanshalyqty sheshen bolghanyn, halyq múrasymen, әdet-ghúrpymen, Islammen baylanysqan dәstýr-saltymyzben tereng tanys ekendigin bayqatady. Osyndayda qazirgi jat diny aghymnan saqtanu ýshin jyraular poeziyasyn jastar arasynda kóbirek nasihat­taghanymyz dúrys pa degen oigha qalyp otyrmyn. Onyng ishinde, Qaban jyraudyng tuyndylaryn Qúran men Payghambarymyzdyng hadisterin aiqyn mysaldarmen týsindirushi әdistemelik qúral dep atasaq ta qatelespeymiz.

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme.

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege», - dep jyrlaydy Qaban jyrau. Bizge búdan artyq qanday ónegeli sóz kerek? Islam dininde san jyldan beri aitylyp kele jatqan uaghyzdy jyrau eki shumaq ólenge syidyrghan. Ósek aitudyn, bireudi kózi joqta syrtynan ghaybattap, jamandaudyng qanday auyr kýnә ekenin jaqsy bilemiz. Dinimiz de ósek-ayangha tyiym salghan. Tipti, imamdardyn, dintanushy ghalymdardyng auzynan estip jýrgenimizdey, tiri bauyrynnyng etin jeumen birdey degen teneu qoldanylady! Áriyne, qazirgidey órkeniyet­ti zamanda kópshilikti múnday sózben ýrkitip-qorqytudyng qajeti joq shyghar. Alayda jyraudyng osy bir shumaq ólenining astaryn ashuda, aqyn shygharmalarynyng Islam dinimen sabaqtasyp jatqanyn kórsetude oryndy dep esepteymin.

Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary Qazaqstanda din mәselesi ózekti bola týsti. Zayyrly qogham bolghanymyzben shetel asyp kelgen jat diny aghymdar memleket tútastyghyna, halyq birligine syzat týsirip jatqany jasyryn emes. Ásirese, tәuelsizdikting alghashqy 10-20 jyldyghynda jastarymyzdyng birshama bóligi dәstýrli din jolynan alystap, teris uaghyzdardy tyndaugha kóshti. Áriyne, múnyng sony jaqsylyqqa aparmasy belgili. Aldy shetel asyp, beymәlim missiyalardy oryndaugha ketse, sony el ishindegi salt-dәstýrge, mynjyldyqtargha jalghasqan joralghylargha syn kózben qaraudy shyghardy. Jogharyda atap ótkenimizdey, múnday qauipting aldyn alu ýshin babalar sózin basshylyqqa alyp, jyrshy-jyraulardyng eren enbekterin barynsha tiyimdi paydalanghan dúrys. Sonyng ishinde, Qaban jyraudyng naqyl sózderi, ósiyet ólenderi osy taqyrypqa súranyp túr. Áriyne, babalarymyzdyng Islam dinin qalay berik ústanghany jayynda, olardyng qaldyrghan múrasy turaly konsepsiya dayyndap, qazirgi jastargha jetkizuding әdisnamasy qajet-aq. Bәlkim, meshitterde imamdardyng uaghyzyna qosu kerek pe, әlde, orta mektepterde nemese joghary oqu oryndarynda, kәsiby bilim beretin mekemelerde arnayy pәn engizgen jón be, ol jaghy aldaghy uaqytta eskerile jatar. Bizding qazirgi aitpaghymyz – Qaban jyrau poeziyasyndaghy últtyq tәlim-tәrbiye, taghylymdy oi, ghibratty sózder.

«Eli-júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde rizyq kóp,

Ol elge adam túraqtar.

Auyzbirlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde,

Qiyanatty qiyat bar...»

Jyrau búl jerde auyzbirshilikting zor mәn-manyzyn úghyndyrghan. Qazirgi tanda da birlikte ómir sýru ýlken mәnge iye. Keshegi Qantar oqighasynda da, býkil әlemdi ýrey qúshaghynda qaldyrghan indet kezinde de eng basty talap auyzbirlik ekeni dәleldengenin kórdik. «Sausaq birikpey, iyne ilikpeydi» dep dana halqymyz aitqanday, bir tudyng astyna jinalyp, ózara syilasymdyqta bolghan memleket qana iygi maqsattaryn abyroymen orynday alady. Qaban jyrau ghasyrlargha qaldyrghan qúndy sózinde adaldyq pen qiyanat­ty, mahabbat pen zúlymdyqty, uәdege beriktik pen jauapsyzdyqty paralleli qoya otyryp, aq pen qarany qatar kórsetip jyrlaydy. Osy arqyly oqyrmangha oy tastap, jaqsy men jamandy jyldam aiyra biluge, týzu jýrip-túrugha, adamgershilikten attamaugha, әdil ómir sýruge baulidy.

«Eshkimning haqyn jemender, artynda onyng súraq bar», - deydi jyrau bir danalyq sózinde. Búl ósiyetti Qaban aqyngha deyin de, odan keyin de talay dilmar aitty. Talay túlgha tom-tom kitap arnady. Biraq adamzat jaralghaly kýshtining әlsizdi basynuy, enbegin jep, bar dýniyege ózi qojalyq etkisi keletini siyaqty kelensiz kórinister toqtaghan joq. Zang ýstemdik qúrghan býgingidey beybit zamanda da qiyanat kórgenderdin, qúqyghy taptalyp jatqandardyng zary men múnyn estigende ózindi qoyargha jer tappaysyn. Osyndayda:

«Alarda ajal adamdy

                               janyldyrar,

Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar.

Ómirden ajal ýstem bolar sonda,

Adamdy elpektetip tabyndyrar.

Biraz kýn dýniyege qyzyqtyryp,

Ýlde men býldege orap malyndyrar.

Qúrmettep dýnie shirkin

                               ainaldyryp,

Moynyna gauhar, laghyl 

                               taghyndyrar», -

degen jyrau sózin taghy bir oqyp shyghasyn. Ajal shirkin adamnyng dәm-túzy tausylar sәtti eshqashan keshiktirmeydi. Ómirding de dәiim týrlenip, qyzyldy-jasyldy bolyp mәngi túrmaytyndyghyn da býkil adamzat balasyna úghyndyrghyng keledi. Biraq týsinushiler az. Jyraudyng zamanynda jalghasqan zúlymdyq, kórseqyzarlyq, dýniyeqonyzdyq, salghyrttyq әli sol qalpynda.

«Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay túryp is etpe,

Ózim bilem bәrin dep», - deydi jyrau. Ózimbilemdik, órkókirektik, menmendik eshbir adamdy jaqsylyqqa aparmaghan. Meyli sharuaqor, qarapayym enbek adamy bol, meyli, jarty әlemge qúzyreting jýrgen patsha bol, sol tәkapparlyq týbinde qara basyna bәle bolyp jabysady. Uaqyt ony ózi-aq úghyndyrady. Ómirding mәngilik emes ekenin Jaratqan IYemiz saghan altyn uaqytpen-aq sezdirip qoyatyny bar. Kýsh-quatyng tasqyndap, mansabyng jýrip túrghan shaqta kózindi shel basyp, dýniyege mas bolyp jýruing mýmkin. Al uaqyt óz degenin alyp, qayratyng qayta bastaghanda, basyndaghy dәuren shatqayaqtaytyn kezde, Qaban jyrau aitqanday, elpekteysin, janylasyn, ózdi-ózing mazang qashady. Áriyne, ary qaray bәri de kesh. Tym kesh. Sol ýshin aldynghy buynnyng ókinishin qaytalamay, ghasyrlar qoynauyndaghy Qaban jyrauday babalarymyzdyng ósiyetine qúlaq týrip, zeyin qoyyp oqyp otyrghan abzal-aq.

«Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep.

Irkip ústa baryndy,

Senen keyin alam dep.

Aytpay ketti aghalar,

Dep jýrmesin bizge dep.

Ólgeninshe oy - azyq,

Óner, ghylym iste dep.

Aram peyil adamdar

Dostyghyna túrmaydy.

Aqyly joq nadannyn

Jamandyghy qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyl aitsang almaydy.

Jamandyqtyng belgisi –

Ár nәrseni torlaydy.

Ondaylarmen dos bolghan

Aqyldy jigit sorlaydy», - deydi jyrau. Kór auzyna barghansha aqyl aitsa, tyndamaytyn jastardan saqtasyn Jaratqan iyemiz! Jastar bizding bolashaghymyz dep әdemi sóileuge beyimbiz, biraq, olardyng tәlim-tәrbiyesi qanday, halyqtyng bay ruhany múrasyna qanshalyqty jauapty qaraydy, búl jaghy oilandyrar mәsele. Biz el bolyp jas úrpaq tәrbiyesine qaghaz jýzinde emes, naqty nәtiyjemen nazar audarar kez jetti. Búl baghytta Qaban jyraudyng shygharmashylyghyn, batyrlar jyryn, anyz-әpsanalardy qayta jinastyryp, derbes memleket túrghysynan zerdelep, jýielep, ýlken joba jasaudyng manyzy zor.

Eger biz Qaban jyraudyng ólenderin kezekti әdeby tuyndylardyng biri dep tújyrymday salsaq, onyng shygharmashylyghyn kórkemdik túrghyda taldaumen shektelsek, qat­ty qatelesemiz. Jyraudyng múralaryn imandylyq iyirimderinen qúralghan ar-úyat pen adamgershilik ilimi dep úqqan jón bolar. Jyraudyng bizge jetken azyn-aulaq jyr joldary býkil dәuir ýnin aishyqtap, qazaq tarihynan syr aqtarady. Qaban aqyn tek qazaq halqyna ghana emes, býkil adamzatqa ortaq qúndylyqtardy jyrlaydy. Adamnyng adaldyghy men tәrbiyesi, isi men sózining sәikestigi, parasat-payymy men mәdeniyeti eshqashan eskirmeytin, әlemge ortaq taqyryp.

Qaban jyrau ata dinimizden, saltymyzdan syr suyrtpaqtay otyryp, jalpy halyqqa týsinikti, aiqyn mysaldarmen, әdemi teneulermen jyr arnaydy. Sózsiz, Qaban jyraudyng ólenderi – ólmeytin mәngilik múra. Danagóy abyzdy Jetisudyng jyrauy dep ayasyn taryltpay, adamzattyng aqyny dep baghalasaq oryndy bolar edi. Óitkeni, sýleyding sәuleli sózi soghan súranyp túr. Ol adam balasyn ruhany tazalyqqa shaqyryp, parasat biyiginde qalugha ýndedi.

«Tuyp-ósken eling qymbat, kindik kesken jering qymbat. Álpeshtegen anang qymbat, erkelegen balang qymbat. Jaqsy dos, jaryng qymbat, bәrinen de úyat pen aryng qymbat», - degen eken jyrau. IYә, úyat pen aryn joghary qoyatyn adam – eng taza adam. Onday jannan qiyanat, ótirik kýtpeysin. Qaban jyrau adamnyng eng úly sipaty úyat­ta jatqanyn aitady. Qabannan keyingi ruhany sabaqtastyq Ybyray, Abay, Mәshhýr Jýsiptermen jalghasyp, býginge jet­ti. Endigi mindet – babalar múrasyn oqumen shektelmey, jýrekke, sanagha toqumen shúghyldanu. Áriyne, Qaban jyraudyng múralary ólen-jyrmen shektelmesi anyq. Onyng qazaq aitysynda qaldyrghan qoltanbasy da eren. El basqaru, by retinde kesim aitu siyaqty týrli qoghamdyq qyzmette de orny joghary bolghan. Baba múrasyn zertteu, zerdeleu, izdestiru, el auzyndaghy әngimelerdi jinastyru da kezek kýttirmeytin, iygilikti is. Búl júmys bir túlghamen toqtamay, býkil Úly daladaghy dilmarlardyng derekterin jinastyryp, keyingi buyngha nasihattaumen jandanuy tiyis.

Jaqypjan NÚRGhOJAEV,

jazushy, Qazaqstannyng

Qúrmetti jurnaliysi

---

QABYLISADAGhY DÁSTÝRLI QAZAQ QOGhAMY

Tanytu

Qabylisa (Qaban) jyraudyng bizge jetken jyrlary men tolghamdary ózi ómir sýrgen 1733-1824 jyldardaghy dәstýrli qazaq qoghamynyng bolmysyn boyamasyz kóz aldyna alyp keledi. Sonyng biri «Qaban men Túmarsha» aitysynyng týpnúsqa jazbasy QR ÚGhA M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng qoljazba qorynda saqtalghan (663-papka, Tapsyrghan – Ábdolzayyt Mәlkeúly). Alayda, osy aitystyng keyin búrmalanghan ekinshi núsqasy taralghanyn kórip jýrmiz. Alban qyzylbórik ruynan shyqqan batyr Ájibay Naymanbayúly (1699-1778) qalyndyq týsirgende aqyndyqpen aty shyqqan jas kelin Túmarshamen Qabylisa aitysqa týsedi. Týpnúsqalyq aitys mәtininde qyz ben jigit nemese jenge men qayny arasyndaghy ótkir qaljyng joq, sypayy qaljyngha sýiengen aitys mәtininde jana týsken jas kelinning úyandyghy kórinedi. Auyzsha jetken derekter boyynsha, Túmarshamen aitysqa týskende Qaban 15 jasar jigit eken, yaghni, 1748  jyldar shamasy. Búl Qabannyng alban elining toyynda boluy, onyng jastayynan serilik qúrghanyn kórsetedi. Toydyng kórkin jyrmen qyzdyru erteden serilerge tәn bolghan. «Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban», - dep jengesine ózin tanystyruynan «Qaban» laqap aty minezining qaysarlyghyn, túlghasynyng kesektigin tanytyp túr. Túmarshanyng ózin tanystyruyn súrauyna: «Qanshama maqtaghanmen Túmarsha dep, Jeneshe shamaly eken maghlúmatyn», - dep keyui Qabannyng 15 jasynda aty shyqqandyghyn kórsetedi. Erekshe qasiyetke ie bolyp, halyq arasynda tanylghan adamnyng azan shaqyryp qoyghan attary ózgeriske úshyrap, ol halyq bergen atymen tanymal bolyp qalady. «Qaban men Túmarsha» aitysyndaghy Qabangha tiyesili mәtindi jyraudyng «avtoportreti» dep tanugha bolady.

Áuliyelik kulit

Qabylisa (Qaban) jyraudy halyq «әuliye» dep tanyghany, Sýiinbay Aronúly, Jambyl Jabaev, Baqtybay Jolbarysúly, Sarbas, Kenen qatarly aqyndar Qaban jyraudy «pir» tútqany da ayan. Qartayghan shaghynda halyq Qabylisanyng Qaban atanghan laqap atyn da atamay, «Abyz aqyn», «Aqyn Ata», «Kóripkel Ata», «Kóripkel әuliye» dep atap, kie tútqan desedi. Pir – parsy sózi, aqsaqal, qart kisi, әulie degen maghyna beredi.

Sara aqyn Birjan salmen aitysynda:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan.

Búl kisi ózi әuliye, әri aqyn,

IYsi qazaq biledi onyng atyn», – dep, Qaban jyraudyng әuliyeligin tilge tiyek etken.

Áuliyelik islam dini kelgenge deyin ata-babagha tabynu, onyng arghy jaghy Tәniri, Úmay, Jer-Sudan bastau alsa da, islam dinining dendep enuine oray músylmanshylyq sipatqa ie bola bastady. Islam dinining taraluy kezeninde músylmandyq pen islamgha deyingi kulit tyghyz aralasyp, sinkrettenip, onyng belgileri býgingi kýnge deyin saqtalghan. Islamdyq kezende jekelegen әuliyelerge tabynu – Tәnirlik, týrkilik túlghalardy pir tútudyng logikalyq jalghasy desek te bolady.

Bizding qoghamymyzda oryn alghan әuliyelikting alghyshart­tary – ózgeni jәne ózindi ózing tanu әreketinen bastau alady. Islam dini Allany, Qúdaydy tanu joldaryn úsynsa, sopylyq ilim adamnyng ózin-ózi tanu jaghdaylaryn aldynghy oryndargha shygharady. Diny ústanymda adam «Qúdaygha jetu» ýshin mynaday satylardan ótui tiyis: sharighat (ústanym, qaghida, ereje), tarihat (jol), maghripat (ghylym, bilim) jәne haqihat (Alla taghala). Osy joldardan ótu arqyly ózin de, ózgeni de tanu jaghdaylaryn joghary dәrejede mengergen bilimdi jandar – әuliyeler bolghan dep esepteledi.

Qazaqstan jerindegi әr «әuliyeli jerler», «qasiyetti jerler» sanatynyng ózindik tarihy bar.

Áuliye/Uәliy – arab sózi, jelep-jebeushi degen maghyna beredi. Búl sózding týp-tórkini semit tilinen alghanda shyn berilgendikti, baylanysy jaqyndyqty bildirse, al Bibliyada go’el gaddam nemese she’er, arabsha saiyr – múrager degendi bildiredi. Búl sózdi diny maghynada adam men Qúday arasyndaghy jaqyndyq dep týsindiruge bolady. «Jaqyn túratyn» degen týsinik keneye kele, eski arab tilinde «uәliy» sózine auysyp, keyinnen «kómektesetin», «ghajayyp iyesi», «Qúdaygha jaqyn túrushy» dep qúrmettele bastaghan. Áuliye – diny nanymdar úghymynda adam taghdyryna yqpal jasaytyn «qasiyetti», «kiyeli jan», erekshe dindarlyghymen, din jolyna kirshiksiz berilgendigimen halyq senimine ie bolghan qasiyetti túlgha.

Qazaqy týsinikte әuliyeler – qúdaydyng raqymy týsken, onyng erekshe sýigen qúly. Qazaq halqynda islamgha deyin-aq ata-baba aruaghyna senu, halyq arasynda ózindik dara qasiyetterimen erekshelenetin adamdargha siynu keng taralghan bolatyn. Qazaq halqy әu bastan әuliyeni Jaratushydan joghary qoymaghan. Áuliyeler – Qúdaydyng eng jaqyn dostary bolyp sanalatyndyqtan, eng birinshi tilekti «Alladan súrap, sol Qúdaydyng jerdegi elshileri әuliyelerding zirattaryna baryp dúgha etip», ghibadat jasaghan.

«Áuliye» adamdardyng beyitteri de olardyng «әuliyeligin» kórsetip túrady, beyitinde ot (shyraq) janady, kýmbezi úzaq uaqyt boyy myzghymay, janyndaghy basqa ghimarattar men ýiler jer silkinu, su tasqyny siyaqty qúbylystardan apatqa úshyraghanda, olar aman qaluy mýmkin. Áuliyelerding keybiri úsha alatyn erekshe qasiyetke ie bolghan. Áulie adamdar aqyldy, tereng oily, әdil, shynshyl retinde beynelenedi. Olar әrqashan da ómirden japa shekkenderge qol úshyn berip, kómektesken, meyirbandyq tanytqan. Áulie dindi, eldi, halyqty, últ pen rugha bólmeydi, bәrine ortaq qaraydy. Halyq týsinigi boyynsha, әuliyelerding búl dýniyede atqaratyn qyzmeti: nauqas jandardy auruynan sauyqtyrady; perzenti joq ata-anagha bata beredi, sol batasy qabyl bolyp, sәbiyli bolady; Múghjizalar (keremetter) jasaydy (40 arshyn kókke kóterilu, úshu, janghan ottyng astynan aman-esen shyghu); olardyng o dýniyede atqaratyn qyzmeti: joq izdegender basyna kelip týnese, týsinde ayan beredi; búl dýniyede qalghan úrpaqtaryna qamqorshy bolady; qauip-qaterden, tosyn oqighalardan qorghau maqsatynda aldyn-ala eskertetin belgi beredi.

Qaban jyrau әuliyelik satygha erekshe qasiyetke ie boluy arqyly kóterilgen.

«Qaban men Túmarsha» aitysyndaghy:

«Ózindey jenge kórsem pirim týser,

 Qyranmyn aq maraldy alyp úshqan», - degen jengesine ózin tanystyru joldary nazar audartpay qoymaydy. Qaban jyraudyng «piri/iyesi» qyran qús bolghan, «Pirding piri» bolghan degen joramaldy algha tartugha bolady. Qazaq halqynyng seniminde qasiyet qonghan adam boyynda úyalaghan nemese sol adammen birge jýretin kórinbeytin tylsym kýshting biri – iye. Ie adamdy qorghap, qoldap, qamqorshylyq jasap jýredi, erekshe kýsh senim beredi. Batyr, tili oraqty ótkir sheshen,  jyrau, sәuegey baqsylargha iyesi retinde bóri, jolbarys, býrkit, qarshygha siyaqty jan-januardy, qyran qústardy pir tútu arqyly onymen tildesip, sóilese aluy nemese ony sezinu arqyly «adam men tabighat» arasyndaghy erekshe baylanys ornaghan.

Jeke túlghanyng qasiyetti úghymgha ainaluy

Jeke túlgha esimining halyq arasynda «qasiyetti» dep tanyluy, onyng eli men jeri ýshin atqarghan abyroyly isimen baylanysty әri onyng iygi isti atqarghan jeri de qasiyetti mekenge ainalady. Núq payghambardyng kemesi qonghan – Qazyghúrt; Ahmet Yassauy ómir sýrgen – Týrkistan; Kerey men Jәnibek Qazaq handyghynyng tuyn tikken – Qozybasy, Hantau; Abylaydyng «Han Ordasy», «Abay-Shәkәrim» memorialdyq kesheni siyaqty jerlerding kiyeli sanaluy olardyng osy jerde atqarghan iygilikti isterinen tuyndaydy.

El basqarghan, qol bastaghan adam atynyng ru – taypalardyng úranyna ainaluy, jyldar ótken son, esimi «úran» bolghan túlghanyng úrpaqtary arasynda «qasiyetti» sanaluy, onyng tarihta qalghan ornymen baylanysty. Mysaly, jalayyr taypasy Baqtiyar, Qabylan atalarynyng atyn úran etken; dulat – Baqtiyar; siqym – Siqym, Rebek; janys – Janys, Tóle; botpay – Botpay, Sәmen; shymyr – Shymyr, Qoykeldi; shapyrashty – Qarasay; ysty – Jauatar; sirgeli – Toghanaz; qanly – Bәiterek; shanyshqyly – Ayrylmas; arghyn – Aqjol; kereyler – Jaubasar, Oshybay; uaqtar – Barmaq, Jaubasar; nayman – Qaptaghay, Jalbaghay; qonyrat – Alatau; qypshaq – Oibas; kete – Maylybay; әlim – Baqtybay; shómekey – Dóit; sherkesh – Shaghyray; ysyq – Bәiterek; masqar – Qaratay; alasha – Baybaraq; tana – Tana; baybaqty – Dәuqara; qyzylqúrt – Jiyenbay; taz – Tóremúrat; berish – Aghatay; aday – Beket; esentemir – Aldonghar; altyn, jappas – Baymúrat; tóleu – Arghymaq; ramadan – Dulat; tama – Qarabura; kerderi – Qojahmet; kereyit – Aqsaqal; tabyn – Tostaghan; jaghalbayly – Malatau atalarynyng atyn «úran» etu arqyly aruaqty «qasiyetti» úghymgha ainaldyrdy.

Adam atynyng ru tarmaqtardyng da úranyna ainalghany tarihtan belgili. Qabanbay batyr esimi naymannyng qarakerey ruyna, Sәrke batyr esimi Syr boyyndaghy tabyndargha úran boldy.

«Jeke kulittik beynelerdin» qalyptasuynyng bir kórinisi halyqtyng diny dýniyetanymymen, yaghni, asa «erekshe tylsym kýshke ie bolghan әuliyeler» dep tanylghan miftik beynelerdi pir tútudan kórinedi. Qazaq halqynyng ómirinde «sakralidy kulittik beynelerdin» alatyn orny erekshe, olar: Qúdaymen baylanysty anyz beyneler (Úmay Ana, Su patshasy Sýleymen, Dәuit payghambar, Áli Shynar, Diqan Baba, t.b.); adamdy jelep jebeushiler (Qyzyr Baba, Ghayyp Eren Qyryq Shilten, Baba Týkti Shashty Áziz, t.b.), tórt týlikting piri dep tanylghan miftik beyneler (Oysyl qara, Qambar Ata, Zengi Baba, Shopan Ata, Seksek Ata).

Halyqtyq bilim

«...Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan –

Basyna jaqqan shyraq bar.

Fәny túrmaq, baqida

Minetúghyn pyraq bar...»

              Qabylisanyng tolghamy.

Pyraq – miftik foliklorda dýldýl, túlpar, sәigýlik, tarlan siyaqty jýirik attardyng sinoniymi retinde qoldanylyp, tendesi joq jýirik attyng simvolyna, metaforalyq obrazyna ainalghan. Pyraq qanatty, mýiizdi at retinde býgingi kýnge deyin kelip jetken senimimizden mәngi oryn aldy, Eltanbamyzdyng basty atributy retinde tandaldy.

Halyq úghymynda «qasiyetti» dep tanylghan «nysandargha» jan-januarlar әlemining «miftengen ókilderi» de jatady. Qanatty aidahar beyneleri әlem halyqtaryna ortaq bolsa, qanatty pyraq, qanatty barys, jelmaya siyaqty mifologiyalyq beyneler qazaq halqyna tәn, iyesin qas- qaghym sәtte kózdegen jerine jetkize alatyn kólik. Qanatty túlpar nemese pyraq – qazaq dýniyetanymynda keng taraghan beyne. Ol iyesimen tildese alatyn, úshqyr armannyn, samghaghan tanghajayyp jasampazdyq qiyaldyn, jaqsylyqqa qúshtarlyqtyng beynesi. Qobylandy batyrdyng aty – Tayburyl, Alpamys batyrdyng aty – Bayshúbar, Er Tóstikting aty – Shalqúiryq, Qambar batyrdyng aty – Qaraqasqa, Er Targhynnyng – Tarlany, Kendebaydyng – Kerghúlasy, pyraq beynesindegi túlparlar.

Qazaq jerinen tabylghan arheologiyalyq búiymdardan qanatty attyng beynesining kezdesui qazaq jerin mekendegen ejelgi taypalardyng diny dýniyetanymynda «qanatty at» obrazynyng tarihy dәuirlerden jalghasyn tauyp kele jatqandyghynan. Qanaty bar salt attyny kórsetetin Almaty oblysyndaghy Tendik qorghanynan tabylghan altyn búiymdar, Esik qorghanynan tabylghan qanatty jәne mýiizdi attar beynesi dәleldey týsedi. Qarghaly shatqalynan tabylghan Qarghaly kenishi altyndarynda «qanatty atty», «mýiizdi atty» kólik etip mingen әiel obrazy, әielding jauynger retinde әsker qúramynda boluymen de baylanysty.

«Aqyly joq adamdar

Tentekting sózin quattar.

Aqyly bar adamdar

Bal bastaudan suattar»

                     Qaban jyrau

«Aqyly bar adamdar, bal bastaudan suattar» degen oy oramy arqyly ruhany túlghalargha halyqqa danagóilik, maghynalyq mәni zor sóz aitugha, tek adamgershilik, aqyldydan shyqqan sóz úrpaqqa mәngi daritynyn algha tartyp, adaldyqty tu etuge mindetteydi. Halyq ýshin jasalghan iygi isi bar adamnyng jan dýniyesin «bal bastaugha» teneu arqyly halyqty adal bolugha shaqyrady. Jer asty sulary kózinen ónetin bastau, búlaq, qaynar, túma – Jaratqan IYening adamzatqa bergen erekshe syiy, tabighat eskertkishteri. Bastau – jer astynan shyghyp jatqan aghyndy su kózinin, búlaq kózderining basy. Bastaudan negiz alghan búlaq suynyng aghysy jyra týzip, arnasy ózenge úlasady. Suy eng túshy búlaqty aynabúlaq, balbúlaq deydi. Múndaghy ayna, bal – metaforalanghan atau «óte taza», yaghny «túshylyghy asa joghary» degen úghymdy anghartady. Túshylyghy asa joghary búlaq bastauyn «balbastau» dep qasiyet­ti sanap, suyn emdikke paydalanu, kózin shegendep «balqúdyq» jasau erteden bar. Balqúdyqtyng suy búlaqtan ónip túrghasyn qansha tartsang da ortaymaydy, tartqan sayyn óne týsedi. Aqtóbe oblysyndaghy Dәdem Ata basyndaghy, Araldaghy Aqiyrek tauyndaghy, Arystanbab basyndaghy, Abaydyng tughan jeri Syrt Qasqabúlaqtaghy qúdyqtar búlaq kózinen jasalghan. Halyq arasynda osy kýnge deyin basyna toqtap, su ishetin, basy qashan da jolaushy toqtaytyn beket bolghan qúdyqty «suat» dep ataydy. Suy túshy «balsuat» sarqylmaytyn su kózi bolsa, aqyldydan shyqqan sóz balsuattay mәngi saqtalady.

«…Arshyndy bolsyn alymyn…» Búl – Qabylisa jyryndaghy bataly sóz. Arshyn – bayyrghy úzyndyq ólshemi. 1 arshyn – 0, 71 m (key derekte 71, 12 sm). Al, «Babyrnama» jazbasynda 1 arshyn bayyrghy ólshemde 1 qarygha, yaghny shashamen 70 sm teng bolghandyghy aitylghan. Arshynnyng úzyndyghy qazaqy ólshem boyynsha balamasy kez ólshemine sәikes, al 1 kez úzyndyq qazirgi 0, 69 – 0, 89 m úzyndyghymen shamalas. Arshyn da, kez de adamnyng iyghynan sausaghynyng úshyna deyingi ólshemmen belgilenedi. Adamdardyng qolynyng úzyndyghy әrtýrli bolghandyqtan da arshyn men kezding de úzyndyqtary әrtýrli bolyp keledi. Metrlik ólshem birligi engizilgen son, arshyn men kez ólshemi teneu retinde qoldanylatyn bolghan. Mysaly, bir arshyn, bir kez. Ertede arshyn qúdyq terendigin ólsheuge de keng qoldanyp, qúdyqshynyng enbek aqysyn qúdyqtyng terendigine qaray baghalaghan. «Arshyndy bolsyn alymyn», - dep bata beru, «dittegen maqsatyna jet», «asudan, belesten as», «bastaghan isindi ayaqsyz qaldyrma», «qol jetkiz» degeni.

«...Sayattyng sanlaq baghy, qús qayyryp», - deui sayatshylyq pen qús qayyrudyng Qaban jyrau tuyp ósken Jetisu ónirin mekendegen taypalardyng anshylyq (ang qaghu) kәsibinen erekshe oryn alghandyghynyng kórinisi.Saparghaly Begalinning «Qyran» poemasyna, Qazaqstannyng halyq aqyny Qalqa Japsarbaevtyng «Uәly Shora qússhynyng әngimesi» dastanyna arqau bolghan ataqty qúsbegi Jalayyr Uәly Shora – Qabylisanyng zamandasy, Jetisudan shyqqan qústyng tilin bilgen әuliye.

Sayatshylyq, qús qayyru (qús salu) ghasyrlar boyy en dalany erkin mekendep, týz taghylarynyng tirshilik tәsilderi men ómir sýru zandylyqtaryn baqylaghan halyq tәjiriybesinen tuyndady. Qús salu, sayatshylyqqa berilgendikpen qatar, shydamdylyqty qajet etetin óner. «Qúsbegi-sayatshylar» kók taghysy men jer taghysyn synaqqa saludyng halyqtyq bilimin úrpaqtan-úrpaqqa qaldyryp otyrdy.

Týiin

Úly Dala kenistigi tarih sahnasyna alyp shyqqan aqyn-jyraular ózderi ómir sýrgen qoghamnyng ruhany qúndylyqtaryn jasaushy jәne qalyptasqan qúndylyqtardy kelesi úrpaqqa jetkizushi kýsh boldy. Osy túrghydan alghanda qazaq dalasynyng adamzatqa syilaghan ruhany túlghalary – dala órkeniyetining aqyl-oylaryn jetkizetin aqyn-jyraular!

Tarihy dәuirlerde ómir sýrgen aqyn-jyraulardyng enbekterinde sol zamannyng ruhany qúndylyqtar jýiesi kórinis tapty.

Úly adamdardyng shygharmashylyq múrasy әrdayym qoghamnyng zamanauy damuymen súranysqa ie bolatyn ruhany janghyrugha jәne memlekettilikting damuynda qoldanylatyn jana iydeyalargha múqtajdyq tudyratyn qaynar kózi bolyp qala bermek.

Tәttigýl Qartay

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU

professory, etnograf

---

 ÓZ ZAMANYNYNG BATYRY, EL BASQARGhAN KÓSEMI, TOPTY JARGhAN ShEShENI BOLA BILGEN QABAN JYRAU ASANÚLY

Kirispe

«XYIII ghasyrda Úly jýz ishindegi Jalayyrdan shyqqan asa kórnekti qayratker Qabylisa ór minezimen, ójet batyldyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq Qaban aqyn atanghan. Ol el basshylary Eskeldi, Balpyq biylermen qatar «әuliye» degen ataqqa ie bolghan. Óitkeni әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen Jalayyrlardyng basyn qosyp biriktirude, tútas bir el etip toptastyruda onyng enbegi, qajyr-qayraty ýsh ghasyr boyy anyz-әngimege ainalghan»

(B.Toghysbaev, tandamaly shygharmalary, IV tom)

Qabannyng ómiri jayynda derek tym tapshy. Bizding әzirge biletinimiz, onyng ilgerini boljaghysh, jyrau-aqyndyghynyng ýstine ýlken batyr bolghandyghy. Jetisudyng әigili batyrlary Ótegen, Rayymbek, Qarashpen tústas ekendigi.

Jyraudyng әkesi Asan artyqsha bay bolmaghan. Ózindik auqaty bar kisi kórinedi. Ózi de mal-dәulet jinamaghan. «Elde bar bolsa, eringe tiyedi, jalpyda bar bolsa, jalqy ashtan ólmeydi»,- deydi eken. Búl kisining tughan jeri Syr boyy kórinedi. Ol jaqtan «Jetisugha kóshkeni 1767 jyly edi» dep kórsetiledi shejireler men tarihy qújattarda.

Auyz әdebiyetin zertteushi qalamger T. Qaupynbayúly Qaban jyraugha qatysty mynaday manyzdy derek úsynady: «Osy jerde 90 jyl ómir keshken Qaban Asanúlynyng ótken, tughan jyly turaly sóz qozghay ketuding orayy keletin sekildi. Óitkeni, jogharyda atalyp ótken «Asyl arnalarda» Qaban jyraudyng 1686-1776 jyldary ómir sýrgeni kórsetilgen. Ol enbekte Sýiinbay aqynnyng Qabannan bata alghany da aitylady. Sýiinbaydyng 1815 jyly tughanyn eskersek, búl derekting qisynsyzdyghy aiqyn kózge úrady. Qabannyng tughan jyly, ósken ortasy 77 jyl ómir sýrgen Eskeldi, 88 jasynda dýniyeden qaytqan Balpyq biylermen túrghylas bolyp, solar keshken ghúmyr jyldarymen qisyndy ýndesetin de, ýilesetin de tәrizdi. Janadan tolyqtyrylyp kele jatqan derekter Asanúly Qaban jyraudyng 1736-1826 jyldary ómir sýrgenine dәiek bola alady».

Ókinishke qaray, Qaban jyraudyng múralary tolyq qalpynda bizding zamanymyzgha jetpegen. Qolda әzirge bary – Túmarsha degen kelinshekpen jәne Tautan qyzben aitystary, «Tyndanyzdar, aghayyn», «Halyqpyz biz, qiynbyz» degen tolghaulary men «Aryz», «Haq taghala aldynda», « Kim aitar?», «Jer oipany bilinbes», t.b. ólenderi ghana.

Jazushy Oraz Ismayyldyng derekterine sýiensek, «Úly jýzding on eki ata Jalayyr ishindegi Myrza elinen shyqqan Asannan tughan balalar altau: Ay, Qaban (Qabylisa), Serkebay, Erkebay, Tekebay, Kósembay. Qabannan bes úl, bir qyz tughan. Bәibishesinen – Shyntemir, toqalynan – Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq jәne Qoyankóz.

Qoyankóz әkesine tartyp, әn men jyrdy, ónerdi berile sýigen. bolashaqty boljay biletin kóripkeldigi, tumatalanty bolghan. Barsha úldarynyng arasyndaghy jalghyz qyzyn Qaban erekshe jaqsy kórip, erekshe meyirimge bólep ósirgen eken».

Qariyalardyng aitularyna qaraghanda, «Qaban aqyn qapsaghay deneli, ór minezdi, ójet jýrekti, aibarly, núrly adam bolghan».

Danghayyr jyraudyng toghytpa jyr-tolghaulary

Qaban jyraudyng el auzynda aitylyp jýrgen ólenderi, naqyldary men anyz әngimeleri kóp-aq. Tek sәtinde izdeushisin, qamqorshysyn tapsyn deniz.

Jampoz jyraudyng shygharmashylyq tuyndylary kóbinese jaqsylyq pen jamandyqtyng ara-qatynasyn ajyratyp, saralaugha qúrylghan. Ol ózining «Bәrindaghy tyndandar» atty óleninde:

«Bolyndar tirshilikte tatu, tәtti,

Bir kýni baramyz ghoy kór auzyna.

Dýniyede eshbir qater juymaydy

Árkim ie bop jýrse óz auzyna.

Basyna bәle adamnyng tilden bolar,

Sol tilden úrynady óz dauyna.

Ár adam óz auzyna ie bolsa,

Ádilding jolyghady qorghauyna», - deydi. Rasynda, bar isting tetigi tilde ekeni eshqanday dau tudyrmaydy. Tilden keletin paydany da, ziyandy da ata-babamyz jaqsy bilgen. Sondyqtan da: «Til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», - degen.

Birde batyr aghasyna Asannyng kishi balasy Serkebay elden bereke-birlik ketkenin aityp shaghynady. Sonda Qaban terennen tolghap bylay degen eken:

«Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn denege.

Ádilding ozar adymy

Adal jan shyghar tóbege.

Tekten adam shygha almas,

Tóbe týgili, sórege.

Bireuge adam or qazsa,

Ózi týser órege...

Aqynnyng eli sonday dep,

Ýlgisi jaqsy qanday dep,

Bolyndar elge ónege».

Jyraulyq poeziyanyng týp qazyghy – aqyl-naqyl ekeni әmbege ayan. Qaban jyrau keyingi jastargha tәlim-tәrbie beretin ósiyet sózderdi kóp aitqan. Arnayy mektebi, ghylym-bilim ordasy joq kóshpeli qazaqqa sol zamandarda úlaghat sózder aua men suday qajet bolghany anyq:

«Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep...

Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep.

Irkip ústa baryndy,

Senbe elden alam dep.

Aytpay ketti aghalar,

Dep jýrmesin bizge kep:

« Ólgeninshe, oy – azyq,

Óner, ghylym izde», - dep!»

Qart jyraudyng kópti bereke-birlikke, yntymaqqa shaqyrghan biraz tolghaulary bar. Mysaly:

«Eli-júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde yrzyq kóp,

Jeterlik onda múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde,

Qiyanatty qiyat bar.

Úyat – iman basy der,

Imandyda úyat bar».

Búl jyr joldarynan aqynnyng halyqty sharighat arqyly auyzbirlikke shaqyrghany kórinip túr. Keyingi uaqytta әdebiyetimizding ótken tarihy jóninde tereng zertteuler jýrgizip, tolymdy oilar qozghap jýrgen belgili qalamger T. Qaupynbayúly Qaban jyrau turaly tyng derekter tolghaydy: «Qazaq halqynyng basynan keshken qiynshylyqtar men nebir zúlmattardan derek beretin Qaban jyraudyng «Halyqpyz – biz, qiynbyz» degen tolghauyn Taldyqorghandyq etnograf Jaqan Balshenov degen aqsaqaldan jazyp alghan. Tolghauda aitylatyn oy men mazmún tútastyghy, aqausyz til oqyrmanyn birden baurap alady. Soghan qaraghanda, búl tuyndy jaryq dýniyeden kóp týigen, halyq tәjiriybesin, onyng tarihy qúrylymyn boygha molynan sinirgen adamnyng oitanbasyn tanytatynyna kýmәn keltirmeymiz»

«Jeke-jeke jetetin,

Yzgha tastap ketetin

Jan baylyghyn, syiyng – biz.

Artyq aitsam, kelmeniz,

Qúntsyz shyqqan kememiz

Adasatyn jii – biz.

Ýiden-ýige jetetin,

Demde tarqap ketetin,

Ýiirilgen qúiynbyz.

Ótkel tapqysh tóteden,

Dauryghatyn óte ken,

Ru jighan jiynbyz.

Shymbayynda eri tar,

Arqaly bop kóriner,

Oza almaytyn miynbyz.

Tektik penen teksizdik,

Eptik penen epsizdik,

Teng týsetin ýiin– biz.

Qalyp alghan qanaghat,

Eskirgenshe, jana – jat,

Aqyl, esti búiymbyz.

Janat qiyal jaldaghan,

Múzdap ólip qalmaghan,

Talayy – tastýiin, biz.

Qasiyet qyp jandyqqa,

Qanyqtyra aldyq pa,

Din-músylman iyin biz?

Tusyrap bir toyghanda,

Shettedik nu oidan da,

Jaghasy kir kiyimbiz.

Sheksizdik bop kóringen,

Bizden ótpes eringen,

Emes edik búryn biz.

Jasyl edik-au manarly,

Býgingiden búryn biz.

Jete bolyp jetetin,

Paryq bolyp ótetin,

Qoly qalyng úiymbyz.

Qúnt kelmese ótemiz,

Qúr kýpinip, shyn bilmey,

Jer – әlemning syiyn biz,

Halyqpyz – biz, qiynbyz», - dep tolghaghan danghayyr da úly jyraudyng «Halyqpyz – biz, qiynbyz!» atty tolghauy býgin de esti jandy tolghandyrmay qoymaydy.

Qabannyng taryday nәrseden tauday, tengedey isten tebingidey dýnie tudyratyn aqyndyq qúdireti bolghan. Ol:

«Tamshydan teniz molayyp,

Taryday tastan zorayyp,

Birigip ýlken tau bolmaq,

Az sózden shataq molayyp

Bara-bara zorayyp,

Úlghayyp, týbi dau bolmaq», - dep tolghasa, el-júrtty órkókirektikten saqtandyryp, kishilik pen kisilikke shaqyryp túr.

Qaban babamyzdyng myna jyr joldarynan («Kim aitar?» tolghauy) alystaghy aspan shyraqtarynday san qyrlylyghyn kóremiz:

«Kýnirenip ótken kýnderdi,

Týnerip ótken týnderdi

Týnek emes dep kim aitar?

Syy qylmasang halqyna,

Kele almasang qalpyna,

Týse almasang saltyna,

Jýre berseng salpyldap,

Tórt qúbylasy teng eken

Degendi saghan kim aitar?

Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shighyryp,

Serpilip bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de sәni týzelmes.

Kósh, kósh elim, kósh, elim,

Kóshe de jýrip, týzeldim,

Kóshe de jýrip, kýzeldim.

Kóshude tughan nәreste,

Qaldy ghoy, bizde bәri este.

Salmaghyn elding kóterip,

Demikpey algha keter nyq,

Shiryghyp belge jeter nyq!»

Kóp jasap, kópti kórgen, súnghyla qart jyrau:

 

«Shirimes altyn jerde

                                jatqanmenen,

Oq tiymes ajalsyzgha atqanmenen.

Jamangha sóz, jalqaugha tayaq ótpes,

Astarlap, qanshamalap

                                aitqanmenen.

Ótken kýnde belgi joq

                               qansha aitsang da,

Qyzyqqa bir kýnderi batqanmenen»,- deydi. Osy bir shumaq ólendegi әrbir sózde, әrbir jolda astarly da anyq shyndyq jatyr. Úrpaqtan-úrpaqqa tozbay jeter, sol asyl múrat jatyr. Ol ýlken jýrekting armany, asyl ósiyeti, adamy Ham aqiqy ústanymy!

Aqyn baba óz zamanynda jylaghandy júbatqan, qinalghandy sýiegen sýienishi boldy. Onyn:

«Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa?!

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly su bolmasa?!

Búlghyn qayda oinaydy,

Bualdyr saz bolmasa?!

Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl kelse.

Shapaghaty janatyn

Jaghalay biyik nu kelse...», - dep , az bolsa da saz jazylghan jyry («Jer oipany bilinbes» óleni) kórkemdigimen jýrekke jyly tiyedi.

Qoryta kele aitarymyz, Qaban jyraudyng ólen-tolghaularyn oqyghan sayyn boyymyzdaghy minimizdi ainadan kórgendey bolamyz. Olqylyghymyzdy jóndegimiz, kónilimizdi aghartqymyz, tazartqymyz keledi. Aqyn osynday izgilik, izettiligimen iri. Onyng ólenderi inju-marjan siyaqty. Sondyqtan da ol óz halqymen birge úzaq jasay bermek.

Qaban jyrau – Jetisudaghy aitys ónerining negizin qalaushy

Qaban Asanúly – talay aitysqa týsken, jenilmegen aqyn. Ol Túmarshamen, Tautan qyzben, Qoyanmen aitysyp, sonyna kóptegen ghibratty ólender men tolghaular qaldyrghan.

Biraq búl aitystar týgel saqtalmaghan. Barynyng ózinen arghymaqtay jýirik aqynnyng aldyna jan salmaghanyn, shangha kómilmey alamannan oza shapqanyn kóru qiyn emes. Sózi mirding oghynday, oiy ozyq, týisigi tereng aqyndy qyraghy kóz jazbay tanyidy, sirә.

Albannyng batyry Á.Naymanbayúly (1699-1778) qalyndyq týsirgende Qaban jyrau jas kelin Túmarshamen aitysqan. Ómirdin, tirshilikting jayttaryn, dinning amaldaryn, zandaryn qamtyghan júmbaqty Túmarsha súraq kýiinde qoyady da, Qaban sýrinbesten, dәl, anyq jauap qaytaryp otyrady. Búdan biz tapqyrlyqpen qosa, asqan aqyldylyqty, bilimdarlyqty angharamyz.

Mysaly, aqyn kelinshek Túmarshanyn: «Atynyz kim bolady aitshy maghan?», – degen mysqyl súrauyna jas aqyn aspay-saspay:

«Qaban dep qoyghan әkem atym,

Jalayyr on eki ata arghy zatym»,- dep, saliqaly jauap qayyrady.

Bala jigitti basynghysy kelip, sәti týsse, kónilin shaylyqtyryp tastau maqsatymen Túmarsha odan әri bastyrmalatyp:

«Qaban dep qalaysha at qoydy saghan,

Atyndy әkeng marqúm bilip qoyghan»,- dep, әzil-qaljyngha oiystyra, batyra týsedi. Biraq әli eshkimnen beti qaytyp kórmegen jas peri oghan toqyrap, esh toqtamastan: «Atymdy qaytpasyn dep, qoydy Qaban!» - dep ekpindep ketedi.

Qaban aqynnyng minez-qúlqy, sóileu naqyshy, dauysy óz túrghylastarynan ózgeshe bolghanyn bayandaytyn anyz-әngimeler el ishinde qazir de az aitylmaydy. Aqynnyng sonday bitimin Á.Mәlkeúly jazyp qaldyrghan Túmarshamen aitysy da eske salyp ótedi:

«Aytyssa aityssyn» dep

                        aytty halyq,

Túmarsha jýrgen búryn

                        bәigeni alyp.

Aqyryp Qaban aqyn qoya berdi,

Birtýrli estimegen әnge salyp.

On beske Qaban aqyn kelgen jasy,

Ólenge audarylghan yqylasy.

Tógedi sóilegende sóz marjanyn,

Ayryqsha bozbalanyng mәrtebesi».

Búl aitystyng bizge әzirge eki týrli núsqasy belgili bolyp otyr. Biri – «Jazushy» baspasynan 1988 jyly shyqqan «Aytys» kitabynyng birinshi tomyna engen, al, ekinshisi – foliklor zertteushisi Oraz Ismailovtyng maqalasynda jariyalanghan ýlgiler («Oktyabri tuy», 11 qyrqýiek 1990 jyl).

Bir qyzben (Qoyanmen) qaghysqanda:

«Ólendi aita almaysyng kesheulesem,

Bolar em Qaban aqyn seni jensem,

Júldyzdy tóbedegi kim sanapty,

Kóp jatqan shalqasynan

                          sen bilmesen», - dep, senimdi týrde jengen eken.

Ózinshe bir әlem, asa qúndy dýniyelerding biri – Qabannyng Tautan qyzben aitysy. Búl múranyng asa qúndy bolatyn sebebi, ol – júmbaq aitys. Júmbaq aitysy – aitystardyng eng kýrdeli, asa ýlken bilim men biliktilikti talap etetin týri.

Múnda jalghyz aqyndyq qana emes, sol ózi ómir sýrgen ortasy, qoghamy, dәuirine layyq bilimi, bilgirligi, ýlken tapqyrlyghy boluy shart. Mine, osynyng bәri Qaban aqyn men Tautan qyzdyng aitysynda aiqyn kórinis bergen eken.

Tautan:

– Otyrmyn bir Qúdaygha

                  jylayyn dep,

Bir sózge toqtam qylyp

                              únayyn dep.

Aqyn dep, ata, sizdi estip edim,

Otyrmyn az sharighat súrayyn dep.

Qabylisa:

– Joly bar sharighattyng para-para,

Tilimdi janyldyrma Haq taghala.

Bolamyz bilip aitsaq biz de jaqsy,

Qyz Tautan, sharighatyn súrap qara.

Eki aqyn úzaq aitysyp, saualgha jauap qaytaryp, sonyna taman asa kórkem әri mәndi ýlgide jalghastyrghan.

Tautan:

– Bir adam jýr altyndy kiyik baghyp,

Moynyna ýsh jýz alpys

                                    arqan taghyp.

Eki úry alamyn dep kýnde andidy,

Bekittim tórt jýz qyryq tórt

                                    qazyq qaghyp.

Qabylisa:

– Janyna ie adamyng anang bolar,

Anasyz kórgen kýning qarang bolar.

Ýsh jýz alpys arqanyng

                                   jyl on eki ai,

Múny tapqan Qabekeng kiming bolar?

Eki nәpsi – eki úry, bilseng tanyp,

Tórt jýz qyryq tórt sýiek bar,

                                    úqqyn anyq.

Tiri bolsam tabamyn júmbaghyndy,

Tautan bala, bәtemdi al,

                                   tilimdi alyp.

Tautan:

– Qúdaydyng jaratqany bir bәiterek,

Tórt búta sol terekte bolsa kerek.

Tórt bútaqty jәne bir-eki bútaq,

Qabeke, aqyn bolsang tapsang kerek.

Qabylisa:

– Bir bәiterek degening Múhametim,

Ýsh jasynda anadan qalghan jetim.

Tórt bútaghy sýiikti

                                tórt jary dýr,

Payghambarym qorghaydy

                                      kóp ýmmetin.                                           .

«Búl aitystyng bir ereksheligi – eki aqyn júmbaqty kezektesip aitpaydy. Júmbaq – súraqty bastan-ayaq Tautan qyz qoyyp, Qabylisa-Qaban aqyn ony toqtausyz sheship otyrady. Júmbaqtardyng taqyryby aluan týrli. Birde dini kitaptardan qoyylsa, birde sharighattyng shiyr-shiyr joldarynan, adamzat tarihynan, pәlsapadan, sol kezdegi tehnikalyq progress jetistikterinen qamtylady. Bir ghajaby – sonyng bәrine Qaban aqyn irkilmesten, mýdirmesten, taban astynda tanqalarlyq jauap berip otyrady» (jazushy O.Ismailovtyng zertteuinen).

Derek kózderine sýiensek, aqyn qyz Tautan aqyry Qaban aqynnyng ghúlamalyghyn da, kemengerligin de moyyndap, batasyn alumen tynady. Osy aitysqa baylanysty aiqyn angharylyp túrghan ýlken bir nәrse – Tautan qyz da, Qaban aqyn da óz zamanynyng bilimdi, salauatty jandary bolghan.

Ghúlama jazushy M.Áuezov: «Qaban óleng aitar aldynda nemese aitysqa týsetinde ashy aiqaygha salady eken. Ózimen qaghysugha, ústasugha kelgen qarsylas aqynnyng zәre qútyn sóitip alady eken», - dep jazghan. Múny el sózi de rastaydy:

«Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn,

Manyna qanday adam bara alatyn.

Aytyssam dep kelgender dauysyn estip,

Astynan alty qyrdyng joghalatyn.

Astynan alty qyrdyng joghalatyn.

Aytyssa, tyrnaday bop tonalatyn.

Auylynan tannan shyqqan bayghús aqyn

Qarmalap qaranghyny oralatyn.

Bar jerde Qaban jyrau jol alatyn,

Adamdar neni ekse, sony oratyn.

Allanyng aq jolynda – aq dombyra,

Minetin jaytandaghan baran atyn».

Osy ýsh shumaq ólenmen-aq halyq ózining sýiispenshiligine bólengen Qaban jyraudyng barlyq ishki-syrtqy beynesin, jan dýniyesin taygha tanba basqanday etip, ap-ayqyn kórsetken. Ásirese, onyng dauysyndaghy ghajayyp siqyrly sazdyng qúdiretin dóp tauyp aitqany yrza qylmay qoymaydy.

Qaban jyraudyng qazaq-qalmaq soghysyna qatysuy

Qaban jyrau daryndy aqyndyghymen qatar sóz bastaghan sheshen, el basqarghan kósem, sonyna qol ertken bahadýr  de bolghan. Óitkeni týr-túlghasy batyrgha keletin, ruhy biyik aqynnyng tolysqan azamattyq shaghy Jongharlardyng joyqyn shapqynshylyghymen túspa-tús kelgen eken.

Bizge jetken tarihy derekterge jýginsek, qalmaq pen qazaq soghysyna qol bastaghan sardar bolghan Qaban jyrau bastan - ayaq qatysqan. Tipti, óz erkimen jalyndy jas jauyngerding ornyna jau qolyna amanatqa da barghan.

Ol turaly aqynnyng shóberesi Mәrima Rahmetqyzynyng aituyna qaraghanda, qazaq-qalmaq soghysy kezinde Jalayyrdyng bir batyry jekpe-jekting shartyn saqtamay, qarsylasyn qas pen kózding arasynda shanshyp óltiredi. Múnyng artty dau-damaygha ainalyp, qalyptasqan salt-dәstýrdi búzghany ýshin әlgi jas batyrdy qalmaq jaghy baylap berudi talap etken. El aghalary búl talapqa kelisuden basqa amal taba  almay túrghanda, Qaban aqyn shyghyp: «Búl úlan el qorghany bolatyn azamat eken, jolyna – jan pida,  meni baylap berinder!» - deydi de, óz erkimen jau qolyna amanat bolyp ketken eken.

Batyr hәm jyrau qazaq jasaqtaryn jyrymen jigerlendirip, ruhyn kótergen. «Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde» atty tuyndysynda:

«Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde,

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge.

Jigit bolsang mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde.

Baryna qyl qanaghat,

Ne beredi qúr tilge?

Alpys kýn atan bolghansha,

Bura bop bir kýn zirkilde.

Kózindi júm da jaugha shap,

Ajaldy óler, irkilme.

Keshegi ótken zamanda

Erding qúnyn tatqan kóp,

Ashulanyp bir týnde», - dep jyrlauy osy sózimizding dәleli bolmaq. Ruhtyng jasampazdyghy ghoy osynau jyr!

Qaban (Qabylisa) Asanúly babamyz: «Batyrsyz el – panasyz, aqynsyz el – sanasyz», - degen naqyldy jii aitady eken. Sondyqtan ony aqiyq aqyn M. Maqataev «Rayymbek, Rayymbek!» atty poemasynda joryq úranshysy, el abyzy beynesinde jyrlauy tegin emes. Tarihy dastanda Qaban jyraudyng (poemada Qabay jyrau keyipinde jýr):

«Dala jatyr.

Saghymy shiratyla,

Bara jatyr qyryna, búiratyna.

Eki jetim, búlaqtyng basyndaghy

Áuliyening búryldy ziratyna.

Bastaryna is týsken shaqty oilaghan,

Aghashyna pәndeler aq baylaghan.

Qúlan jortsa,

qútylmas qúla dala,

Qúlazyghan, iyesiz jatty ainala.

Keruen jol qasynan kesip ótken,

Osy jerdi әulie besik etken.

Músylmandar ghibrat etushi edi,

Múndar-tirlik múqaltyp, esi ketken.

Áuliyening bas iyip mekenine,

Músylmandyq paryzyn ótedi de,

Qabay jyrau qaytadan erip ket­ti,

Qajap túrghan oiynyng jetegine...»

nemese:

«Jaylauymdy jau alyp,

Órisimdi órt alyp,

Ózegimdi dert alyp,

Keldim saghan, әuliye!

Bozdaqtarym joghalyp,

Boz kebinge oranyp,

Mandayymnan cop aghyp,

Kelip túrmyn, әuliye. 

Qyzdarymdy qatyn ghyp,

Shanyraghymdy otyn ghyp.

Otauymdy topyr ghyp,

Otanymdy qoqyr ghyp,

Oyran et­ti, әuliye! 

Qan sasyghan dalamnyn,

Qatyn menen balamnyn,

Kegin qaytip alarmyn?

Jebep jiber, әuliye?!» - dep, әulie ziratyna baryp kýnirenui, soghys kezinde jetim qalghan jas bala, keyingi jolbarys jýrekti Rayymbek batyrgha qamqor boluy tekten-tek bolmasa kerek. Aqyn jyrynda:

«...Aytsa tilin aldyrghan,

Almastan oghyn jondyrghan,

Ata-qazaq balasyn

Alaqangha qondyrghan,

Bar qazaqtan – bir qazaq,

Tabar ma ekem, әuliye?»  - dep tolghanuy, jas Rayymbekting bolashaq batyr ekendigin tanuy da Qaban jyraudyng tegin bolmaghandyghynyng bir belgisi siyaqty.

Aldaspan semserdey beti jaudan qaytpaghan Qaban jyraudyng býkil sarbazy jau qolynan mert bolghanda, Allagha syiynyp, әulie ziratyna taghzym etip, halyqtyng tileuin tilegeni de búl túlghanyng tenizdey terendigin, asqar Alatauday asqaqtyghyn, әuliye-kóregendigin pash etedi.

Qaban jyraudyng aqyndyq dәstýrining óz zamanynda Jetisu ónirine keng tarauy

Qaban jyraudyng aqyndyq dәstýri óz zamanynda býkil Jetisu ónirine keng taraghany, jyr kýmbezining asyl da ataly ordasyna ainalghany belgili.

Qazaq halqynyng Sýiinbay, Baqtybay, Jambyl, Sarybas, Kenen, Arystan, Qúlmambet, Qypshaqbay syndy shashasyna shang júqpas, alyp aqyndarynyng qay-qaysy da aqiyq Qaban jyraudyng aqyndyghyna tәnti bolyp, úshqyr da oily sózin ghúmyr boyy qúrmettep te, qasterlep te ótken.

Sýiinbay Aronúly aitystyng ýzdik ónerpazy, syn-syqaqtyng sheberi, sheshen de tapqyr aqyn – Qabannyng ólen-jyryn jatqa bilumen qatar, onyng aqyndyq óner jarysy ýstinde arnayy qaytalap otyratyn keybir daghdylaryn da esinde saqtap qalghan. Izin basyp kele jatqan jas aqyndargha Sýiinbay ózi ústaz tútqan Qaban aqynnyng basqa da elden bólek әdetterin ghibrat etip aitady eken.

Qaban jyraudyng zamanynda alyp aqyn bolghandyghy jayly belgili ghalym M. Joldasbekov keninen tolghap jazdy. Ghalym aitqan tújyrymgha toqtasaq, Sýiinbaydyng otty da oily jyrlary, nayzaghayday ótkirligi ataqty naghashysyna tartqany anyq.

2. Óz zamanynda shyndyqty betke aita bilgen, «topta torghay bermegen, jeniludi bilmegen» dilmar aqyn Sarybasty halqy әli kýnge deyin úmytpay keledi. Qaban jyrau Sýiinbay men Sarybastyng naghashysy.

«Men Maykótting segiz úlynyng biri edim.

Men sendeyding bәrin de,

Janyshtap jastap jýr edim.

Shaqyrghan song qauymym,

Búl jiyngha kelemin.

Naghashym – Jalayyr, ol – Qaban,

Osal jerden shyqty demegin», - degen Sarybas aqyn Qaban jyraudyng jiyeni bolghanyn maqtan tútqan.

3. Úly jyrau Jambyldyng aqyndyq ónerining ashyluyna tikeley emes, el auzynda saqtalghan ólen-jyrlary, sheshendik tapqyr sózderi arqyly әser etken. Qaban aqyn turaly, kóp anyz-әngimelerdi, onyng ot jyrlaryn Jambyl negizinen ústazy Sýiinbaydan úqqan.
4. Bizding baytaq elimizde keninen tanymal sazger, aqyn Kenen Ázirbaev ózining «Jambyl -jyr» degen óleninde:

«Úly jýz úlaghat qylghan Sýiinbaydy,

Óleng jyr Sýiinbaysyz búiyrmaydy.

Aqyndar Sýiinbaydy atamasa,

Bayaghy basqan izdi shiyrlaydy.

Ústazy Sýiinbaydyng – Qaban aqyn,

Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qabandy dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi este túr-au.

Jiyeni – Sarybas aqyn sóilerinde,

Ádeti – múrtyn qaghyp, qúlaq búrau».

Improvizator aqyndargha ózi tabynghan aqyngha elikteu әdet bolghany anyq. Sýiinbaydyn, Sarybastyn, Kenenning jyr aitarda aspangha qolyn sermep, qúlaq búrauy sol Qabannan qalghan ghadetterden bolsa kerekti.

5. Qaban jyraudy tu etip kótergen aruaqty aqynnyng biri – Baqtybay Jolbarysúly. Ataqty da arda aqyndardyng ómirbayanynda týs kóru, óleng aityp oyanu sekildi jayttar kezdese beredi. Sol sekildi Baqtybay da aqyndyqty týs kóruden bastaydy: «Baqtybay jeti jasqa kelgende, әke-sheshesi qatar ólip, tórt jasar inisi Tәttibay ekeui jetim qalady. Tәttibaydy Jolbarystyng óz aghasy Ang baghyp alady da, Baqtybaydy Balqash, Sekseuil, Shúryq jaqtaghy naghashysy alyp ketedi. Baqtybay on-on bir jasqa deyin mynqyldap sóiley almaydy. Sózin adam úqpaytyn mylqau, әri juas bala bolyp ósedi. On eki jasynda naghashysynyng eshkilerin qasqyrgha qyrghyzyp alyp, naghashysynan qorqyp, kýzding ókpeni ala týsetin suyq jauyndy týninde eline qashady. Qaranghyda qalyng búira qúmnyng ishindegi jana kóship ketken bay auylynyng júrtyna tap bolady. Ári qorqyp, әri tonyp, dirdektep jýrgen bala bay ýiding ýlken jer oshaghyn qoparyp qazyp, kýline ayaghyn tyghyp, býk týsip úiyqtap qalady. Týsinde Qaban aqyndy kóredi. Búl eldegi әulie sanatyndaghy aruaqty aqyn bala Baqtybaygha: «Óleng alasyng ba, kógen alasyng ba?» - deydi. Baqtybay: «Óleng alamyn», - deydi. Qaban jyrau balanyng auyzyna týkirip: «Jútyp qoy», - dep búiyrady. Baqtybay onyng aitqanyn isteydi. Ertesine sәskede ghana oyansa, týsi eken. Kónili kóterilip, boyyn búryn-sondy bolmaghan shat­tyq kernep, mylqau tili ashylyp qoya beredi. Sol kýnnen bastap ólenge qúmarlyghy artady. Auzyn ashsa, kókireginen óleng tógiletindey bolady. Múnyng týnep shyqqan jeri Qaban úrpaghynyng (shyn aty – Qabylisa), yaghni, Qabannyng sýiegi shyqqan ýlken ýiding jer oshaghy eken».

Baqtybay aqyndyq kie Qaban babasynan qonghanyn «Kim qalar?» degen óleninde maqtanyp ta, sýiinish ete de jyrlaghan:

«Jasymda jetim bolyp bezip kettim,

Qanghyryp aidalany kezip kettim.

Týsimde Qabekennen óleng alyp...»

Áygili Áset aqynmen jýzdeskende Baqtybay búl oiyn bylay dep terendete týiindeydi:

«Mening atym – Baqtybay,

Dombyramdy qaqtym-ay.

Aqyn Qaban әuliye

Óleng bergen baqytyma-ay.

Qúday bergen ónermen

El-júrtyma jaqtym-ay.

Ese bermey eshkimge,

Órge, qyrgha shaptym-ay».

Ózining týsine kirip, boyyna aqyndyq sharapat taratqan osynau úly túlghany Baqtybay Jolbarysúly ghúmyr boyy auzynan tastamaghan. Árdayym:

«Bayúzaq, Mәmbet edi Abaqtaghy,

Eskeldi, Balpyq edi Taraqtaghy.

Asan - siyq әulie Uәly Shora,

Qúdayym onday jandy jaratpady.

Myrzada Qaban ótken,Qabylisa

Ataqty aqyn bolghan sanattaghy»,-dep aspandata ardaq tútqan.

Múnday moyyndau, pir tútu, qúrmet siyaqty lebizderdi Jetisu jerining arghy-bergi zamanda ótken Mәulimbay, Qydyrәli, Esengeldi, Qalqa, Temirghali, Artyq, Ábiken syndy aityskerler әr kezderde aityp otyrghan. Solardyng ishindegi Aqyn Saranyng myna bir tolghamyn eske ala ótuimiz jón:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan,

Jalayyr Qabylisany erkeletip,

Qaban dep laqaptap atyn tútqan».

Jetisudyng taghy bir tarlanboz aqyny Qalqa Japsarbaevtyn:

«Al sóileyin sóz tynda,

Jýirik pe ozbay terlegen?!

Tilde de eshkim jetken joq

Keshegi bizding Qabangha,

Sharpyny tiygen maghan da», - dep shyrqaghany belgili.

Sonymen, Qabannyng (Qabylisa) erekshe qasiyeti – ózinen taraghan úrpaqtary men shәkirt­terinen auzyna qús tistegen jýirikter, «shashasyna shang júqpaghan» ghajayyp aqyndardyng shyghuy.

Týiin

Bizding ertede ótken kósemderimiz ben biylerimizdin, aqyn-jyraularymyzdyng býgingi tәuelsiz tarihymyzda alar orny erekshe. Olar kezinde el birligin saqtady. Qazaqtyng últ bolyp úiysyp, ruhy biyik el boluyna ýles qosty.

Sóz joq, ózining aqyndyghymen, jyraulyghymen, әuliyeligimen ataghy alty Alashqa shyqqan erekshe adam – Qaban (Qabylisa) Asanúly. Ataghy kýlli qazaqqa taraghan, bizge jetken enbekteri arqyly ózining filosofiyalyq tolghamdargha toly aqyn ekendigin, jigerli jyrlarynyng qay zamanda da ýstem ekendigin dәleldegen jyraudyng ómiri ertegi men anyzgha toly.

Mәsele, dýldýl aqynnyng shalqar dariyaday shalqyghan jyrlarynyng keyingi úrpaqqa úshqyny jetkendigi emes. Sol úshqynnyng jalyngha ainalyp, jalpaq júrttyng jýregin jaulauynda. Kezinde:

«...Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minermiz, bir kýn kemege», - degen Qaban jyraudyng ómiri – mәngilik. Onyng artynda qalghan ólmes múrasy ómirsheng demekpiz.

Rashit QARENOV,

ekonomika ghylymdarynyng doktory, professor, Halyqaralyq aqparattandyru Akademiyasynyng Akademiygi, Qazaqstan respublikasy Bilim beru isining ýzdigi

---

KENEULI OILY, KEMEL TILDI – QABYLISA JYRAU

 Bizden ýsh ghasyr búryn, 1733-1824 jyldar aralyghynda ómir sýrgen Qabylisa (Qaban) jyrau turaly jazarda daghdaryp qalghanymyz shyndyq. «Bes ghasyr jyrlaydy», «Jeti ghasyr jyrlaydy» kitaptaryna, orta mektep oqulyqtaryna kirmegen, joghary oqu oryndarynyng baghdarlamasynda joq, shygharmasy turaly monografiya jazylmaghan jyrau turaly tarazym әdil bola ala ma? Ólshem, mólsherim salmaqty shygha ma? Sýiinbay Aronúlyna, Baqtybay Jolbarysúlyna ústaz, Qalqa Japsarbaevqa, Kenen Ázirbaevqa pir bolghan aqynnyng әdebiyet tarihynan alghan ornyn ózimizdi de, ózgeni de shatastyrmay aityp bere alamyz ba? Mәsele – osynda.

Ádebiyet tarihyndaghy toqsan joldyng torabyn tútas alsaq, arghy jaghasyn HV ghasyrdaghy Asan qayghydan (Asan Sәbiytúly) bastaymyz da, kól-dariya mol dýniyege, ótken kýn, kóshken dәuir, kóne tirlikke kýmp bererimiz anyq. Quatty lekting shinen Úly jýzding Jalayyr ruynan shyqqan Qaban jyrau, Qaban Asanúlynyng jyrlaryna zer salghymyz keledi. Mol múra qaldyrghan bolar, biraq qolymyzda bary – «Bәrindaghy tyndandar», «Yrys aldy – yntymaq», «Arghymaq jaby kóriner», «Tamshydan teniz molayyp», «Barly, barly, barly tau», «Jer oipany bilinbes», «Qarynbay» (qissa) shygharmalary men Túmarshamen jәne Tautan qyzben aitysy. Nege az? Mýmkin joghalghan, joyylghan jәdigerler qatarynda ketken bolar... Álde?! Álde, Qoja Ahmet Yassauidy ózbek ghalymdarynyng әdebiyet tarihynan óshirip tastaghanynday qiyanat pa eken? Qyrghyzdardyng Molda Qylysh múrasyna ýrke qaraghanynday, ilik izdeushiler boldy ma? Ózimizde de múnday kesirli kesapattar myng sandap kezdesedi ghoy. «Shortanbaydyng qayshylyghy mol múrasyn atady» dep, S. Teljanovty, «Dulatty qúlaghynan tartyp kótere beredi» dep, Hanghaly Sýiinshәliyevti, «Aqylbek Sabalovty qatargha qosamyn dep qara terge týsti» dep, Belgibay Shalabaevty at qúiryghyna baylaugha әzir túrdyq emes pe?

Atadan úl, anadan qyz, keshegiden býgin ozghan kezde esimizde joq ejelgi uaqytqa, onyng әdebiyetine minezdeme qalay beriledi? Jazu kýiindegi maghlúmat tipten joqtyn-qasy. Kәriqúlaq eski kisiler azayghan, auyzsha ýlgiler de joqqa tәn. Olardyng múrasy bergi zamangha jalpy elding úghymy, jalpaq júrttyng kózqarasy, halyqtyn, tipti, ruynyng sýiispenshiligi arqyly keledi. IYә, shygharmalary dau-dýdәmaldy aqyndar – HVIII ghasyr aqyndary.

Múng men nala, yza men kek, arman men múrat kórkem sóz arqyly óris tabatyn. Sol kezding mitingisi men konferensiyasy, debaty men forumy jyraulardyng otty jyrlary edi. Olar el tilegining joqshysy, sol zamannyng shejireshisi, jylnamashysy. Keyingi, әdebiyet tarihy zerttele bastaghandaghy olardyng iydeologiyagha jaqpaghan erekshe tústary – qoghamdyq qúrylysqa ýnemi oppozisiyada bolulary. Sayasat ózine jaqpaghandardyng ózining de, múrasynyng da kózine túz qúiyp jiberdi ghoy.

Elge úiytqy, aqylgóy bolghan biregey jyraudyng el ústanymyn aiqyndap berer keneuli dýniyeleri shang bolyp bir arhivte jatyr-au dep te oilaymyn.

Kóshpeli tirlik keshken halyqtyng óz aqyndaryna iltipaty bólek edi. Dәl de, dolbarlap ta, nobaylap ta qasiyet qondyrghan. Biz sóz etip otyrghan Qaban aqyn da «әuliye» degen atqa ie bolghan. Filologiya ghylymdarynyng doktory M. Joldasbekov Qaban aqynnyng aldaghyny boljaytynyn әuliyeligin beyneleytin elge belgili anyzdy mysal retinde keltiredi.

Anyz jelisi boyynsha, Qabylisa bәrining de dýniyeden ozghan son, tynym tauyp, mazary túrar jerin dәl tapqan. Ghalym aghamyz bәrinen ýlkeni Qaban jyrau eken deydi. Ótegen batyr 1699-1773, Rayymbek batyr 1705-1785, Qabylisa (Qaban) jyrau 1733-1824 jyldar aralyghynda ómir sýrgen eken(?!). Qabylisa Ótegen batyrdan 34 jas, Rayymbek batyrdan 28 jas kishi. Anyz da ras shyghar, әuliyeligine de dauymyz joq. Ádebiyet tarihynyng bar mәseleleri dәlme-dәl kesilip-pishilip qoyghan dey almaymyz. Olay boluy mýmkin de emes. Tek keyingi úrpaqqa ne nәrseni de úsaq-týiek demey, shama kelse dúrysynan jetkizu. Abyz aqynnyng tughan jylyn anyqtap, ghúmyr keshken uaqytyn naqtylap, bir mәmilege keltiru kerek. Búny da uaqyttyng enshisine qaldyrdyq.

Qabylisa jyrau shygharmalary naqyl, qanatty sózderden qúralghan filosofiyalyq tolghaular, morali, etika taqyryptaryn, eleuli qoghamdyq mәselelerdi kótergen kórkem jyrlardan túrady:

«Oylap túrsaq, jigitter,

Kóp qoy bizding qatemiz.

Árbir sózdi kóp sóilep

Kóp kýnәgha batamyz»

* * *

«Úyattyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan,

Basyna jaqqan shyraq bar.

Fәny túrmaq baqida,

Minetúghyn pyraq bar.

Eshkimning qaqyn jemender.

Aqyrette súraq bar» , - dep, keneuli oidy kemel tilmen jetkizgen eken dýr jyrau. Búrynghylardyng da, qazirgilerding de kónil pernesin dóp basyp túr. Ásire dinshildik saryn emes, «aqyrzaman keldi» dep jylap túrghan joq. Bolashaqty búldyrgha tiremeydi. El ústanymyn aitady. 1733 jyly tuyp, 15 jasynda topqa týsip jýrgen dara jyraudyng jaugershilik zamanda batyr, qolbasy bolmauy mýmkin emes. Sondyqtan sol tústa shygharmashylyghy bәseng tartyp qaluy da mýmkin. Shygharma – aqyn janynyng lebi, ishki dauysy. Qabylisa jyraudyng ólenderinde kóne dәstýrlerdi ýlgi tútu da bar, odan góri aghartushylyq iydeyalary basym. «Ne qiyn? Ne qymbat?», «Dýniyede ne jetim?», «Ne artyq jәne neshe júpty bar?», «Kim jaqyn?» degen ólenderine tarihy oqighalardyng boyauy singen, ólenning óz ýni bar. Boyyna san qyrly qabilet darytqan jyrau Tautan jәne Túmarsha degen qyzdarmen aitysqa týskenin aityp óttik. Aytysta bilimdi, tapqyr, aqyldy mәdeniyetti bolmasan, bәsing tómendeydi. Qúnyng týsedi. El iltipatyn joghaltady. Osy aitysta da alymdy-shalymdy bolyp, mereyi ýstem týsken eken. Jyrau – ólenshi emes. Keleshek zamannyng boljaushysy. Ne aitsa da, kópting dertin aitady. Sózi elge em-dәri bolghandyqtan, júrt by saylaydy. Halyqtyng qalaulysy da, elding eleulisi de, qauymnyng batagóii de bolghan jyraular qiiy qashyp, el arasy ashylghanda tabystyratyn, jol núsqaytyn kemenger, jer tandauda, el tandauda, kóshu-qonuda, soghysu men bitimdeude de júrt by bolghan, qolbasshy bolghan jyraudyng sózine toqtasatyn. Qabylisa (Qaban) jyraudyng qoghamdaghy, әdebiyet tarihyndaghy orny sol biyikte.

Dildәr MAMYRBAEVA,jazushy, Halyqaralyq

«Alash» әdeby syilyghynyng laureaty

---

«...Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen Úly jýzde tamam aqyn!»

Kenen Ázirbaev

Qaban (Qabylisa) Asanúly

(monografiya)

(1686–1776)

ÚSTAZY SÝIINBAYDYNG QABAN AQYN

Qazaq saharasynda aqyndyq, jyraulyq, jyrshylyq ónerde ózindik órnegi, qoltanbasy bar mektepting biri – Jetisu jyraulyq, jyrshylyq, aqyndyq mektebi desek, osy mektepti qalyptastyrghan, kemeline keltirgen Qaban jyrau, Sýiinbay aqyn jәne Jambyl Jabaev.

Auyz әdebiyeti janrynyng ishinde jyraulyq, jyrshylyq ónermen qatar aitystyng erekshe damuy kezinde Jetisu aqyndyq, jyr mektebining ornyn erekshe kórsetti. Osy túrghydan qaraghanda Jetisu jyraulyq, aqyndyq, jyr aitu dәstýrine sýbeli ýles qosqan dýr dýldýlderding qútty qatarynda Qaban (Qabylisa) Asanúly bastaghan Sýiinbay Aronúly, Baqtybay Jolbarysúly, Jambyl Jabaev, Qúlanayan Qúlmanbet, Sarybas, Sara Tastanbekqyzy, Asan Barmanbekúly, Týbek Bayqoshqarúly, Kódek Bayshaghyrúly, Bóltirik Atahanúly, Mәulimbay Sayaqbayúly, Kenen Ázirbaev sekildi maytalmandardy, Barmaq Múqanbaev, Maqysh Rayymbekov, Shýkitay  Ábdikәrimúly, Qalqa Japsarbaev, Ýmbetәli Kәribaev, Temirghaly Rýstembekov, Artyq Jeksenbaev, Quat Teribaev, Ábdighaly Sariyev, Sayadil Kerimbekov, Baltaghúl Biygeldiyev, Esdәulet Kandekov, Arqabay Maykótúly, Ómirzaq Qarghabaev siyqty sanlaqtardy ataugha bolady.

Jetisu jyraulyq, aqyndyq dәstýrine kóz salghanda, búl anyz aimaqtaghy jyraulyq, aqyndyq dәstýrding týp negizi bir bolghanymen, damy kele tórt salagha jiktelgenin, biraq, bir-birinen alshaq ketpey, bir-birin tolyqtyryp otyrghany anyq bayqalady.

Kezinde Syr boyynda tuyp, Jetisu jyraulyq dәstýrining negizin salghan Qaban (Qabylisa) jyrau mektebin jalghastyrushy Baqtybay Jolbarysúly, Qalqa Japsarbaev, Mәulimbay Sayaqbayúly, Qydyrәli, Temirghaly Rýstembekov, Artyq Jeksenbaev, Qaden Balghynbaev, Ábiken Sarybaevtar aqyndyqtyng ózindik aitys mektebin qalyptastyryp, ony kýni keshe Júmash Ospanbekova, Abay Asylbaev, Áset Kerimbekov, býgin Balghynbek Imashev, Aytaqyn men Jandarbek Búlghaqovtar jalghastyryp otyrsa, Qabylisanyng jiyeni Sýiinbay Aronúly óz mektebin qalyptastyrdy.

Sýiinbaydyng shәkirti Jambyl Jabaevtyng eren daryny arqasynda búl mektep Sarybas, Kenen Ázirbaev, Ýmbetәli Kәribaev, Barmaq Múqanbaev, Sayadil Kerimbekov, Ábdighaly Sariyev, Núrila Ábenqyzy, Shýkitay  Ábdikәrimúly, Esdәulet Kandekov, Maqysh Rayymbekov, Ómirzaq Qarghabaev jәne onyng keyingi jalghastyrushylary Álimqúl Jambylov, Ásimhan Qosbasarov, Ayaz Betbaev, Esenqúl Jaqypbekov, Nadejda Lushnikova, t.b. talanttar arqyly erekshe tanyldy.

Al Jetisu ólkesinde taghy bir ózindik orny bar aqyndyq mektep – Qúlanayan Qúlmanbet damytqan orta. Keshegi Asan Barmanbekúly, Bóltirik Atahanúly, Kódek Bayshaghyrúly, Tanjaryq Joldyúly, Qapez Bayghabylúly, Ájek Myrzaúly, keyingi Shәken Shapiyev, Nәsilhan Toqtasynova, Hasen Samatyrov, Orazaly Dosbosynov, Bighaysha Medeuova jәne t.b. ókilderi bar búl mektepting de suyryp-salma ónermen qatar, qissa - dastandar jyrlauda ózindik qoltanbasy erekshe. Onyng bir ghana mysaly retinde Jambyldyng «Kórúghly» jyryn Qúlmambetten ýirenuin aitugha bolady.

Al,  Jetisu ólkesindegi óz ónerimen erekshelenetin taghy bir mektep – Abay dәstýrine boy aldyryp, suyryp salma ónerdi jazba әdebiyet dәstýrimen úshtastyrghan keshegi Sara Tastanbekqyzy, Áset Naymanbaev, Quat Teribaev, Múqash Baybatyrov, Qanabek Raisov jәne býgingi Júmash Ospanbekova, Hansha Dýkenovalar damytqan baghyt. Búl mektepterding әrqaysynyng ereksheligin ajyrata, terendete zertteu әli kýnge kýn tәrtibinde túrghan mәsele ekeni dausyz.

Jambyl Jabaevtyng atynyng әlemge tanyluy arqyly kezinde Sýiinbay Aronúly shygharmashylyghyn zerdeleu qolgha alynyp, onyng múralary jinalyp, jariyalanyp, zerttele bastaghan. Al, osy mektepting negizin salghan Qaban jyrau Asanúlynyn, Baqtybay Jolbarysúlynyn, Qúlanayan Qúlmambetting shygharmashylyghy keyingi jyldary ghana jinalyp, basylyp, zerttele bastady.

Jetisu aqyndarynyng bәri bas iygen dara túlgha, dauylpaz jyrau – Qaban (Qabylisa) Asanúlynyng (1686– 1776) ómiri men shygharmashylyghyna baylanysty keyingi kezderi kóptegen is-sharalardyng qolgha alynuy Qaban jyraudyng baghasyn beretin, qazaq әdebiyetining HVII-HVIII ghasyrdaghy belgili jyrau, aqyndary qatarynda әdebiyet tarihynan ózining tiyisti ornyn alatyn kýnder de alys emes ekenin kórsetip otyr.

M.Áuezov «Jetisu aitys ónerining altyn dingegi» dep ataghan, Jetisu aqyndarynyng aqtúighyny bolghan Sýiinbaydyng ústazy әri naghashysy – Jalayyr Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúly turaly akademiyk, professor M.Áuezov «Aytys aqyndary», «Qazaq әdebiyeti tarihy» atty enbekterinde [1, 281], akademik S.Múqanov әdebiyet tarihy turaly zertteulerinde qúndy derekter qaldyrghan [2, 26].

Jetisu aqyn-jyraulary pir tútqan ataqty Qaban (Qabylisa) Asanúly – әri jyrau, әri sәuegey abyz, әri aitysker aqyn, el birligin qorghaghan batyr, danagóy aqylshy bolghan túlgha.

Úzaq jyldar boyy kózden syrt, kónilden qalys, zertteuden tys qalyp kelgenimen, Qaban jyraudyng qazaq jyraulyq dәstýrindegi, Jetisu aqyndyq mektebin qalyptastyrudaghy orny egemendigimizdi alghan kezenderde biyik minbelerden, dualy auyzdardan aityla bastady.

Jambyl Jabaevtyng 170 jyldyq mereytoyyn ashu kezinde Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh preziydenti N.Nazarbaev: «Jәkenning ózi jyrlaghanday onyng Sýiinbay syndy ýlgi alghan ústazynyng ar jaghynda Sýiekenmen tústas Maykót, Qaban, Baqtybay, Qúlmambet, ózimen túrghylas Sarybas, Quandyq, Ámirler, sonau Sypyra, Asan qayghy, Qaztughan, Dospambet, Shalkiyiz, Búqar, Bazar, Aqtamberdi, Ýmbeteyden bastalyp, Shal, Mahambet, Dulat, Múrat, Shortanbay, Nysanbaylargha kelip úlasqan aqyn, jyraular men jyrshylar mektebining iygi dәstýri jatyr», - degen edi [3] .

Sonymen qatar, kezinde Sýiinbay, Baqtybay, Kenen, Qalqa, t.b. aqyndardyng jyr-tolghaularyndaghy Qaban jyrau turaly derekti joldardan bólek, M. Áuezov jәne t.b. kóptegen ghalymdar enbekterinde Qaban jyrau turaly birshama mәlimetter jinaqtalghan.

Jyraulyq poeziya – ghasyrlar boyy qalyptasyp, úrpaqtan-úrpaqqa jetken sóz ónerimizding asyl múrasy, damyghan últ әdebiyetining ghajap kórkemdik belgisi.

HV-HVIII ghasyrlardaghy jyraular poeziyasy – ómirdi tanytushylyq, filosofiyalyq-didaktikalyq maghynasy mol múra. Aqyn-jyraular ólen-jyrlarymen, ónegeli isimen halyqqa belsene qyzmet etip, el úiytqysy, tәlim-tәrbie mektebining ústazy bola bildi.

Býkil bir halyqtyng ishki jan dýniyesine ýnilu ýshin onyng әdebiyetin, tarihyn, salt-dәstýrin jetik bilu kerek. Sonda ghana onyng tarihy men mәdeniyeti sýt betine shyqqan qaymaqtay kózge kórinip túrmaq.

Qaban jyraudyng óz zamanynyng úly túlghasy bolghandyghyna birinshiden, qolymyzgha týsken jyr-múralary dәleldik etse, ekinshiden, onyng keyingi úrpaqtary, «aqyndyq Qaban atalarynan daryghan» dep sanaghan aqyndardyng sózderi búghan kuә. Búl rette Sarybas, Esengeldi, Qydyrәli, Mәulimbay, Temirghali, Artyq, Ábiken, Abay, Ábdirahman, Týlkibek, Balghymbek, Aytaqyn, Jandarbek syndy aqyndardyng esimderin atap ótu oryndy.

Kezinde qazaq әdebiyeti tarihyn dәuirlerge bóluge baylanysty Q.Júmaliyevting qazaq әdebiyeti tarihyn Búqar jyraudan bastap, al, «odan búrynghy әdebiyet – foliklorlyq múralar» degen pikiri jәne suyryp salma óner iyelerining basym kópshiligining diny ústanymdaryna baylanysty kóptegen jyraular múralarynyn, onyng ishinde Qaban, Bazar sekildi jyraular shygharmashylyghyn erterek zertteuge, әdebiyetimizding bayyrghy tól tarihy bastaularyna tәn dәstýr úlasuyn aiqyndau men dәleldeuge kedergi keltirgeni de ras[4].

Sonday-aq, Sýiinbay, Jambyl, Baqtybay, Sarybas, Qúlmanbet sekildi úly túlghalargha Qaban jyrau, әri ústaz, әri bas bolghandyghyna mysaldar mol.

Qyrghyz Respublikasy Sh.Aytmatov atyndaghy Til jәne әdebiyet institutynda saqtalghan Sýiinbaymen Arystanbekting aitysyndaghy aqyn Sýiinbaydyn: «Senderde Qabanday jyrshy kim bolghan?» - dep bastalatyn jyr joldary da osy oiymyzdy dәleldey týsedi.

XV-XVIII ghasyrlardaghy jyraular eldik, erlik, ómir, din, zaman haqynda tolghaghan bolsa, HIH ghasyrdyng birinshi jartysynda ómir sýrgen aqyndar jyraulyq dәstýrdi damytumen qatar, shyghys poeziyasy dәstýrimen ómirding ótpeliligin jyrlap, izgilik pen inabatty dәriptep, aghartushylyq nasihatqa basa nazar audara bastady. Zamanynyng oily perzenti retinde osy kezendegi jyrau, aqyndar ómirding san aluan mәselelerin sarapqa salyp, gumanistik túrghyda filosofiyalyq - didaktikalyq týiin-tújyrymdar jasap, jer men atamekendi qorghau, el birligin saqtau mәselelerin de jyrlaghan. Al búghan jyraulyq pen aqyndyqty qatar alyp jýrgen Qaban jyrau jәne onyng tústastary jol salghan.

Búny Qaban jyraudyng ómir dialektikasyna da tereng kóz jibergen, dýniyening bir qalypta túrmaytynyn, ýnemi ózgeriste bolatynyn dúrys payymdaghan, adamgershilik etika, morali mәseleleri keng oryn alghan myna bir tolghauynan anyq bayqaymyz:

«Alarda ajal adamdy janyldyrar,

Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar.

Ómirden ajal ýstem bolar sonda,

Adamdy elpektetip, tabyndyrar.

Biraz kýn dýniyege qyzyqtyryp,

Ýlde men býldege orap, malyndyrar.

Qúrmettep dýniye, shirkin, ainaldyryp,

Moynyna gauhar, laghyl taghyndyrar.

Kóterip kónilindi, kótermelep,

Árnege soqtyqtyryp, qaghyndyrar.

Key jannyng mәrtebesin biyik etip,

Astyna taq, basyna tәj salyndyrar» [5, 44].

Jyraular múrasynda sol dәuirdegi talay taypalar, rular, qazaq halqy basynan ótkergen tarih izderi sayrap jatyr. Ár dәuirding iri, irgeli oqighalary, kórnekti adamdary tarihy túrghyda naqty, dәldikpen kórine qoymasa da, jyraular men aqyndardyng óz basynyng jaghdaylary,   jyr joldarynda kezdesetin adamdarmen qarym-qatynasy, olardyng syrtqy jәne ishki beynesining keybir kórinisteri, sol zamandaghy birqatar oqighalargha baylanysty derekter anyq bayqalady.

«Qaban jyraudyng HVII-HVIII ghasyrlarda ómir sýrgen qazaq jyrau­larynyng ishindegi orny qanday, ol óz shygharmalarymen atalghan kezendegi jyraulyq poeziyagha ne qosty, neni damyta bildi» degendi jete aitu ýshin, biz óz zertteuimizde Qaban jyrau shygharmashylyghyn ózinen búrynghy, ózimen tústas jәne ózinen keyingi jyraular Qaztughan, Ýmbetey, Aqtamberdi, Búqar, Bazar sekildi jyraular, Shal, Kótesh sekildi aqyndar shygharmashylyghymen salystyra, aitylghan oilargha naqty mysaldar keltire otyryp taldaugha tyrystyq.

Dәstýrli jyraulyq poeziyanyng beyneleu tәsilderin jete mengergen Qaban jyrau tuyndylary qazaq әdebiyeti tarihynda ózindik orny bar, óz zamandasy Búqar jyrau jәne ózinen búrynghy jyraular shygharmalary sekildi HVII ghasyrdyng ekinshi jartysy men HVIII ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy jyraulyq poeziyanyng qúndy bóligining biri bolyp tabylady.

Qaban jyrau turaly M.O.Áuezovten bastap, azdy-kópti pikir aitqan úly túlghalardyng jәne M.Joldasbekov, O.Ismailov, T.Qaupynbaev, O.Jalairi, S.Dәuitov, A.Qanaghatova, M.Jylqaydarov jәne t.b. ghalym, jazushylar enbekteri osy monografiyalyq júmysty jazugha kóp kómegin tiygizgenin de aita ketken jón.

«Áldeqashan kóship ketken kóshting ornynan sónbey qalghan shoq tauyp alyp, ony ýrlep, qayta tútatqanday bolghan» búl әreket onay júmys bolmady. Solay bola túrsa da «Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn» Qabylisa jyraudyng jyraulyq ónerdegi alghan ornyn, onyng qoghamdyq qyzmetin aiqyndap, Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy Búqar jyraudan keyingi alatyn ornyn belgileu keyingi úrpaqtyng qasiyetti boryshy ekenin sezinip, úzaq jyldar boyy Baqtybay, Sýiinbay, Jambyl jәne t.b. aqyndar auzynan týspegen jyraudy nasihat­tau bizge de paryz boldy.

Keyingi úrpaq ókilderi bolsa, Qaban jyraudyng dini, últjandy kózqarastaryna jәne t.b. shygharmalarynyng qúndylyqtaryna terenirek ýnilip, jyrau ómiri men shygharmashylyghyn anyzdan aryltyp, «naqty baghasyn bizden de terenirek beredi» dep oilaymyz.

Talay jyldar boyy erinbey, jalyqpay ter tógip, jyraudyng múralaryn jinaghan, saqtaghan, keyde búrys, keyde dúrys bolsa da aityp, jazyp qaldyrghan, arnayy maqala, jinaqtar shygharghan, eskertkishterin de qoyghan B.Toghysbaev, O.Ismailov, T.Qaupynbaev, M.Joldasbekov jәne t.b. osy enbekting ishinde әrqaysynyng enbekterine jeke-jeke toqtalghan azamat­tar enbegine rizashylyghymyzdy bildiremiz.

QABAN JYRAU JÁNE ONYNG JYRAULYQ DÁSTÝRDEGI ORNY

Qazaq әdebiyeti tarihynda últtyq jyraulyq óner haqynda, «jyrau» termiyni turaly teoriyalyq úghymdar әrtýrli týsindirilip kelgenimen, barlyq zert­teushiler jyrau shygharmashyl túlgha ekenin basa aitady.

Jyraular poeziyasy – Qazaq handyghy dәuirining qúndy hәm basqa halyqtarda kezdese bermeytin suyryp salma ónerding ozyq әdeby múrasy.

Jyraular poeziyasynyng qúndylyghy nede? M.Áuezov: «Búl dәuirdegi әleumet tirshiliginin, eng sheshushi mәselesin әdebiyet jýzine týsirip, alghashqy ret qalyng el qamyn oilap, kýnirengen qariya – Asan. Búl zaman synshysy sóilese, sheshilmegen júmbaq, týiini shatasqan sózderdi ghana sóileydi, ózi tughan zamannyng belgilerin qarap, keleshek zaman ne aitaryn boljaydy: sózining bәrin tereng oi, tereng maghynamen әspetteydi. Aytpaq jaylaryn ashyp, úghymdy qylyp aityp bermeydi. Ádeyi kómeskileu, júmbaq qyp aitady. Jyraudyng sózi maqsatsyz aitylmaydy. Ne aitsa da kópting múny, kópting jayy turaly, ne kópke arnalyp aqyl, ósiyet esebinde aitylady», - deydi [1, 181].

Ghalymnyng osy ghúlamalyq pikirinde jyraular poeziyasynyng iydeyalyq-kórkemdik mәni tereng ashylghan.

Kórnekti ghalym, qazaqtyng danqty jazushysy, әdebiyettanushy M.Maghauinnin: «Qazaq halqynyng jalpy týrkilik ortaq etnos qúramynan bólinip, derbes Orda qúrghan handyq zamany tórt ghasyrgha juyq úzaq dәuirge sozyldy. HV– HVIII ghasyrlarda jasalghan әdebiyet el mýddesin, júrt múratyn birinshi oryngha qoydy. Jyraular múrasy ózindik týr tauyp, aiqyn últtyq sipatta qalyptasty. Alashtyng jaysang janyn, ór ruhyn bederley tanbalap, keler úrpaq ýshin eshqashan eskirmes ýlgiler tudyrdy. Kórkemdik tanymnyng asqar biyigine kóterilip, әlemdik óredegi úly shygharmalar qaldyrdy», – deydi [6, 13]. Yaghni, jyraular poeziyasy – qazaq sóz ónerining әlemdik klassikalyq poeziyalar shoghyryna qosylatyn últtyq ruhany qazynasy.

Qazaq әdebiyetindegi jyraular ómirnamasynyng payda bolu, tuu sebepteri, onyng tolyghu, damu, kemeldenu kezenderi, jekelegen jyraulardyng ómirbayan derekterin jýielep, shygharmashylyq múrasynyng saqtalu, basylym, zerttelu jayy jóninen, jyraular poeziyasynyng ózine tәn kórkemdik ózgeshilikteri úzaq jyl boyy qazaq әdebiyetining bar múrasyn jiyp, baghalap, saralap, bastyrudyng tútastay sharuasynyng ayasynda qamtylyp kelgen is. Biraq búl prosess bar shygharmashyl túlghalargha qatysty birdey jýrgizildi dep aitu qiyn. Oghan qoghamdyq, sayasy jaghdaylar, shygharmashylyq túlghalardyng diny kózqarasy, manayynda onyng dәstýrin jalghastyrushy talant­ty shәkirt­terdin, kózi ashyq zertteushilerding boluyna da baylanysty bolghanyn jogharyda aityp óttik. Búl atalghandar Qaban Asanúlynyng múralaryn jinap, shygharugha, onyng qazaq әdebiyeti tarihyndaghy ornyn әbden saralaugha da әserin tiygizgeni ras.

Qaban jyraudyng jyraulyq, aqyndyq poeziyadaghy ornyn jete týsinu ýshin «jyraulyq, aqyndyq dәstýr degende ghalymdar qalay tarazylaydy, qanday týiindi oilarmen tolyqtyrady» degendi de aita ketken jón tәrizdi. Sonymen qatar, «Qaban jyraudyng aldynda, artynda qanday jyrau, aqyndar boldy, olardyng shygharmashylyghymen Qaban jyrau shygharmashylyghy qalay ýndesedi, qalay qatar damyghan» degen mәseler de kónil audarudy kerek etetin sekildi.

Jyraulardyng atqarghan qyzmetin ghalymdar birneshe salagha taratyp qarastyrady. Birinshi qyzmeti – sәuegeyligi, kóripkeldigi, bolashaqty boljauy.

Negizinen, jaugershilik uaqyttarda tuyp, tarih kóshine ilesken jyraulyq óner «túlpar minip tu baylap, jaugha shaptym aighaylap» deytin zamandardyng atys-shabys deregi emes, ótkir, ór, súlu ólen, babalarymyzdyng armany men asqar oiy jatqan siqyrly jyr dýniyesi arqyly bizge jetip otyr.

Keyingi kezderi jyraular poeziyasy әdebiyettanu ghylymymyzda, әdebiyet tarihynda kórkemdik negizderi jóninen de, әleumettik, tarihy mәni jóninen de jan-jaqty qarastyrylyp, jýiege týsken sóz óneri.

Býgingi kýni jyraular poeziyasy ejelgi týrki әdebiyetine tәn jalpy ósiyet shenberinen shyghyp, qoghamdyq, әleumettik oi-pikirlerdi bildiretin, tútas elding bolmysyn kórsetetin qoghamnyng oy aghymyna ainaldy.

Jyraular ómirding úsaq mәselesine az aralasyp, ómir, kóbinese, zaman – dәuir, ótken men bolashak, adamgershilik, jaqsylyq, jamandyq jayly oilar, boljaular, qaghidaly sózder aityp otyrghan. Búl taqyryptaghy tolghau sózderinde sezimge boy aldyrar lirika bolmaydy, kóbinese, menzeu, maqal - mәtelder retinde keletin tolghaular, termeler bolyp otyrady.

Qaban jyraudyng jәne basqa da jýzden jýirik jyraulardyng týrki ruhany dýniyesine jyrau degen atpen tanylghan túlghasyn terenirek týsinu ýshin, ghalymdardyng jyrau termiynine bergen sipattamalaryna terenirek ýnilip, termin tónireginde berilgen taldau, tújyrymdargha kónil audara keteyik.

A.Budagovtyng úghymdy týsindiruinshe: «Jyrau – ýndining asyl tas maghynasyndaghy sózinen tuuy mýmkin», - deydi [7, 12]. V.Jirmunskiy men H.Zarifov: «Jyraudy aqyn, shayyr tiypining eng kóne týri», - dep tanyghan [8, 27]. Búl pikirdi qazaq, qaraqalpaq, ózbek, qyrghyz foliklorshy ghalymdary da qostap jýr.

M.Áuezov: «Jyrau demek, aqyn deu emes. Jyraudyng aqyn ataulydan, jyrshydan bólek óz janry bar.

Búnyng óz shygharmasy – tolghau. Jyraudyng maqsaty mindeti – ne bolsa sol, kónil ashar , әldene derliktey sózdi aitu emes. Ol zaman syny, mezgil, dәuir boljamyn, tarihy oqighanyng mazmún baghasyn sóz qylady. Kóbinese әri jyrau, әri by bolady» [1, 156], - dep baghalasa, professor N.Smirnova: «Jyrau sózining maghynasy «jyr aitushy» degen sóz. Búl jyr aitushylar instituty qanshalyqty kóne bolsa, atauy da sonshalyqty kóne», - dep jazady [9, 40].

Professor E.Ysmayylov N.Iliminskiyding pikirine jәne tatar tilinde «jyru», «jyruche» sózderining «jyr» sózimen maghynalas ekendigine sýiene otyryp, «jyrau» sózin «jyr», «jyr aitushy», «jyrlamaq» sózderimen baylanystyryp, búl sózding maghynasy «tarihy jyr aitushy, bolashaqty boljaushy» ekendigin aitady [10, 40]. Jyrau degen termin jyrlau, jyr aitu, jyrlamaq sózinen kelip shyqqany sózsiz. Múnyng týp tórkini bayyrghy jyr, jyrshy degen úghymdarmen astasyp jatyr.

Sh.Uәlihanov kezinde «jyrdyng belgili bir әuenmen, qobyz sýimeldeui arqyly oryndalyp, batyrlardyng erlik isterin dәripteuge qúrylatynyn» aita kelip: «Jyr degenimiz – rapsodiya. Jyrlamaq etistigining ózi belgili bir әuenmen jyrlau maghynasyn bildiredi. Bir jayt: batyrdyng ómiri men erlikterine qatysty oqighanyng bәri qara sózben bayandalady, jyr poema qaharmany men basty keyipkerlerdi sóiletu qajettigi tughan kezde ghana qoldanylady», - dep jazdy [11, 120]. Ras, jyr, jyrshy degen úghymdar әdebiyet­timizde erte kezenderde-aq tuyp, qalyptasqan. Búghan óz janynan shygharyp aitugha mýmkindigi bar aluan týrli suyryp salma aqyndar jatqyzylyp kelgen.

Qúrbanghaly Haliydúly – qazaqtaghy jyr, ólennin týr, mazmún qúrylysyndaghy aiyrmashylyq belgilerin alghash tanyp, әngimelegen ghalym. Ol aqyn men jyrshynyng ólenshilerdey emes, óz janynan shygharyp aitatyn daryn qasiyeti bar dep sanap: «Aqyndardyng bir bóligin jyrshy deydi. Búlar aqynmen teng týsedi. Shygharmalarynda aiyrmashylyq bar. Aqyn shygharmasyn ólen deydi. Olardyng bir joly tórt nemese odan da kóp sózden túrady. Al jyr bolsa, odan góri qisyngha qúrylghan, qiynnan qiysqan ýsh sózden túrady. Mysaly, Búhar jyrshynyng jyry, Asan atanyng maqal sózderi jәne Abylay han qaytys bolghandaghy Búhardyng kónil aituy da jyrgha jatady»,dep týiindeydi [12, 35 ]. V.Radlov jyrdy shumaqqa bólinbeytin improvizasiya, «qayghyly jyr – joqtau» dep jiktep, al, «jyraudy – jyrshy, kóneni jyrlaushy jәne aldyn boljaushy», - dep týiedi. Qazaq jyrynyng kóne sipatyn: «Qaysybir jyrlarda kóne týrik úiqastarynyng zandylyq izderi sayrap jatyr, búny, әsirese, sondaghy alliyterasiya, akrostih jәne ishki úiqastar men kóne mәtelderden aiqyn angharugha bolady» [13, 35], - dep týsindiredi.

Professor E.Ysmayylov jyraulardyng qoghamdaghy rólin asa joghary baghalay kelip: «Jyraular ómirding úsaq mәselesine az aralasyp, kóbinese zaman-dәuir, ótken men keleshek, adamgershilik, jaqsylyq pen jamandyq jayynda oilar men boljaular, qaghidaly sózderdi aityp otyrghan» [10, 39-42] , - dep oy týise, Á.Marghúlan: «Jyrau – ru basy aqsaqal, halyqtyng kókeytesti armanynyng múnshysy, jyrshysy retinde óte qajetti tústarda ghana bolmasa, suyryp salyp jyrlay bermegen. El qúrmetine bólengen jyraulargha júrt bolashaghyna qauip tónip, qalyng búqara jol taba almay, tyghyryqqa tirelgen ekitalay auyr saghattarda ghana aqyl salyp, kenes súraytyn bolghan. Bolashaqty barlap, boljam aitu – kóregen de bilgir, jampoz jyraulardyng poetikalyq ónerding basty tәsili bolyp sanalghan. Qazaq jyraulary epikalyq jyrdy jasaushylar boluymen qatar, qoghamdyq ómirding barysyn, bolashaqty boljap aitatyn jeke professionaldyq toptyng da iri ókilderi», - dep jazady [14, 146].

Akademik Z.Ahmetov jyraudyng әleumettik qyzmetin epostyq jyrlarmen baylanystyra qarap: «Jyraular tvorchestvosynyng janrlyq erekshelikteri, olar óz jyrlaryn qazaq halqynyng kóne poetikalyq ýlgisi – tolghaular arqyly taratqan. Jyrau sózining kóp maghynasy epostarda ghana saqtalyp qalghan. Múny epostyq keyipkerge ainalghan, Sypyra beynesinen anyq angharamyz. Bertin kele, búl úghym ózgergen, jana maghynasynda qoldana bastady», - dep týiindeydi [15, 65].

Á.Qonyratbaev: «Ertegi, úsaq salt jyrlary jәy aitushylardan bastalsa, epos professional jyraulardyng ýlesinde bolghan. Búl – әdebiyetimizding damuyndaghy ózge de qaytalanbas basty erekshelikterining biri bolyp tabylady», - dep týiindeydi [16, 38].

Qazaq jyraularynyng san ghasyrlyq shygharmashylyghyn negizinen ýsh kezenge bólip qarastyrghan jón siyaqty. Birinshi topqa jyraulyq dәstýrding negizin qalaghan alghashqy ókilderi Qorqyt, Atalyq (Ketbúgha), Sypyra jyraular jatady. Búl dәuir HI-HIV ghasyrlardy qamtidy. Jyraulyqtyng qalyptasu kezenin belgileytin ekinshi topqa Asan Qayghy, Qaztughan, Shalkiyiz, Dospambet shygharmalary kiredi. Múnyng kezeni – HV-HVI ghasyrlar. Ýshinshi topty jyraulyqtyng әbden tolyghyp, kemeldengen kezenindegi ókilderi Ýmbetey, Jiyembet, Tәtiqara, Aqtamberdi, Búqar, Qaban jyraular qúraydy. Búghan HVII – HVIII ghasyrlar jatady.

Búqar, Qaban jyraular – últtyq, tól әdebiyetimizdi jana tarihy kezende, handyq dәuir ydyray bastaghan, el basyna qiyn qater tóngen, kóneden jetken jyraulyq dәstýrding sayabyr taba bastaghan – XVII ghasyrdyng ekinshi jartysy men XVIII ghasyrdyng birinshi jartysynda әdebiyetti dәstýrli oi-tolghanysymen, kórkemdik sóz órnegimen әri qaray damytqan túlghalar. Búlardyng jyr-tolghaulary sol tarihy dәuirding kórkemdik kórinisi ekeni sózsiz. Biraq bir ókinishtisi, XVIII ghasyr әdebiyetining iri ókili retinde Búqar jyrau poeziyasy arnayy zerttelip, monografiyalar jazylyp, qazaq әdebiyeti tarihynan ózining zandy ornyn alsa, Qaban jyrau shygharmalary keyingi onshaqty jyldarda ghana jariyalanyp, tolyqqandy zertteulerge endi ghana iline bastady.

Óz janynan suyryp tolghau aitatyn, epostyq múralardyng alghashqy jelisin tudyrghan jyraular XV ghasyrda ghana tua salghan joq. Jyrau túlghasynyng tarihy terende. Sәuegeylik, batagóishildik, týs kóru, yrym aitu, tabighat qúbylystaryna, t.b. jaylargha qaray boljam jasau, abyzdyng bar mindet­terin atqaru – kóne dәuir jyraularyna tәn qasiyet «jana» jyraulargha bóten bolmaghanyn jyraular shygharmashylyghyn zerttegen ghalymdardyng barlyghy derlik jazyp keledi. IYә, jyraulyq mektepting týp negizi abyzdardan bastalady. El erteni jayly boljam jasap, danyshpandyghymen daralanyp jýrgen jyraular han sarayynda otyryp, aldaghy bolar qauip-qaterdi boljap otyrdy. Handardyng týsin joryp, halyq arasyndaghy qarym-qatynastardyng qalay baghyt alatynyn boljap, ony jyr joldarymen jetkizip, abyzdyq dәstýrdi әdebiyetpen baylanystyra damytty.

Jyrau jaugershilik zamanda joryqtargha qatysyp, keyde batyr qolbasy bola jýrip, el qorghau, azamattyq taqyryptaryndaghy jyrlar tughyzghan. Jyraular qoldanghan kórkemdik tәsilder onyng poeziyasynyng ishki mazmúnyna oraylas. Jyrau tolghaulary adam kónilin dóp basar әserliligimen, mirding oghynday ótkirligimen, az sózge kóp maghyna syighyzghan myqtylyghymen, qiynnan qiystyrghan kórkemdigi jәne quatty serpindiligimen erekshelenedi.

Ómir bel-belesterining satylaryn sanalap bagha beru, tirshilikte adam basyna týser auyr isterdi sipattau әdisi Búqar, Qaban, Dulat, Shal, Sherniyaz, t.b. aqyn, jyraularda ghana emes, bauyrlas qaraqalpaq, qyrghyz, bashqúrt jәne t.b. halyqtar poeziyasynda da molynan kezdesedi. Búnyng ózi de týrkitildes últtardyng әuel bastaghy әdeby bastauy bir bolghandyghyn dәleldeytin derekter. Keyin әr halyq ózining oilau, әdet-ghúryptyq daghdysyna oray iykemdep, týrlishe ózgerister engizgen.Jyraular men aqyndar poeziyasynda sheshendik synnyng kezdesui zandy qúbylys. Jyraular men aqyndar el ómirining eleuli mәseleleri turaly sheshimdi sóz aitar auzy dualy abyzy, bedeldi bii bolsa, onyng aghyla, tebirene tolghauynda búldyrtpay shegeley aitatyn, sheshendik sheshimderding boluy oryndy. Qaban jyrau:

«Aram peyil adamdar

Dostyghyna túrmaydy.

Aqyly joq nadannyng

Jamandyghy qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyl aitsang almaydy.

Jamandyqtyng belgisi,

Ár nәrseni torlaydy.

Ondaylarmen dos bolghan

Aqyldy jigit sorlaydy» [5, 41], -

dep, adam boyyndaghy nashar qasiyetterdi tolghay otyryp, onday adamdardan alys boludy nasihattaydy. Ómirding әrtekti, aluan týrli mәseleleri turaly osynday sheshendik sipattaghy tarmaqtarmen qatar, Qaban jyrau tirshilik mәni, ómirding týrli kezenderine bagha berude de synshyldyq tanytady. Halyq auyz әdebiyetindegi balalar oiynynda «bir degening – bileu» dep kezdesetin, sanamalap suretteu tәsilin aqyn, jyraular ómirding әr kezenin sipattauda, ne adam minez-qúlqy normalaryn (Búqar, «Birinshiden de jaman») beyneleude de ýilesimdi qoldanady. Sanamalap, naqtylap sipattau aqyn-jyraulardyng negizgi aitpaq oiyn әserli jetkizuge layyqty tәsil ekendigi angharylady. Búl tәsil Qaban jyrau shygharmashylyghynda da jii kezdesedi. Mysaly:

«Bir jasta bala bolyp talpynghanyn,

Qalqiyp eki jasta qaz túrghanyn.

Kelgen song odan asyp, ýsh jasyna,

Dalada beldeu ústap, sharq úrghanyn.

Qyz boldyng tórt jasynda túlymshaqty,

Taqtyrdyng túlymyna tas monshaqty.

Kelgen song odan asyp, bes jasyna,

Oynadyng bala qylyp quyrshaqty.

Kelgen song alty jasqa, úrshyq aldyn,

Jibekten jeti jasta búl shyghardyn.

Kelgen song odan asyp, segiz jasqa,

Sheshenning toygha apar dep, tynyshyn aldyn.

Búralyp toghyz jasta toygha bardyn,

Qolyna on jasynda oimaq aldyn.

Kelgen song odan asyp, on bir,on ekige,

Bir qulyq shesheng bilmes oilap aldyn.

Boldyng ghoy on ýsh pen on tórtinde mәnisti qyz,

Jigitpen on besinde tanystynyz.

Kelgen song onan asyp, on altygha,

Qosylyp, júbaylasyp, tabystynyz» [5, 64].

Nemese:

«Birinshi – bir qúday men din júpty.

Ekinshi – tughan ay men kýn júpty.

Ýshinshi – erli-zayypty adam júpty.

Tórtinshi – qara kýng men qúl júpty.

Besinshi – artqan jýk pen nar júpty.

Altynshy– jaqqan ot pen as júpty.

Jetinshi – janbyr men sel júpty.

Segizinshi – aspan men jer júpty.

Toghyzynshy – tang men kýn júpty.

Onynshy – dii men jyn júpty.

On birinshi – jaqsy men jaman júpty.

On ekinshi – tóbe men oy júpty.

On ýshinshi – qasqyr men qoy júpty.

On tórtinshi – óli men tiri júpty.

On besinshi – baqa men kól júpty.

On altynshy – alys pen jaqyn júpty.

On jetinshi – jyrau men aqyn júpty.

On segizinshi – erler men el júpty» [5, 70].

Qazaq әdebiyeti tarihynda HV-HVIII ghasyrlardaghy jyraular men aqyndar ishinde Shal, Qaban jәne t.b. azdaghan óner iyeleri shygharmalarynda ghana aitys ýlgileri úshyrasady. Áriyne, Qaban, Shal aitystary úzaq kósile, esile tolghaghan óner sayysy emes, qysqa, qaljyn, júmbaq sóz qaghysy retindegi aitystar.

Halyqtyng san ghasyrlar boyyndaghy ómir tәjiriybesining týiini ispetti maqal-mәtelder ýlgisimen aqyn, jyraular óz shygharmalarynda aqyl, naqyldyng nebir ýlgisin tughyza bildi. Asannyng «Edil bol da, Jayyq bol», «Esti kórsen, kem deme», «Atadan altau tudym dep», Aqtamberdining «Atty minsen, zordy min», Búqardyng «Jar basyna qonbanyz», «Ay, Abylay, Abylay» tolghaulary tura núsqap aitylghan ósiyet, aqyl sóz ýlgileri. Al, dәl núsqap otyrmay-aq, ómirde bolghan ister nәtiyjesin ýlgi, ghibrat etip jay ghana menzep aitatyn naqyl týrleri Qaban jyrau tolghaularynda da asa mol:

«Aghayyn-tughan ne kerek,

Andysyp kýni ótken son?!

Qyzyl tilim, sóilep qal,

Qyzyghyndy jer kórer,

Bir tóbening basyna

Aparyp tastap ketken son.

Mәnkýr-Mýnkir jetedi

Uaqtyly kýning bitken son.

Búl dýniyeden ketesin,

Tirlikte syilas, aghayyn» [5, 42].

Qaban jyrau óz shygharmashylyghynda aqyl, naqyldargha toly tolghaularyna filosofiyalyq-didaktikalyq sipat beredi. Jyrau múrasyndaghy kóptegen tolghaulardyng tap osynday didaktikalyq saryngha qúrylghany búghan dәlel bola alady.

Abaygha deyingi әdebiyet tarihynda didaktikalyq sarynnyng basymdyghyn akademik Q.Júmaliyev te oryndy bayqap: «Olardy, negizinde, didaktikalyq poeziya dep atasaq ta artyq bolmaydy», - deydi [4, 54]. Osynau didaktikalyq poeziyanyng alghashqy beldi túlghalarynyng biri – Qaban jyrau.

Jyraular poeziyasy – halqymyzdyng neshe ghasyrlyq ómirin óner órnegine, aqyl sózine beynelep týsirgen, óshpes, ólmes múramyz jәne halyqtyng basynan ótkergen tarihy oqighalardy, onyng arman-múratyn, keshirgen qiyndyqtaryn, tartqan tauqymetin jyrlauymen ghana baghaly emes, elding sayasiy-әleumettik tirshiligin, oi-sanasyn, dýniyetanymyn kórkem, beyneli tilmen bere biluimen de baghaly.

Professor, f.gh.d. Á.Tәjibaev: «Jyrau –  sóz joq, aqyn. Aqyn bolmay, júrt qadirleytin jyrau atanu mýmkin emes. Aqyndyghy kýshti jyraulardyng jalyndy jyrlary ýnemi janghyryp, keyingi úrpaqqa siqyn búzbay, kórikti kýiinde jetip otyrady. Al, jyraulyq – erteden kele jatqan halyq poeziyasynyng ýlken bir dәstýrli salasy» [17, 286], - dep, jyraulyq dәstýrdi әdebiyette orny bólek jeke sala retinde alyp qarastyrady.

Al, jyrau tiypining payda bolu kezeni jayly   professor   E.Túrsynov: «Jyrau tiypining әskery demokratiya kezinde payda bolghanyn anghartady. Batyrlar jyrynyng tarihta bolghan batyrlar, daryndy qolbasshylar, kósemder turaly bayandaytyny belgili. Alghashqy batyrlar jyrynyng ýlgileri osy  adamdardyng qúrmetine shygharylghan madaqtau, maqtaulardan tughandyghy da barlyq foliklorshylargha belgili. Alghashqy batyrlar jyrynyng aruaqtardy madaqtaugha arnalghandyghy jәne magiyalyq maqsatta oryndalghandyghy, batyrlyq epos ýlgilerinin, ertegiler siyaqty, әrqashan da erlikteri sәtti ayaqtaluy sebep boldy dep oilaymyz. Demek, jyrau tiypining payda boluy aruaqtar kulitining payda bolyp qalyptasuy prosesimen qatarlasa ótip jatty» [18, 175] , - dep, oryndy oy týiedi.

Jyrau jәne osy tektes jyr aitushy, shygharushy, taratushylar tipterining atqarghan qyzmeti, atauy jayly, onyng kóshpeli qoghamdaghy orny, týrli taraptyq kórinisteri – jalpy týrki-monghol tektes halyqtardyng folikloristika ghylymynda tolyq, jan-jaqty zerttelmegen, syry ashylmaghan, endi ghana qolgha alyna bastaghan kýrdeli úghym.

Jyraular – qazaq etnomәdeny damuynyng eng bir sheshushi, kuliminasiyalyq kezeni, tarih sahnasyna «qazaq» atymen shyghyp, derbes handyq qúru uaqytymen, onyng alghashqy qalyptasu kezenimen tyghyz baylanysty túlghalar. Olar – óz janynan ólen-jyr shygharyp aitatyn jәne epikalyq dastandar men tolghaulardy oryndaytyn halyq poeziyasynyng ókilderi. Biraq búdan jyraulyq qúbylys osy bir kezende tua saldy degen úghym tumasa kerek. Jyraulyq dәstýrding týp tórkininde úzandar, baqsylar shygharmashylyghy jatqany da haq.

Mahmút Qashghary bolsa, jyrau sózin «yaryghu», «óleng shygharushy, muzykant» dep týsindiredi [19, 32].

Jyrau – qazaq әdebiyetinin suyryp salma ónerining asa kórnekti ókili. Ádebiyet­te de, tarihta da manyzdy oryn alar erekshe túlgha. «Qazaq ensiklopediyasynda» jyraugha: «Jyrau – óz janynan shygharyp aitatyn jәne epikalyq dastandar men tolghaulardy oryndaytyn halyq poeziyasynyng ókili.Jyrau atauy «jyr» sózinen tuyndaydy», - degen týsinik berilgen [20, 32].

Qazaq әdebiyetinde jәne halyq úghymynda qatarynan, sinonim retinde qoldanylatyn terminder az emes. Mysaly, jyr, dastan, qissa nemese «ólen», «jyr» degen úghymdar el arasynda, zertteu enbekterde auysyp qoldana beru jii kezdesedi.

Halel Dosmúhamedúly óz enbekterinde halyq әdebiyeti ýlgilerin mazmún, mәn, sipat jaghynan saralay kelip, «poeziyanyng bir týri boljal ólender» dep naqtylaydy. Al, «osy boljal ólenderdin basynda Jәnibek han túsynda ómir sýrgen Asan Qayghy túrady» dep jazady. Onyng mysaly retinde Asan Qayghynyng Jәnibekke aitqan tolghauyn taldaydy. Sonday-aq: «Poeziyanyng biyler sózi dep atalatyn útymdy da tapqyr jauaby bar týri biylik sózi dep atalady», - deydi.

Sonday-aq, Halel Dosmúhamedúly: «Jyraular poeziyasynda nasihat tolghaular basym, al, onda   qazaqtardyng adamshylyq pen izgilik, dýniye, tirshilik turaly tanym-týsinigi, ne jaqsy, ne jaman, ne dúrys, ne búrys degender kórindi», - dep týiedi [21, 32]. H.Dosmúhamedúly aityp otyrghan osy janr erekshelikteri tek ejelgi jyraular shygharmashylyghynda ghana emes, jyraulyq poeziyanyng aqyndyq poeziyagha bet búru kezenining basynda túrghan Kótesh, Shal aqyndar, Qaban jyrau shygharmashylyghynda keninen qamtylghan.

Qazaq halyq әdebiyetine H.Dosmúhamedúly jasaghan saralauda atap ótiletin ýgit, ósiyet ólender jәne t.b. jikteuler «jyraular poeziyasy» dep atalyp, qarastyrylmaghanymen, jyraular poeziyasyna qatysty tústary da asa mol.

Qaban jyrau poeziyasynyng ózindik qúndylyghyn, qazaq suyryp salmalyq poeziyasyndaghy ornyn naqty aiqynday týsu, pysyqtau ýshin  jyraular shygharmashylyghynda molynan paydalanylghan tolghau janry turaly ghalymdar pikirlerine kóz jiberu de artyq bolmaydy.

Ahmet Baytúrsynov ózining әigili «Ádebiyet tanytqysh» at­ty enbeginde suyryp salma óner iyelerining basty paydalanghan jyr týrlerine qatysty, yaghni, tolghau, terme, taqpaq degenge anyqtama beredi jәne olardyng erekshelikterin: «Tolghau  – Jyraudyng ishi qazanday qaynaghan uaqytta shyghatyn jýrekting lebi, kónil qúsynyng sayrauy, jannyng tartatyn kýii. Terme  – týrli ólender. Terme dep at qoyyluynyng mәnisi – búl týrli shygharmalar bir nәrsening jayynan sóilep túrghanda kóp nәrseni terip, sóz etedi. Taqpaq – salt-sanasyna sәikes pikirlerdi keltesinen keltirip, óleng týrinde úiqastyryp aitu taqpaq bolady», - dep toqtalady [22, 254]. A. Baytúrsynov tolghaudy birneshe týrge jiktep: «sap, marqayys, qalys, namys, súqtanys, oimaldau, sógis, tolghau», - dep bóledi.

«Tolghau – әdebiyetimizding óz erekshelikterimen kórinip, kóne dәuirlerde tuyp, qalyptasqan shygharmanyng bir týri», - deydi tolghau janryn arnayy zert­tep, monografiyalyq enbek jazghan f.gh.d., professor B.Ábilqasymov [23, 15].

Tolghau janry aqpa-tókpe jyraulargha tógip, qolma-qol aitugha, taban astynan jedel jyr shygharugha asa bir layyq janr boldy. Jyraular, aqyndar tolghau men qara ólendi qatar paydalana bildi. Jyraular men aqyndardyng sayasiy-әleumettik, filosofiyalyq-didaktikalyq, lirikalyq tolghanystarynyng han men batyrdy asqaq jyr kýiinde ór pafospen madaqtap, ne, kektene, minep aitqan tebirenisterining kóbi tolghau týrinde kórinedi. Demek, tolghauda aqyn, jyraudyng quanyp, shattanghan, ne, kektenip, yzalanghan jan tebirinisi de, sol dәuirdegi әleumettik iri oqighalargha aitqan parasatty payymdaulary da, dýniye, ómir, adam, tabighat, zaman syrlaryn tarazygha sala otyryp tebirengen tereng filosofiyalyq-didaktikalyq pikirleri de boy kóresetedi.

Tolghaularda tebirenis sezim de, tereng oy da, úshqyr qiyal da, ór pafos ta órile keledi. HV-HVIII ghasyrlardaghy jyraular men aqyndar tolghaularyndaghy osy sipattar HIH ghasyrdaghy suyryp salma aqyndargha da tәn boldy.

Jyraulyq poeziyanyng ishki astar-qabattaryndaghy jatqan qaynar kózderin ashugha, qisapsyz kórkemdik qúbylystardy aiqyndaugha, sózding kórkemdik, estetikalyq qasiyetterin tanugha Qaban jyrau múralary mol derek, naqty mýmkindik beredi.

M.Áuezov «Ádebiyet tarihy» atty enbeginde jyraular poeziyasynyng orny, jyraudyng әleumettik túlghasy jayly alghash pikir aitqan ghalymdardyng biri. Ol atalghan enbeginde «jyrau kim, onyng shygharmashylyghynyng negizgi taqyryby ne, jyraudyng mindeti men tolghau shygharudaghy sharty jóninen» jan-jaqty sóz qozghady. Asan Qayghy men Búqar jyrau shygharmashylyghyna arnayy toqtalyp, jyraudyng qoghamda jәne qazaq әdebiyet tarihynda alatyn ornyn naqtylaudyng ghylymy negizderi jasaldy. Akademik Búqar jyrau shygharmalaryndaghy eng basty saryn, negizgi kýy tónireginde baylam, tújyrymdar jasady. Jyraudyng әdebiyet tarihyndaghy baghasyn berdi, túghyryn tiyanaqtady.

Al, endi Búqar jyraudyng Qaban jyraumen naqty bir kezende ómir sýrgenin, Búqar jyraumen qatar Abylaydyng aq tuynyng astynda birge jýrip, han biyligin, el tynyshtyghyn, jer amandyghyn saqtaugha zor enbek sinirgenin eskersek Akademik M.Áuezovting aityp otyrghan tújyrymdary Qaban jyrau shygharmashylyghyna da tikeley qatysty. Sonday-aq, keyin M.Áuezov óz enbekterinde Qaban jyrau turaly pikir bildirui de kezdeysoq emes. Ol turaly jogharyda aityp óttik.

«Enbekshi qazaq» gazeti arqyly barsha oqyrmandaryna 1929 jyly hat joldap, qúndy auyz әdebiyeti múralaryn jinaugha kómek súrap, ózi jinaghan jәne qolyna kelip týsip jatqan materialdardy jariyalaudy, zertteudi bir jaghy ghylymy qyzyghushylyqpen, ekinshi jaghy, professor T.Kәkishev jazghanday, ortalyqtan syrtqa shyghyp ketip, sayasy tazalaudan bas saughalaudan qashyp qolgha alghan S.Seyfullin qazaq jyraular poeziyasynyng tól әdebiyet tarihyna enuine, onyng әdebiyettanu ghylymynyng zertteu nysanasyna ainaluyna erekshe mәni bar qyzmet atqardy. Kóptegen qúndy auyz әdebiyeti ýlgileri, sonyng ishinde jyrau, aqyndar múralaryn jariyalaghan S.Seyfullinning 1931 jyly shyqqan «Qazaqtyng eski әdebiyet núsqalary» atty enbegine Qaban jyraudyng «Jalayyr Qaban aqyn men qoyannyng aitysuy» [24, 196] atty kólemdi mysal aitysy da engen. Al, búl Qaban jyrau múralarynyng sol kezding ózinde-aq, әdebiyet zertteushileri kónilin ózine audarghandyghyn, biraq, jyrau múralary jinalyp toptastyrylmaghan, zertteushiler qolyna týspegen son, naqty pikir aitu qiyn bolghandyghyn kórsetedi. Eger, Búqar jyrau múrasyn jinap, basqalargha tanystyryp, jariyalaugha zor enbek sinirgen MәshHýr Jýsip Kópeev sekildi ghúlama Qaban jyrau tónireginde bolsa, V.Radlov jinaghynan da Qaban jyrau múralaryn kóretinimiz sózsiz edi. S.Seyfullinning atalghan enbeginde Qaban jyraudan keyingi jyraulyq dәstýrding iri túlghasy Bazar jyrau termelerin de osy enbeginde jariyalay otyryp, «Bazardy qazaqtyng kórnekti jyraularynyng biri» dep, óte joghary baghalaghan [24, 223].

Kezinde iri shygharmashylyq túlgha bolghanymen, týrli sebeptermen Qaban jyrau sekildi keyinirek qana halqyna múrasy tolyghymen jetip, zerttele bastaghan jyraular az emes. Sonyng biri – osy Bazar jyrau.

Jyraular, aqyndar poeziyasyn zertteuge den qoyghan S. Múqanov kónilinen Qaban jyraudyng da tys qalmauy – zandylyq. Oghan Akademik S.Múqanovtyng óz enbeginde: «Jalayyr ishinde ýsh әulie bolghan. Olar: Qabylisa, Eskeldi, Balpyq» [2, 470], - dep jazuy osyghan kuә.

Q.Júmaliyev qazaq әdebiyetining tarihyn Búqar jyraudan bastaghan konsepsiyasyn bekitu maqsatynda, jyraulyq óner, Búqar jyraudyng shygharmashylyq múrasynyng negizderin birshama qarastyryp, zertteu enbekterin jazdy. Jyraular múrasynyng zerttelu tarihyna toqtaldy. Jyrau boludyng eng basty sharty – yrghaghy bar, úiqasy bar óleng shyghara alu kerektigi turaly da aitty. Akademik Q.Júmaliyev: «Ekinshiden, jyraudyng sózderi tereng maghynaly, syrty súlu kelgen sheshendik sózder tobyna jatatyn taqpaq bolyp kelui kerek. Ýshinshiden, әleumettik mәni bar oily pikir aituy kerek. Sonda ghana jyraudyng mindetin atqara alady», - dep týiindeydi [4, 69].

E.Ysmayylov ózining «Aqyndar» atty monografiyasynda «jyraulardy әdebiyetting kóne ókili» deydi. Ghalym olardyng shygharmalarynyng eng basty ereksheligi, taqyrybynyn, sarynynyng birynghaylylyghy ekenin basa aitady. «Negizinde, olardyng shygharmalarynda adam múny, qayghyzar, ótken-ketken jaylargha, kýilerge boylau, batagóilik, sheshendik basym. Búl jyraular poeziyasynyng dәstýrli sipaty», - dep topshylaydy [10, 39-41].

H.Sýiinshәliyev «jyraular poeziyasynyng qazaq әdebiyetinde óris alghan kezeni» dep XIV-XVI ghasyrlardy ataydy. Ghalym jyraular poeziyasynyng tolghau, terme, ósiyet, ónege týrlerinde keletinin, erlik, madaq jyrlardan, arnaulardan túratynyn ajyrata qarastyrady. H.Sýiinshәliyev «Qazaq әdebiyetining qalyptasu kezenderi» monografiyasynda qazaq jyraular poeziyasyn әdebiyetimizding qúndy múrasy retinde ghylymy túrghydan alghash ret tolyq týrde jýielep, monografiyalyq enbek berdi [25, 189]. Osy orayda qazaq әdebiyetindegi jyraulyq óner asa aiqyn kóringen, dausyz jasaghan Qazaq handyghy dәuiri turaly, sol dәuirding әdebiyetin belgili bir jýiemen, ghylymy negizben qarastyrudy, tereng zerdelep,  zertteudi jolgha qoyghan professor, f.gh.d. B. Kenjebaevtyng enbegining ólsheusiz ekendigin jogharyda aityp ótken edik.

Qazaq handyghy dәuirindegi әdebiyetti jan-jaqty qarastyryp, zerdelegen, kóptegen búryn belgisiz bolyp kelgen jyraulardyng ómirbayandyq derekterin túnghysh ret júrtshylyq nazaryna úsynghan B. Kenjebaevtyng shәkirti, f.gh.k., jazushy M.Maghauin jyraular poeziyasyn qarastyruda tolymdy, týbegeyli enbek tyndyrdy. Ghalymnyng jyraular poeziyasynyng tuu, jetilu sebepterin tarihy jaghday, mazmún, mәn jaghynan taygha tanba basqanday jiliktep, jiktep otyryp, sol jaylardy endi әdebiyettin, poeziyanyng kórkemdik zandylyqtarymen qosa-qabat qarastyruy, negizdeui qazaq әdebiyettanu ghylymynyng aituly tabysy.El qorghaushy azamattyng boyynda qanday adamgershilik qasiyetting boluyn qalaghan Asan Qayghy:

«Eshkimmenen úryspa,

Joldasyna jau tiyse,

Janyndy ayap, túryspa.

Erding qúny bolsa da,

Aldyna kelip qalghan son,

Qol qusyryp barghan son,

Asa kesh te, qoya ber,

Búrynghyny quyspa» [26, 28], - dep, «kópshil bol, dostyqty baghalay bil» degen nasihat aitady.

Búl pikir halyq pedagogikasynyng týiini qazaq maqal-mәtelderinde aitylatyn: «Jaugha janyndy berseng de, joldasyndy berme», «Jaqsyda jat­tyq joq», «Aldyna kelse, atannyng qúnyn kesh» degen qúndy qaghidalarmen qabysyp jatyr. Jatsa-túrsa, halyq qamyn jegen, halyqty berekeli birlikke, dostyqqa shaqyryp, sóz marjanyn tizbektep, halyq qamyn jeudi, әzәzilding sózine ermeudi, qúlqynnyng qúly bolmaudy, «adamgershilikting ýlken paryzy» dep úqqan Qaban jyrau Asan Qayghynyng osy bir oiyn jalghastyryp:

«Tatu bolsa aghayyn,

Saf altynday jarqyldar.

Kesapatty kisendep,

Aqymaqty alqymdar.

Az ómirding ishinde

Tatu bol da tәtti bol.

Arandy búzar dúshpangha

Ayausyz ashy, qatty bol.

Ótirik, ósek, úrlyqqa

Tyiym salyp, berme jol.

Bir arnadan sóz shyqsa,

Bereke mol, dostyq sol» [5, 41], - dep, «Atanyng balasy bolma, adamnyng balasy bol», «Kópke qyzmet et, halyq qamyn oilar azamat bol» degen úlaghatty ósiyetti nasihattaydy. «Ashudy aqylgha jengiz, kópshil bol» degen ónegeli ósiyetting býgingi kýnge deyin úrpaq ýshin mәn-maghynasy joyylmaghan didaktikalyq qasiyeti kýshti kenes ekeni dausyz.

Al osy dәstýrdi XVII – XVIII ghasyrlardaghy qazaq әdebiyetining kórnekti ókilderi – Búqar, Qaban jyraular ary qaray damytyp, jyraulyq poeziyany jana biyikke kóterip, onyng taqyryp ayasyn keneyte týsti. Onyng mysalyn Qaban jyraudyn:

«Arghymaq jaby kóriner,

Asa shauyp bulansa.

Aydyn kól batpaq kóriner,

Astyna tartyp su alsa.

Biraz ghana sóileyin,

Moyyn búryp jaqsylar,

Búl sózimdi tyndasa.

Bәiterek soyau kóriner,

Japyraghy týsip quarsa.

Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jaby jetken son?!

Aghayyn-tughan ne kerek,

Andysyp kýni ótken son?!» [5, 42 ], -

degen jyr joldarynan kóruge bolady.

Qazaq әdebiyetinde esimi el auzynda saqtalyp, anyzgha ainalyp jýrgen jyraular óte kóp. Degenmen olardy zertteudegi qiyn túsy, jyraular shygharmalarynyng býginge deyin auyzdan-auyzgha tarap, jetkendiginde bolyp otyr. Uaqyt ótken sayyn úmytylyp nemese bireulerding óz jandarynan qosyp, ózgertulerine úshyrauy taghy bar. Sondyqtan da, jyraular shygharmashylyghy turaly sóz bolghanda olardyng tuyndylaryn talday, salystyra, saralay otyryp qana oy týyge bolady. Osy rette, Qaban jyrau múralarynyng qúndylyghyn jete týsinu ýshin basqa da jyraulargha toqtaludy jón sanadyq.

Búqar shygharmalarynan jyraudyng ózi ómir sýrgen qily zaman kelbeti aiqyn tanylady. Han - súltandardyn, iri feodaldardyng әr jýzde, tipti, keyde jekelegen rularda óz biyligin jýrgizbek bolghan, últtyq mýddege qayshy, qúlqynshyl sayasaty, ruaralyq tartystyng kýshengi, zamannyng ózgeruine baylanysty adamdardyng sanasyndaghy qúbylystar – osynyng bәri de belgili mólsherde jyrau ónernamasynan kórinis tapty. Búqar kóne patriarhaldyq qatynastar búzyla bastaghanyn kóredi, osynyng bәri bolashaqta jýzege asar týbegeyli ózgeristerding basy ghana ekenin týsinedi. Alayda jyrau múnday qúbylystardyng kóbin únatpaydy, oghan senimsizdikpen qaraydy. Tipti, tughan halqynyng bolashaghyna kýmәndanyp, pessimizmge beriletin tústary da bar Búqar jyrau kózqarasyna tolyghyraq toqtalyp oty­ruymyzdyng sebebi, osy kózqaras, osy uayym, osy mindetting Qaban jyrau túlghasyna da tәn boluy, onyng shygharmashylyghynda aiqyn kórinis tabuy. Mysaly, Qaban jyraudyn:

«Jasyl edik-au manarly,

Asyl edik-au janarly

Býgingiden búryn biz.

Jete bolyp jetetin,

Paryq bolyp ótetin,

Qoly qalyng úiymbyz.

Qúnt kelmese, ótemiz

Qúr kýpinip, shyn bilmey

Jer-әlemning syiyn biz,

Halyqpyz – biz, qiynbyz» [5, 53], - dep keletin tolghauy osynyng dәleli.Búqar jyrau shygharmalary ghaqliya tolghanystar, naqyl aforizmder týrinde keledi. Onyng tuyndylarynyng óleng ólshemi óte kýrdeli.

Mine, osy Búqar jyraumen qatarlas ómir keshken Qaban jyraudyng da búl dәstýrde ózindik orny bar ekeni keyingi kezde jii aitylyp, zerttele bastady.

Jyraular poeziyasyna deyingi әdebiyet halyqtyng auyz әdebiyeti dep ataldy. Búl turaly kezinde auyz әdebiyeti men suyryp salma jyraulyq poeziyanyng arajigin ajyratu ýshin professor, f.gh.d. Myrzabek Dýisenov «Foliklor ma, әdebiyet pe?» dep, «Qazaq әdebiyeti» gazetining betinde pikirtalas kótergeni de teginnen tegin emes edi [29].

QABAN JYRAU JÁNE OL TURALY AQIQAT PEN ANYZ

Jetisu ólkesinde Qaban (Qabylisa) jyraudy ústaz sanap, onyng talantyna bas iyip, pir tútqan jyrau, aqyn, jyrshylar molynan kezdesedi. Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúly – ór minezimen, ójet batyrlyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq ataghy alysqa ketken, el auzyna taraghan túlgha. Ol el basshylary Eskeldi, Balpyq biyler sekildi «әuliye» degen atqa ie bolghan. Bir sheti Syr boyynda, bir sheti Shu boyynda, Tashkent manynda, әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen Jalayyrlardyng basyn qosyp biriktirude, tútas bir el etip toptastyruda, Jetisu ólkesine qonystandyruda onyng qyryq jylgha sozylghan enbegi, qajyr-qayraty ýsh ghasyr boyy anyz-әngimege, tarihy әngimelerge ainalyp keledi.

M.Áuezov «Aytys ónerining altyn dingegi» atanghan Sýiinbay Aronúly men aitys ónerinde aishyqty orny bar Sara Tastanbekqyzy «aghyny aspandaghy júldyzday bop» dep baghalaghan Baqtybay Jolbarysúly, jiyrmasynshy ghasyrdyng jyr dýldili Jambyl Jabaev sekildi ot tildi, oraq auyz aqyndardyng Qaban jyrau turaly óleng joldary búghan aighaq. Kenen Ázirbaev ózining «Jambyl-jyr» degen dastanynyng joldarynda:

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qaban ed dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi

este túr-au» [28, 305], -   dep, aqynnyng óz kezinde orny qanday bolghanyn ózining ústazdarynyng estelikterine sýiene otyryp, tebirene tolghaydy.

Baqtybay Jolbarysúly týsinde ózine Qaban jyraudyng aq baldaq bergenin ómir boyy maqtanyshpen aityp, pir tútyp qana qoymay, Sýiinbay, Tezek, Áset, Jambyl jәne t.b. aqyndarmen aitysqanda:

«Keledi dep Sýiinbay,

Jatyrmyn kýtip jiyndy-ay.

Shapyrashty elinde

Sýiinbay aqyn bar degen.

Qataghanmen aitysqan,

Ketken danqyng qiyrgha-ay.

Ayta almaymyn ólendi,

Qabekene syiynbay» [29, 164],- dedi,

nemese:

«Mening atym Baqtybay,

Dombyramdy qaqtym-ay.

Aqyn Qaban әuliye,

Óleng bergen baqytyma-ay» [29, 171], - dep tolghady,

nemese:

«Qaban atam deytúghyn

Mening pirim bolady,

On segiz myng ghalamdy

Ólenmenen joqtaghan» [29, 144-145], - dep,

nemese:

«Atam Qaban onlasa,

Eskeldi, Balpyq, Narymbay,

Asan - siyq qoldasa» [29, 150],- dep, aitystarynda jyraudy jyrgha qosyp otyrghanynan kóruge bolady.

Úzaq uaqyt yjdaghatpen jinau nәtiyjesinde Qaban aqynnyng bizge jetken múralarynyng qúndylary – Túmarsha, Tauman qyzdarmen jәne ózi jazghan mysal aitystary, «Bәrindaghy tyndandar», «Yrys aldy – yntymaq», «Arghymaq jaby kóriner», «Tamshydan teniz molayyp», «Barly, barly, barly tau», «Jer oipany bilinbes» atty tolghau ólenderi hәm «Qaryn» atty qissasy, «Ketesing oqymasan, joldan tayyp» bәiiti. Sonday-aq, qysqa-qysqa núsqalary jetken shygharmalary da birshama. Qaban jyrau:

«Shirimes altyn jerde

                jatqanmenen,

Oq tiymes ajalsyzgha

                atqanmenen.

Jamangha sóz, jalqaugha

               tayaq ótpes,

Astarlap qanshamalap

               aitqanmenen.

Ótken kýnde belgi joq

               qansha aitsang da,

Qyzyqqa bir kýnderi

batqanmenen» [5, 56], - degen jyr shumaqtary osy ózining ghasyrlar boyy shashylyp jatsa da shirimes altynday bolyp saqtalghan múrasy turaly aitqanday. Osy bir shumaq ólendegi әrbir sóz, әrbir jolda shymyrlaghan shyndyq jatyr, úrpaqtan-úrpaqqa kónermey, tozbay, syn-sipaty búzylmay, sol kýiinde jetetin asyl múrat jatyr. Ol – ýlken jýrekting ayalaghan arman-tilegi, asyl ósiyeti.

Qaban jyraugha syiynu, ony ózine pir tútu tek jogharyda aty atalghan aqyndar ghana emes, Jetisuding basqa da keshegi jәne býgingi arda aqyndary Qúlmambet, Mәulimbay, Qydyrәli, Esengeldi, Qalqa, Temirghali, Artyq, Ábiken, Balghynbek jәne t.b. ólenderinde kezdesedi.

Qalqa Japsarbaev kezinde Aqsu audanynyng aqyny Quatpen aitysynda:

«Al sóileyin, sóz tynda,

Jýiirik pe ozbay terlegen?

Tildide eshkim jetken joq

Keshegi bizding Qabangha!» [30, 54] - dep asqaqtata әspettep, ótken tarihtan senimdi derek beredi.

«Improvizator aqyndarda tabynghan adamyna elikteu әdeti bolghan. Qaban – Sýiinbaydyn, Sarybastyng naghashysy. Sýiinbaydyn, Sarybastyn, Kenenning jyr tolgharda aspangha qoldaryn sermep, qúlaq búraulary sol Qabannan qalghan», - deydi professor, f.gh.d. M.Joldasbekov [31, 151].

HIH ghasyrdyng jýirik aqyny Baqtybaydyng týsine kirip, oghan erekshe aqyndyq daryn qonatynyn, HH ghasyrda ómir sýrgen Qalqa Japsarbaev aqyn da Qabangha syiynyp, «pirim» dep otyratynyn jyrau mýlde boljamaghan  da shyghar?!

Arqanyng aqiyghy Birjan salmen aitysqan, ataq-danqy iyisi qazaqqa әigili aqyn Sara Tastanbekqyzynyng ólenderinde de Qaban aqyn jónindegi derekti kezdestiremiz.

Sara Tastanbekqyzy 1806 jyly auyryp, Jetisudyng eline em ala kelip on eki ata Jalayyr elining Balghaly, Andas, Myrza, Siyrshy, Sypatay, Kәlpe, Bayshegir, Kýshik, Oraqty rularynyng auyldaryn auyryp jýrse de aralap, boy jazyp, on eki ata Jalayyrdy ólen-jyryna meyir qandyrghany, ólenimen el qúrmetine bólengeni tarihtan belgili. Osy saparynda elding jaqsy-jaysandaryn ózining ólen-jyrlaryna arqau etken. Osy saparynda Qaban jyrau jóninde:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly

Myrzaday ýlken elden shyqqan aqyn.

Jalayyr Qabylisany erkeletip,

Qaban dep jas kezinde qoyghan atyn.

Keyinnen halqy ony qúrmet etip,

Qadirlep «Aqyn Ata» dep atapty.

Basqadan ol kisining sózi qúndy,

Búl kisi ózi aqyn, ózi ardaqty,

Bilmeytin adamdar joq

                      onyng atyn» [32, 126], - dep jyr arnaghan.

«Eski dәuirde aqyn, sal-seriler Jalayyr elinen kóp shyqqan. Sonyng biri ataqty Qaban jyrau, taghy biri seri, ózi anshy, ózi aqyn, ózi kýishi, ózi sauyqqoy Shedegey», - deydi Álkey Marghúlan [14, 48].

Professor M.Joldasbekov: «Qaban kezinde jyrau bolghan, ailap aitsa da tausylmaytyn epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan, ókinishi, sonyng eshqaysysy da saqtalyp bizge jetpegen. Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Sýiinbay jasynda Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay, ilesip jýrip batasyn alsa kerek», - dep [31, 151], alghash Qaban jyrau turaly tolymdy pikir aityp, I. Jansýgirov atyndaghy Jetisu memlekettik uniyversiytetinde rektorlyq qyzmet atqarghanda alghashqylardyng biri bolyp jyrau múrasyn jinastyrugha, jariyalaugha jәne zertteuge múryndyq bolghan, sol kezde ózi de biraz ghylymy maqalalar jazyp, keyinnen monografiyalyq enbekterinde Qaban jyrau ómirine, shygharmashylyghyna jan-jaqty toqtalghan.

M.Joldasbekov talantty filolog, Qaban atamyzdyng elinde tuyp, ósken, Jalayyrdyng Kishik atasynan shyqqan, ókinishke qaray erte qaytys bolghan Imanghaly Zeypoldanovty bas qylyp, foliklorlyq ekspedisiya shygharyp, Qaban atamyzdyng múrasymen qatar Sayaqbay, Baqtybay jәne t.b. Jetisu ónirining aqyn, jyraularynyng múralaryn jinaugha bas ie bolghan.

Biraq, professor M.Joldasbekov aitqan derek pen qazirgi naqtylanghan jyraudyng tughan, ólgen jyldaryna qarasaq, uaqyt jaghynan Qaban jyrau men Sýiinbay aqynnyng kezdesui mýmkin emestigin de eskerte ketken jón. Yaghni, Sýiinbay Aronúly Qaban jyrau qaytys bolghan song otyz toghyz jyldan song dýniyege kelgen.

Sonymen qatar, jyrau ómiri turaly ekinshi derekti, yaghny «1733-1824 jyl– dary ómir sýrdi» degendi basshylyqqa alsaq, Sýiinbay toghyz jasar shaghynda jyraudy kórui de mýmkin ekeni de joqqa shygharylmaydy.

Jastau kezde Sýiinbay Aronúlynyng naghashylary Jalayyrlar elinde biraz jyl bolghanyn tarihy derekterden jәne Sýiinbay qaytys bolghanda eki qyzynyng biri Qoyjannyng aitqan joqtauynyng mәtininen kóruge bolady:

«Aqyndyghyng belgili,

Jalayyrda qúlynshaqtay

Óleng aityp jýrgende,

Alashqa danqyn myng shyqty-ay!» [33, 117].

Solay bola túrsa da Sýiinbaydyng Qaban jyraudan bata aluy turaly búdan basqa da anyz-әngimeler az emes. Sonyng biri: «Qazaqtyng jiyn-toylary, basqosulary ólen-jyrsyz ótken be? Sýiinbay bir basqosuda óleng aitqan eken. Ol jinalghan júrtty ólenimen úiytyp, qalyng kópshilikti riza etken. Sol jiynda auylynyng bir qazynaly qariyasy: «Arqaly aqyn bolayyn dep túrghan bala ekensin, shyraghym. Talabyna núr jausyn. «Bataly kúl arymaydy, batasyz úl jarymaydy», - degen. Ilening kýnshyghys jaghynda Qaban degen әigili aqyn naghashyng bar. Sonda baryp, batasyn al dep aqyl aitqan eken. Sol qazynaly qariyanyng aqylyn alyp, arada jyl ótkende Sýiinbay Qaban naghashysynyng auylyna kelgen. Ol kezde aqyn auyly jaylaugha kóship bara jatsa kerek. Birneshe kýn ilesip, maldaryn aidasqan. Óz kóshterinde beytanys bala kele jatqanyn bayqaghan aqynnyng bәibishesi Sýiinbaydy shaqyryp, jón súrap, isting mәn - jayyna qanyqqan son, beytanys bala jayyn Qaban aqyngha bayandaydy. Qaban kóshti toqtatyp, auylynyng aqsaqaldaryn jinap, mal soyyp, alystan izdep kelgen jiyenine aq batasyn bergen eken. Sýiinbay: «Sodan keyin túla boyymdy ólen-jyr kernep ketti», - depti», - degen anyz el arasyna keninen taraghan [33, 54].

Úly jýz aqyndarynyn, naqtyraq aitqanda Sýiinbay men Sarbas, Baqtybay taghy basqa da maytalmandardyng «ekpindep soqqan dauylday, shelektep qúighan jauynday jyr nóserin seldete tógui, moyyndaryn sozyp, qoldaryn aspangha sermep, múrttaryn qaghyp, qúlaq búrauy – Qabannan qalghan dәstýr, jyraugha elikteuden tughan ghadet eken» dep barsha zertteushiler aityp, jazyp keledi.

1895 jyly Almaty qalasyndaghy Qojamberdi bolystyng ýiinde Jambyl men Sarybastyng aitysqany tarihtan belgili. Aytysty Sarybas bastap:

«Naghashym – Jalayyr aqyn Qaban,

Osal jerden shyqty demegin...

Qabannyng arghy atasy Álik-Aman,

Bireu jýirik bolghanda, bireu shaban.

Bireu jaqsy bolghanda,

              bireu jaman» [34, 113], - dep, ózin aitys aqyndaryna tәn dәstýrmen asqaqtata tógilgen joldarmen tanystyrghan.

1880 jyly Ýrjarda Semey men Jetisu ólkesining jaqsy-jaysandary bas qosqan jiyn ótken. Osy jiynda Qypshaqbay men Baqtybaydyng aitysqany tarihtan belgili jәne aitys mәtini әr kezeng basylymdarynda jariyalanyp keledi. Búl aitysty tamashalaugha Shәkәrim Qúdayberdiúly da qatysyp, tórelik etken. Baqtybay sózining basyn Shәkәrimge sәlem beruden bastap:

«Assalaumaghalәikým, aman ba

 Shәkәrim syndy begimiz?!

 Arghy atang sening – Qúnanbay,

 Orta jýz asqan teginiz» [29, 139], -dey kelip, ózin tanystyrghan:

«Qaban jyrau deytúghyn

Mening pirim bolady,

On segiz myng ghalamdy

Ólenmenen toqtatqan» [29, 144], -  dep, ózi pir tútatyn Qaban jyraudyng ólendegi ornyn tilge tiyek etken.

Biraq Shәkәrimning atyn ataugha bolmaytyn kezende búl aitys jariyalanghan enbekterde onyng aty búrmalanyp, «Shәkirhan» dep basylyp kelgen. Yaghni, búl aitys joldary Shәkәrimning de Qaban jyrau shygharmashylyghynan habary bolghanyn kórsetedi. Sonday-aq, aitysta Shәkәrimning atasy Qúnanbaydyng aty birneshe mәrte atalyp, onyng atyna qattyraq sóz de aitylady. Qypshaqbay:

«Qúnanbay qajy deytúghyn

Dabysy shyqqan túlparym,

Qalmaytúghyn jarystan», - dep bastaghan sózine Baqtybay:

«Arghynnyng aitqan sózinin

Angharyna qarashy.

Qúnanbay degen qajyny

Túlparym dep aitady» [29, 14-143], - dep qaghytady.

Sóz qadirin bilgen zerdeli Shәkәrimning Baqtybay aityp otyrghan «On segiz myng ghalamdy ólenmenen toqtatqan» Qaban jyrau turaly bilmeui, bilmese, búl qanday jyrau eken dep qyzyqpauy mýmkin emes.

Elimiz tәuelsizdik alghaly bergi uaqytta óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgendey bekzat kýige bólendik. Alty alashtyng nebir ardaqtylarynyng qatarynda Qaban jyrau, batyrdyng da esimi halyq tarihynan óz ornyn ala bastady.

Qaban jyrau Jalayyr atasynyng Shumanaq tarmaghynyng ishindegi Myrza degen rudan shyqqan. 1686 jyly Syr boyynda dýniyege kelip, 1776 jyly 90 jasynda Jetisu jerinde qaytys bolghan. Keybir derekterde jyraudyng tughan, ólgen jyldary 1733-1824 dep berilip te jýrgeni bar (M.Joldasbekov, T.Qaupynbaev,«Qaban jyrau»/«Egemen Qazaqstan», 1993j. №67).

El esindegi estelik, anyzdargha, tarihy derekterge qaraghanda, Qaban jyrau Eskeldi, Balpyq biylermen, Rayymbek, Ótegen batyrlarmen tústas ómir sýrip, el qamyn qatar oilaghan úly jyrau, batyr, kemenger abyz adam bolghan.

Qaban jyraudyng aty M.Áuezovting «Aytys aqyndary» degen zertteuinde, «Qazaq әdebiyeti tarihyndaghy» Qalqa Japsarbaev turaly maqalasynda aitylsa, ómiri men shygharmashylyghy turaly әr jyldarda, әr qyrynan S.Seyfullinning «Qazaqtyng eski әdebiyet núsqalary» atty enbeginde, S.Múqanov, R.Berdibaev, M.Joldasbekov, O.Ismailov, S.Dәuitov, M.Ysqaqbaev, Ú.Dospanbetov jәne basqalardyng enbekterinde jazylyp keldi. Sonday-aq, Akademiyk, professor, Eskeldi biyding úrpaghy E.Erghojiyn, memleket qayratkeri, professor M.Nәrikbaev, professor, «Qaban jyrau», «Qadyrghaly Jalairi» qorlarynyng tóraghasy, zanger, professor Ó. Jalairi, soghys ardageri Jylqaydar Eginbaev, mýsinshiler, sәuletshiler men suretshiler Núrbaqyt Qoyshybaev, Jenis Moldabaev, Timur Ordabekov te jyrau ómiri men múralaryna baylanysty biraz enbek etti.

Qaban jyraudyng 325 jyldyghyna oray, basyna Kýrti graniytinen biyiktigi 7,4 metrlik, shanyraghy on eki baghanagha sýienip túrghan, 2,3-te 2,8 metr aumaqty alyp jatqan jyrau qabirining ýstine ornaghan kesene ( QR enbek sinirgen arhiytektory Kazbek Jarylghapov) de atap aitugha túrarlyq enbek edi.

Qaban jyrau turaly anyz-әngimelerden tarihy shyndyqty arshyp alatyn kez endi keldi. Ol ýshin tarih qoynauyna sýngip, el-jer attaryn saralap, jyrau tolghaularyna terenirek ýnilu qajet sekildi.

«Ýiding jaqsy bolmaghy aghashynan, jigitting jaqsy bolmaghy – naghashydan» degen ghoy halqymyz. Jambyl bas iyip ótken, qazaq túrmaq, qyrghyzdy moyyndatqan Sýiinbay aqynnyn, dara sózding danghyly Sarbas aqynnyng naghashylary Qaban jyrau ýshin osy maqal ornyn tauyp túrghany anyq.

Qaban jyraugha baylanysty anyz-әngimelerding týp negizinde tarihy dәlelder, shyndyqtyng sheti shyghyp jatuy da onyng óz kezining úly túlghalarynyng biri bolghandyghyn dәleldey týsedi.

Qaban jyraudyng әuliyeligi jóninde mynanday anyz keninen taraghan: «Birde Jetisu ólkesinen shyqqan ataqty batyrlar Ótegen, Rayymbek, Qarash jәne Qaban tórteui bas qosyp qalady. Rayymbek pen Ótegen qúrdas eken de, Qarashtyng jasy sәl kishileu, al Qaban jyrau bәrinen ýlkeni eken.

Rayymbek otyrysta әngime tizginin qolyna alyp: «Ótegen, halqymyzda: «El aralaghan – synshy», - degen maqal bar ghoy, sen sharshamay, shaldyqpay, jer-dýniyeni sharlap, aralap keldin, jasyng bolsa birazgha jetti jәne batyr degen ataghyng bar, kópti kórip, kónilindi keneytip keldin, senen ótinish, biz ólgen son, qaysysymyz qay jerde jerlenemiz, sony boljap aita alasyng ba?- deydi.

Ótegen: «Agha túryp ini sóilegennen bez», - degen halqymyz, búl dýniyening jaryghyn bizden búryn kórgen aldymyzda Qaban aghamyz otyr, aghanyng aldyna týsu әbestik bolar. Qaban agham aitsyn búl saualynnyng jauabyn», - depti.

Sonda Qaban jyrau: «Ekeuing birindi5689++++++++++-biring týrtkilep, aqyry meni sóileteyin dedinder me?» - dep, sóz bastaydy: «Áke-sheshem qoyghan atym Qaban bolghandyqtan men bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde qalarmyn. Ýsh kýn denem jerde jatady, ýsh kýnnen song tabylmas. Al, Ótegen, sening minezing jayly, jýzing jyly edi, jyljyp aqqan sudyng jaghasynda jatasyn, biraq, týbinde seni de jyljytyp, basqa jerge qoyady. Rayymbek, sen kópshil en, qiyamet-qayymgha deyin basynnan dabyr, ýstinnen dýbir ketpeytin ýlken joldyng boyynda bolasyn», - degen eken [5, 152].

Keyingi  kezenning tarihy shyndyghy Qaban jyraudyng boljamdarynyng dәl kelgendigin kórsetip, onyng әuliyeligine bas iige sebep bolyp túr.

Tarih betterine kóz salsaq, Ótegenning qabiri «jyljyp aqqan su» Ile ózenining boyynda, Sholaqtau degen, býgin Qapshaghay su qoymasynyng Shengeldi jaghynda tóbesi kórinip túrghan tau bókterinde edi, keyin Qapshaghaydyng astynda qalatyn bolghan son, úrpaqtary sýiegin «jyljytyp», Qordaygha, tughan eline qayta jerlep, basyna kýmbez ornatty. Ótegen batyr men Qaban jyraudyng qyzy Qoyankózding osy jerge jerlenui deregi de kezinde osy Sholaqtau kóptegen belgili túlghalardyng mekeni bolghanyn kórsetedi.

Ótegen batyr turaly ashylmaghan syrlar, aitylmaghan shyndyqtar әli de jeterlik. Onyng bir úshy kezinde biraz syngha úshyraghan Tauasar Qazbekúlynyng «Týp túqiyannan ózime sheyin» atty enbeginde jatyr. Enbektegi tarihy shyndyq pen kórkem shyndyqty ajyrata saralay zert­tesek, Qaban atamyz turaly da derekterdi tabarymyz sózsiz. Sholaqtaugha jerlengen Ótegen batyr turaly basqasha pikirdi jazushy Ú.Dospanbetovting «Baq pen sor» enbegine engen «Jalayyr Ótegen Sabdenúly haqynda» atty maqaladan da kóruge bolady [35, 501].

Rayymbek Almatydan Tashkentke qaray shyghatyn ýlken joldyng býgingi kýni óz atymen atalatyn danghyldyng boyyna jerlengen, ol manay búryn da, qazir de dabyr-dýbirding orny. Býgingi kýni úrpaqtary biyik eskertkish ornatyp, ary-beri ótkender, arnayy kelushiler syiynatyn, bas iyetin qasiyetti mekenge ainaldy.

Kenestik kezende Tashkenge shyghatyn ýlken kýre joldy keneytu kezinde «jol qúrylysy aimaghy basyp ótetin bolghandyqtan, baba jatqan jerdi tegistep tastau jospary bolghandyghyn, biraq, baba aruaghy búghan mýmkindik bermey, jol salatyn tehnikalar búzylyp, adamdar mert bolghan son, joldy ongha qaray búryp salghan» degen әngime el arasynda әli aitylyp keledi.

Qabannyng ózi Ile ózeni boyynda, Baqanas kýre jolyna, Qyzyljar– Kókbastau silemine jaqyn shoq qamystyng ishinde, búlaq basynda jatyr. Erterekte jyrau qabirin kórgen, ol turaly aitylghan әngimelerge qaraghanda, shynynda da kezinde qabirding bir býiiri opyrylyp qalghangha úqsaydy.

1977 jyly Jylqaydar Eginbaev (joldasy Mórima Rahmetqyzy Qaban jyraudyng shóberesi) úly jyrau basyna biyiktigi eki metr, salmaghy eki tonna Tekelining kók mәrmar tasynan eskertkish qoysa, 1993 jyly basqa úrpaqtary ony kóriktendirip, qorshap retke keltirgen edi. Kóksu audanyndaghy Aqtekshe (búrynghy Kuybyshev) auylyndaghy orta mektepke 300 jyldyq mereytoyyna baylanysty, Qaban jyraudyng aty berildi, muzey ashylyp, enseli eskertkish te (mýsinshileri: Moldabekov, Qoyshybekov) ornatyldy. 2010 jyly Almaty oblysynyng Baqanas kýre jolynyng boyynda, Kókbastau sileminde Qabylisa jyraudyng 325 jyldyghyna oray, onyng qabirining basyna ýlken kesene túrghyzyldy.Biraq búdan «úly jyraudyng qabirining basynda búryn eshnәrse bolmady» degen oy tumauy kerek. Shyndyghynda, úly baba qabirining basynda óz zamanyna say Bopau Beysenbiúly salghyzghan «tórtqúlaq» qorshau bolghandyghy, onda Bopaudyng ózi shyraqshy bolghany jóninde jәne odan keyin ol ziratta 1930 jyldargha deyin nemeresi Rahmet shyraqshy bolghany turaly naqty derek bar. Rahmet aqsaqal qyzy men kýieu balasyn 1956, 1959 jyldary Qaban jyrau babasynyng basyna ertip baryp, kórsetip, zirat basyna tas ýigizip, atalarynyng jatqan jerin úmytpaudy tapsyrghan.

Sózimiz Qaban jyraudyng úrpaqtary jayly bolghan song aty anyzgha ainalyp, Qaban jyrau múralary turaly zertteu, estelikterde aitylyp kele jatqan jyraudyng bes úldyng ishindegi jalghyz qyzy Qoyankóz turaly derekterge terenirek sholu jasay ketken jón sekildi.

Asannyng bәibishesinen: Ai, Qaban (Qabylisa), Serkebay, Erkebay at­ty tórt úl, toqalynan: Tekebay, Kósembay atty eki úl tughan.

Qabannyng bes úl, bir qyz bolghan. Bәibishesinen – Shyntemir, toqalynan – Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq jәne Qoyankóz.

Jyrau aitty degen anyz әngimelerding birinde: «Mening aqyndyghym balalaryma darymaydy, qyzym men jiyenderime kóshedi», - degen estelik bar.

«Jyraudyng qyzy Qoyankóz әkesine tartyp, әn men jyrdy, ónerdi berile sýigen, ózi de ónerli bolghan» deydi estelikter. Aldaghy ómirdi boljay biletin kóripkeldigi, tua bitken danalyghy bolghan. Qaban jyrau bes úldyng arasyndaghy jalghyz qyzyn erekshe jaqsy kóripti. Bir derekterde «Qoyankózding shyn aty Aynamkóz eken» deydi, biraq, «kózining әdemiligine baylanysty Qoyankóz atalghan» degen de anyz el arasynda aitylyp jýr [5, 154].

Qoyankózdi erterek Úly jýzding Shapyrashty ruynyng Teke degen atasynan shyqqan Rysbay balasy Baytemirge atastyryp qoyady. Búl kezde Jalayyrlar men Shapyrashtylar Ile ózenining eki jaghynda qatar ornalasyp bir agha súltandyqqa baghynghan. Ony myna bir derekterden anyq kóruge bolady...

1846 jyly 23-shi mausymda Shúbaraghash-Oyjaylauda Úly jýzding Dulat, Alban, Suan, Jalayyr, Shapyrashty taypalary, «Resey patshalyghyna baghynu turaly» kelisimge kelip jatqanda, Jalayyr men Shapyrashty rularynyng basshylary patsha ókmetining ókili Shekaralyq Sibir qazaqtarynyng bastyghy, general-mayor N.Vishnevskiyge «Sók Abylayhanovty osy eki rudyng agha súltany etip taghayyndau turaly» hat jazuy Jalayyr men Shapyrashtynyng Ile boyynda qonys tepkenin kórsetedi. Hat mazmúny mynanday: «Dulat jәne basqa rular bar, barlyq Ýisin eli podpolkovnik Ály Ádilovke baghynsyn dep sheshilgenmen, biz óz rularymyzdyng jalpy kenesinde Dulattardan bólek agha súltandyq bolsaq dep úigharymgha kelip, Sizding mәrtebenizding aldynda basymyzdy ie otyryp bizderdi, Jalayyr men Shaprashtylardy (Asyl, Ayqym) basqaru ýshin 8-shi synypty súltanymyz Sók Abylayhanovty agha súltan etip taghayyndauynyzdy ótinemiz. Jalayyr men Shapyrashty sekildi eki ruly elge keletin bolsaq, búlar tatu-tәtti tynyshtyqta ómir sýrip otyrghan el» [36, 67-68]. Búl hatqa Jalayyr jaghynan on eki, Shapyrashty jaghynan alty súltan, biyler qol qoyyp, mórlerin basqan. Osy hattyng nәtiyjesinde «1847 jyly, 17 shildede patsha ókimeti Úly júz súltandarynyng qatarynda Sók Abylayhanovty agha súltan etip taghayyndap, 343 som kýmis aqsha jalaqy bekitken» [36, 106-107]. Sonday-aq, agha súltan Sók Abylayhanovtyng ordasy, Qapal men Arasan eldi mekenining ortasyndaghy Bayanjýrek tauynyng kýngey betinde bolghany, sol jerge salynghanyna jyl bolmay, asyghys salynghandyqtan qúlap qalghan agha súltan Sók Abylayhanovtyng kesenesine kezinde Shoqan Uәlihanovtyng barghandyghy Shoqan jazbalary arqyly kópshilikke belgili. Búghan qaraghanda, Jalayyr men Shapyrashty rularynyng ornalasu aimaghy biz qazir aityp jýrgen jerlerden әldeqayda keng bolghandyghyn kórsetedi.

Erteden Jalayyrmen qyz alysyp, qyz berisken Shapyrashty eli búl dәstýrlerin ýzbey Sýiinbaydyng әkesi Arongha da Jalayyrdan qyz alyp bergen.Jauyngershilik zaman Baytemir men Qoyankózding atastyryluyna baylanysty qúdalyqty retimen ótkizuge múrsat bermey sozylynqyrap ketkende aghasy joryq kezinde qolgha týsirip, ózi ýilenbek bolghan qalmaq qyzy Jyrghalymen Baytemir jaqyndasyp qoyyp, qyzdyng ayaghy auyr bolyp qalady. Inisining ersi әreketine qatty ashulansa da aghasy ashuyn aqylyna jengizip: «Bolar is bolyp qoyghan eken, ekeuin qosyndar», - dep rúqsatyn berui qúdalyq tosyp otyrghan Qaban jyrau auylyna jetedi. Ári batyr, әri el sózin ústaghan jyrau búghan namystanyp, Shapyrashtylardy shappaq bolady. Is nasyrgha shapsa, endi ghana es jinay bastaghan qazaq taghy qyryq ru bolyp, qan tógiletinin týsingen Qoyankóz anasy arqyly әkesine ózining ekinshi әiel bolyp barugha riza ekendigin jetkizedi.

Qansha ashu busa da betinen qaghyp kórmegen, aqyly asqan qyzynyng sheshemine jyrau qarsy túra almaydy. Qúdalargha «kelsin» dep habarlaydy.Búny estigen Ilening arghy jaghyndaghy, Tautýrgen elindegi (keybir derekte jazylyp jýrgendey, «Úzynaghashtan emes»), bolashaq qúdalar Ileden ótip, aqyn auylyna, Qaban jyraudyng qyzy Qoyankózge qúda týsuge keledi. Bәibishe jaqyn auylgha toygha ketip, (keyde, «búl kezde Qaban jyraudyng әieli qaytys bolghan» dep aitylady) ýide qyzy Qoyankóz ben Qaban aqyn qalghan eken.

Qonaqtardy kýtip alyp, qoy soyylyp, etti qazangha salghanda qazan-ayaqqa kóp aralasa bermeytin erke qyz qúda týsuge kelgenderge pisken qoydyng qol etterin tabaqpen aldaryna tartypty. Aldaryna as kelgende qonaqtar tabaqta qúdalargha, syily qonaqtargha tartylatyn mýsheler emes, qoydyng aldynghy qol etterin kórip tiksinip: «Jaqsy әkeden de osynday jón bilmes qyz tuady eken-au», - degendey bir-birine qarasady. Búny angharghan  aqyn:

«Bala bilmey qonaqqa qol asypty,

Qol assa da qoy etin mol asypty.

Sannan búryn ómirge keledi qol,

Sony bilip ertenge jol ashypty» [5,101], - dep, qúdalaryna qayyrylypty. Mynanday sózdi estigen qonaqtar: «Myna qyz osal bolmady. Qazaqtyng eski saltyn búzyp, jana joralghy jasap otyr eken, qoydyng jambasyn, san etin aspay, qazangha qol etin saluynda da mәn bar eken ghoy», - dep rizashylyqpen qúdandalyq rәsimin jasap, elderine qaytypty.

Kóp úzamay Qoyankóz, Shapyrashty eline kelin bolyp týskende, «Baytemirding bәibishesi – Jyrghaly jas kelining aldynan bir kósh jerden ózi shyghyp, ózi shashu shashyp, qarsy alypty» degen de anyz bar. Jyrghaly bәibishe bolashaqta bar biylikti, bes balasynyng tәrbiyesin Qoyankózding qarauyna bergendigi, biylik pen bala tәrbiyesin Qoyankózding danalyqpen atqarghandyghy ol turaly anyz-әngimelerde jan-jaqty aitylyp, jazylyp jýr.

Qoyankózding esimi elimizding tarihynda «Qoyankóz beketine» baylanysty erteden aitylyp keledi. Onda XIX ghasyrda Qoyankózding atymen Qapal men Vernyy arasyndaghy ýlken bir beket atalsa, qazirgi Kerbúlaq audanyna qarasty Amangeldi, Shoqan, Shanhanay eldi mekenderin qamtityn bir auyldyq okrug jәne sol jerde Qoyankóz atalatyn tau anghary bar.

Qoyankóz beketi jәne jyraudyng qyzy Qoyankózge baylanysty oy tudyratyn biraz derekterge jәne Qaban jyraudyng qyzyna baylanysty anyz-әngime, tarihy derekterge keyinirek keninen toqtalamyz.

Almaty oblysy, Kerbúlaq audanyna qarasty Qoyankóz (qazirgi Shoqan Uәlihanov, Qaban jyrau, Shanhanay auyldary ornalasqan jerding tau bókterindegi jaylau) degen jerde úly ghalym Shoqan Uәlihanov ómirining songhy jyldaryn ótkizip, osynda Tezek tórening qaryndasy Aysaragha ýilenip, qaytys bolghan son, ómirlik mekenin osy Qoyankóz qoynauynan tapqan. Qaban jyraudyng qyzy Qoyankózden Erkebay, Áymen atty bir úl, bir qyz tughan. Biraq osy derekterding ishine terenirek ýnilip, tarihy derek, jer-su attaryn paydalana otyryp, anyqtay ketetin jerler de joq emes.Tarihy derekterge kóz salsaq, Qoyankózding kýieui Baytemir onyng jiyrma bes jasynda, erte qaytys bolghan. Baytemir qaytys bolghan son, onyng jylyn ótkizip Qoyankózdi qaynysy Batyrbaydyng balasy Tausary әmengerlikpen alghysy kelgendigini turaly el esteligi saqtalghan [5, 152]. El arasyna bedeli, aqyldylyghymen, kóripkeldigimen aty shyqqan Qoyankózdi Shapyrashty eli «Shymdyghan apa» dep atap ketkendigin de keyingi adamdar estelikterinde jazyldy [5, 154].

Ámengerlik jolmen toqaldyqqa barghysy kelmegen Qoyankóz el jaqsylarynyng aldyna bәibishe Jyrghalynyng úlyn Sizderge aitatyn tilegi bar edi degen syltaumen alyp baryp, ózining ýsh tilegi bar ekenin jetkizgen. Ol tilegi birinshi jeti balagha, ekinshi Jyrghalygha jәne ózine bostandyq beruin jetkizip, al ýshinshi tilegin balalar er jetken song eline alyp kelgende aitatynyn aityp, ózining tórkinine, Ilening ekinshi beti Sholaqtaudyng etegine kóship keledi.

Qoyankóz anamyzdyng kezinde Shapyrashtylardyng iygi-jaqsylaryna aitqan ýsh tilegin jazushy, Qaban jyrau múralaryn yjdaghatpen jinap bastyrushy, zert­teushi O.Ismailov (1940-2017) óz enbeginde bylay bayandaydy: «Ýsh tilegim bar: Birinshi – jeti balanyng basyna, ekinshi – Jyrghaly ekeumizding basymyzgha bostandyq berinizder. Balalarynyz at jalyn tartyp, atqa mine alatyn azamattyq shaghynda qoldarynyzgha alyp kelip beremin. Sonda ýshinshi tilegimdi aitamyn» [5, 160].

Qoyankóz ben bәibishe Jyrghaly jәne jeti bala Sholaqtaudyng etegine kelip qonys teuip, sol jerge beket saldyryp, ony ózi basqaryp, ústapty. Ol beket keyin «Qoyankóz beketi» atalypty. Osy jerden Qoyankóz apamyzdyng beketi, onyng ornalasqan jeri turaly derekterde sәikessizdik tua bastaydy. Osy bir estelikte jәne Qoyankóz sheshemizge baylanysty basqa da estelikterde Qoyankóz beketining salynghan jeri Sholaqtau dep anyq aitylyp túr.Zertteushilerding kópshiligi Almaty oblysy, Kerbúlaq audany, Shoqan, Amangeldi, Shanqanay auyldary ornalasqan jaylau atauynyng Qoyankóz ataluyna baylanysty «Qoyankóz beketi» de osy jerde ornalasqan degen pikir aitady, tipti, Sh.Uәlihanovtyng jazbalarynan derek te keltiredi.

Al, shyndyghynda, Qoyankóz beketi Sholaqtauda, Ótegen batyr jerlengen jerde ornalasqan. Sholaqtaudyng qazir Qapshaghay kólining Shengeldi auylyna jaqyn jerinde su ortasynda tóbesi kórinip túr. Búghan qaraghanda, kezinde ol Sholaqtau ensesi biyik, onyng eteginde el-júrt, qalyng tirshilik bolghan sekildi. Sondyqtan da Qoyankóz anamyz ózining ýshinshi tileginde ózin osy Sholaqtaudyng etegine jerleudi amanat etui tegin emes. Tek, Koyankóz anamyz jerlengen osy Sholaqtaudyng etegi keyin el kóship, Ótegen batyrdyng sýiegi jatqandyqtan, Ótegen atalyp, «Koyankóz beketi» Tezek tóre qonystanghan Kóshentoghaydyng qasyndaghy Qoyankóz jaylauyna telinip kete bergen tәrizdi.

Búdan bólek, «Qoyankózding barghan jeri Shapyrashty eli» degenge kóp júrt Úzynaghash manyn menzeydi. Al, shyndyghynda, Shapyrashtylardyn, onyng ishinde Teke atalarynyng ata júrty búryn da, qazir de Tautýrgen bolghany anyq (Tautýrgen auyly audan ortalyghy Esik qalasynan 20 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan). Jer atauy taudan qatty, shapshang aghatyn ózenning atauyna layyq ekenin kórsetedi. Sondyqtan Ilening eki jaghy Qoyankóz apamyz ýshin tórkini men qayyn júrtynyng arasy ekeni, tek Ile ózeni bólip túrmasa, alys bolmaghanyn kórsetedi.Taghy bir kónil audararlyq mәsele, Ótegen batyrdyng alghash jerlengen jeri Sholaqtau da, býgingi Qaban atamyzdyng jatqan jeri de Baqanas tas jolynyng boyy, Kókbastau silemi de kezindegi Jibek joly, qazirgi Almaty - Taldyqorghan kýre jolynyng boyy, bir tarmaghy, yaghni, bir-birinen onsha alys emes. Aghayyn, tuysy Ótegen batyrdy Sholaqtaugha, aty Alty Alashqa ketken úly jyraudy tura osy Qapshaghay tenizine otyz shaqyrymday jerdegi Kókbastau silemine jerlegende aidalagha emes, olardyng óz ósiyeti boyynsha ata qonystaryna jaqyn jerge jerlegeni sózsiz.

Endi Sh. Uәlihanovtyn: «Qoyankózden ótip, tanertengilik Altyn Emelge jet­tik» [11, 351], - degen pikirine kelsek, shyndyghynda da, Shoqan Koyankózdi basyp ótken. Biraq zertteushiler aityp jýrgen Tezek tórening ordasy ornalasqan jerdegi Qoyankóz emes, Sholaqtaudyng bókterindegi, keshegi eski Qapshaghay kópirinin, úly Jibek joly boyyndaghy, kezinde alghash Ótegen batyr jerlengen jerdegi Qoyankóz beketin basyp ótken. Altyn Emel men Tezek Tórening ordasy ornalasqan Qoyankóz bir-birimen jalghasyp jatqan jer ekenin eskersek, ol jerdi basyp ótu kóp uaqytty almaydy, sondyqtan, Shoqan aityp otyrghan Qoyankóz beketi Sholaqtauda bolghany anyq. Sonday-aq, Qoyankóz beketi Úly Jibek jolyndaghy belgili beketterding biri bolghandyghy, oghan talay keruen ayaldaghany – tarihy shyndyq. Al, Sh.Uәlihanov jerlengen jerdegi Qoyankóz eldi mekeni Úly Jibek jolynan qighash jatqandyghy da «bizding Qoyankóz beketi Sholaqtau manayynda bolghan» degenimizdi dәleldey týsedi.

Kezinde Sók Abylayhanúly súltannyng Ordasy bolghan Bayanjýrekten Ile boyyna auystyrylghan agha súltan Ádil Ordasyna Qaban jyrau talay ret at basyn tirep, Ádil tórege jyr aitqan.

Sýiinbay, Týbek, Baqtybay topyraghyn basyp, Tezek tóremen aitysqan býgingi Qoyankóz atalatyn Altyn Emel baurayyndaghy Koyankóz alqabyna baylanysty sheshilmegen shyndyqtar, aitylmaghan aqiqat­tar jeterlik. Tipti, onda qazir qalpyna keltirilip, eskertkish qoyylghan Tezek tórening qabirining jatuynyng ózi de kóp nәrseni anghartady. Sonday-aq, atalghan jerde «Koyankóz auyly» degen atau búrynghy Amangeldi auylyna keyin berildi, al Tezek tóre jaylaghan tau anghary búrynnan Kóyankóz dep atalghan.

Kýrenbel jerining kýrdeli tarihy óz qoynauynda talay syrdy býgip jatqandyghyn osy bir derekterden kóruge bolady. Búl jerge kezinde N. Potanin sekildi foliklorshy ghalymdardyng men general-gubernatorlardyn, sonday-aq, Qaban, Týbek, Sýiinbay, Baqtybay, Qúlmambet sekildi úly aqyndardyn, Úly jýz ghana emes, qazaq-qyrghyzdy auzyna qaratqan Ysty Bóltirik, Suan Qojbanbet sekildi biylerdin, qyrghyzdyng ataqty datqalary men manaptarynyng da tabanynyng izi qalghany, tipti, qazaqtyng keyingi iygi jaqsylarynyng barlyghy derlik at basyn tiregen Qoyankózding tarihy әli zerttelip, aitylyp bitken joq.

Qoyankózge alghash kelip-ketip, keyin ómirining biraz uaqytyn tek osynda ghana ótkizgen Shoqan Uәlihanov ta biraz enbekterin osynda jazghany jәne ejelden boyyna singen әdetpen Jetisudyng jәne qyrghyz halqynyng tarihy, foliklory, әdet-ghúryptary turaly, Jetisugha baylanysty mol derekterdi jazyp alghany anyq. Kezinde Akademik Álkey Marghúlan jazghan Shoqannyng jesiri Aysarany alyp ketkende, Shoqannyng aghasy Jaqyppen birge Kókshetaugha ketken kýmis sandyghyndaghy qoljazbalar osynday derekterdi qamtyghan shyghar. Sonday-aq, Aysaranyng Kókshege barghan song әmengerlik jolmen Jaqypqa túrmysqa shyghuy, odan Rayhan degen qyzy men úly bolghandyghy, әli kýnge deyin úlynyng jәne Rayhannyng úrpaqtary Syrymbette túratyny da kónil audarudy kerek etedi. Shoqannyng shashylyp ketip, týrli múraghattarda jatqan jazbalaryndaghy Jetisu ólkesining foliklorlyq múralary әli kýnge deyin zerttelmey jatuy da alda isteletin júmystar az emes ekenin kórsetedi. Taghy bir anyzda úzatylatyn kezinde «Qoyankóz әkesinen kógen ornyna óleng súraghany» aqyndar turaly anyzdarda molynan kezdesetin derek. Biraq Qoyankóz apamyzdyng ólenderi, ghibrat­ty sózderi el arasynda saqtalmay, tek ol kisi jayly anyzdar ghana saqtalghan.Keyingi zert­teushiler Qoyankóz anamyzdyng úrpaqtary negizinen Almaty oblysynyng Enbekshiqazaq, Kýrti, Qarasay audandarynyng ónirlerinde meken etkendigin naqtylap, olardyng aty-jónin anyqtaghanyn aita ketken jón.

Syr boyynda tuyp-ósken Qaban jyrau el basshylary, kóregen bi, qaytpas batyrlar Eskeldi, Balpyq, Rayymbekpen birge on eki ata Jalayyrlardy Ile men Qaratal ónirine kóshirip alyp kelip, Alban, Suandardy Han tәniri, Ile boyyna ret-retimen qonystandyryp, ózi barlyq ómirin Shaghan tauynyng eteginde, Labasynyng baurayynda ótkizgen. «Bizge jetken anyz-әngimelerge qaraghanda, Qaban qapsaghay deneli, aibarly, aqyldy adam bolghan sekildi»,- dep jazady Qaban jyrau múralaryn jariyalaugha, nasihattaugha eren enbek sinirgen jazushy O. Ismailov.

Qaban aqynnyng sýt kenjesi Ysqaqtan tughan balalar beseu: Olar Biahmet, Qojahmet, Múhametshe, Rahmet, Kenjebek. «Osylardyng alghashqy ekeuinen túqym joq», - deydi zertteushiler. «Qalghan ýsheuinen, yaghni, Múhametshe degen úlynan – Ótebek, Rahmet degen úlynan – Mәrima jәne Naghima, Kenjebek degen úlynan – Jaqybay tughan», - deydi Qaban jyrau ómirin zertteushiler [5, 12].

Qaban jyraudyng qara shanyraghyna ie bolyp, ol kisining birli-jarym ózi tútynghan zattaryn kózderining qarashyqtarynday saqtap kele jatqandar osy úrpaqtary ekenin rastaydy.

Úly jyraudyng kindiginen ósip-óngen túqymdary qazirgi Kóksu audanyna qarasty Aqtekshe, Kóktekshe, Labasy, Jarshapqan (Talapty) auyldarynda túrady. Qaban jyraudyng Ospan degen balasynyng nemeresi Ysqaqúly Jaqan Jarshapqan /Talapty/ jerinde ómir sýrip, 1996 jyly qaytys bolghan.

Qaban aqynnyng qyzy Qoyankózden taraghan jiyenderin kóp jyl izdestirip, tapqan adam – jyraudyng osy shóberesi Isaúly Jaqan ekenin qalamger O.Ismailov óz enbeginde jazghan edi. Qaban jyrau әdildik pen amandyqty joghary ústaghan, әrkimning qayghy-qasiretine ortaqtasyp, olargha janashyrlyq tanytyp, hal-qadirinshe qol úshyn berip otyrghan.

Qaban jyraugha baylanysty anyz-әngimelerding týp negizinde tarihy dәlelder, shyndyqtyng sheti shyghyp jatuy da tegin emes ekenin jogharyda ait­tyq. Aqynnyng shóberesi Mәrima Raqmetqyzynyng aituyna qaraghanda, qazaq-qalmaq soghysy kezinde Jalayyrdyng bir batyry jekpe-jekting shartyn saqtamay, qarsylasyn qas pen kózding arasynda shanshyp óltiredi. Múnyng arty dau-damaygha ainalyp, qalyptasqan salt-dәstýrdi búzghany ýshin әlgi jas batyrdy qalmaq jaghy baylap berudi talap etedi. El aghalary búl talapqa moyynsúnyp túrghanda, Qaban aqyn algha shyghyp: «Búl jigit el qorghany bola alatyn azamat eken, jolyna jan – pida, meni baylap berinder!» - deydi de, óz erkimen jau qolyna amanatqa kete barady [5, 19].

Qaban óz kezining jyraulyq dәstýrdi aqyndyq dәstýrge jalghastyrghan Shal, Kótesh aqyndar sekildi iri ókili bolghany jәne onyng on bes jasynan bastap aitysqa týskeni onyng artynda qalghan dýniyelerinen anyq kórinedi. Qaban aqyndyghymen qosa, Eskeldi, Balpyq siyaqty sóz bastaghan sheshen, el bastaghan kósem, qol bastaghan batyr bolghan. Qaban jyraudyng әkesi Asan artyqsha bay bolmaghan, ózindik auqaty bar kisi kórinedi.

Qaban jyrau tughan jeri Syr boyy ekenin jogharyda ait­tyq. Syr boyynan shejireshilerding aituynsha, jyrau sol jerdegi Jalayyrlardy bastap, Jeti­su­gha 1767 jyly kóshken. Jalayyr ruynyng Syrmanaq (Syrdan shyqqan), Shumanaq (Shudan shyqqan), Birmanaq (Jetisudy mekendegen) bolyp bólinui, әli kýnge deyin Syr boyynda tarihy eskertkish «Jalayyr kópirinin», «Jalayyr auylynyn» saqtaluy, Jalayyrlardyng qazir de Syr boyynda, Shu aimaghynda, Tashkent, Taraz jerlerinde qonys teuip otyruy turaly tarihy derekter aqyn ómirimen tyghyz baylanysty jәne ony terendey zert­teu kezegin kýtip túrghan mәsele ekenin kórsetedi.

Jyrau esimining keyde Qaban, keyde Qabylisa bolyp ataluy turaly anyz da, boljaular da az emes. «Aqynnyng shyn esimi – Qaban, laqap aty – Qabylisa dep» dәleldeushiler kóp dәlelder keltiredi. Sonyng biri bylaysha bayandalady: «Jyraudyng әkesi Asan atanyng arystay-arystay alty úly bolghan. Barlyq shejirelerde solardyng alghashqy ekeui: Ang, Qaban dep kórsetilgen. Bizding osyghan airyqsha kónil audaruymyz jón sekildi. Sebebi, búrynghy zamandarda «Er azyghy men bóri azyghy jeti kýn elden, jeti kýn jerden», - degen qaghidany ústanghan halqymyz úrpaghyn jas kezinen-aq jalyndy, qaysar etip tәrbiyeleuge tyrysqan. Osy bir jauyngershilik uaqyt­ta halqymyz úldaryn qajyrly, qayratty bolsyn degen iygi tilekpen týz taghylarynyng attarymen atay bergen. Ay – taudaghy orman, toghaydyng tolaghayday kýshtisi bolsa, Qaban – ózen-kól, dariya-teniz boyyndaghy qalyng qamys, nudy meken etetin myqty hayuanat. Qazaqta «balang tentek te bolsa, zorbolsyn» degen mәtel bar. Búnday tilekting týbinde de ómirding zandylyghy jatyr. Atap aitqanda, jaugershilikti kóp kórip, әbden zәrezap bolghan halqymyzdyng qúdaydan tilegeni kýni erteng oiran salatyn jaularmen jaghalasa alatyn, tipti, ony toytaryp tastaytyn jaramdy úldar bolghan. Eger, olar әr týtin, әr otbasynan shyghyp jatsa, núr ýstine núr dep quanghan. Sonday núrly tilek Asan atamyzda da bolghangha úqsaydy. Sondyqtan da ol bir balasyn – Ay, ekinshi balasyn – Qaban dep yrymdap qoyghan tәrizdi». Osynday sәikestik Qaban jyraudy ózine pir etip ótken Baqtybaydyng atalaryna da qatysty. Baqtybaydyng ýlken atasy Anlamas eki balasynyng birining atyn – Ang, ekinshisin – Jolbarys qoyghan. Jolbarystan Baqtybay tuady.

Jalayyrdyng shyn esimi Qabylan ekendigin de tarihshylar jazyp jýr. Ekinshi bir dәlelde: Jyraudyng on bes jasynda túnghysh ret aitysqan adamy – Túmarsha kelinshek. Qaban men Túmarshanyng aitysy jayynda alghash derek bergen Mәlke qajy: «Búl toygha kelip edi Qaban aqyn, aqyryp Qaban aqyn qoya berdi», «On beske Qaban aqyn kelgen jasy» dep aqynnyng atyn «Qaban» dep aiqyn aitady. Túmarshanyng «atynyz kim bolady aitshy maghan?» degen súrauyna:

«Qaban dep qoyghan әkem atym,

Jalayyr on eki ata – arghy zatym» [5, 96], - dep jauap qayyrady. Bala  jigitti aitysta túqyrtyp almaq niyetpen, sәti týsse, kónilin shaylyqtyryp tastau maqsatymen Túmarsha odan әri bastyrmalatyp:

«Qaban dep qalaysha at qoydy saghan,

Atyndy әkeng marqúm bilip qoyghan» [5, 96], - dep, әzil-qaljyngha iykemdep, batyra týsedi. Biraq әli eshkimnen beti qaytyp kórmegen jas aqyn oghan toqyrap, toqtamastan: «Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban!», - dep jauap beredi. Alysqanyn alyp úryp, jan balasynan jasqanbay, ór bop óssin degen yrymshyl әke bir balasyn – Ay, bir balasyn – Qaban dep ataghany qisyndy. Demek, onyng shyn esimin – Qaban dep úghuymyz oryndy.

Dýnie salar aldynda jyrau el-júrtyn jiyp, qoshtasyp: «Mening atymdy haram maqúlyqpen atap qalghandyqtan ghana jer qoynyna kirermin. Áytpegende, olay bolmas edi. Sonda da jer qoynynda kóp jatpaspyn, perishteler alyp keter», - depti degen de anyz bar [5, 122].

Búl jayynda ghalym M.Joldasbekov: «Obalym atymdy Qaban qoyghan әke-shesheme bolsyn, atym Qaban bolghandyqtan, bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde jerlenermin. Ýsh kýn denem jerde jatady. Ýsh kýnnen song tabylmaydy», - degen maghlúmatty keltiredi [33, 152]. Mine, osy dәlelderge sýiensek, aqynyng qúlaghyna azan shaqyryp qoyghan esimi – Qaban.

Al endi, Qaban jyraudyng qalaysha Qabylisa atanghany jónindegi anyz, әngimelerge kóz salalyq. Derek keltirushiler onyng bir sebebi, jyraudyng din jolyn berik ústanuy degendi algha tartady.

Shyndyghynda  Qaban jyraudyng din jolyndaghy ýlken túlgha jәne sol dindi uaghyzdaushy iri jyrau bolghandyghy, әuliye, abyz atanghandyghy hәm onyng Kenestik kezde erterek tanystyrugha, enbekterin jariyalaugha ýlken kedergi bolghany haq. Zer salyp, zeyin qoyghan adamgha jyraudyng Qabylisa ataluyna qatysty jauap onyng Tautan qyzben aitysynda anyq aitylady. Aytys kezinde Qaban jyrau Tautan qyzdyng qoyghan júmbaqtaryn týp-týgel sheshe bergen song Tautan qyz onyng tenizdey tereng kemengerligin birjolata moyyndap:

«Bir kelgen dýniyege әuliyesiz,

Qabylisa atandyng qydyr daryp» [5, 105], - deydi. Yaghni, «Atyng Qaban edi, bertin kele qasiyet, qydyr daryp, Qabylisa atandyn» dep anyqtap túr.

Úly jýz ghana emes, jalpy, Shyghys, Ontýstikte Qaban aqyn jóninde auyzdan-auyzgha taraghan әngimeler kóp. Ol ólen-jyrdyng dýldili ghana emes, jauyna des bermegen batyr da bolghan deydi key anyzdar.

Qaban jyrau zamany qazaq eline bir jaghynan Jonghar shapqynshylary, bir jaghynan Resey patshalyghy, bir jaghynan Qytay imperiyasy sekildi alpauyttar qauip tudyryp otyrghan kezeng boldy. Osy kezde halyq atynan jyraulardyng sóz sóileui de últtyq sananyng qalyptasqanynyng kórinisi. Olar últtyq mýddeni oilap, әreket etuge shaqyrghanyn kóruge bolady.

Qalmaqtarmen qandy shayqasta jyrau jau qolyna týsip, tútkynda bolghan. Biraz jau qolynda bolghan has batyr ózining aqyldylyghy, tapqyrlyghy jәne artynda túrghan qalyng elining arqasynda tútqynda qalmay, elge qaytqan.

Kezinde Abylay hannyng ózi de jau qolyna týsip, jasymay, shart synbay eline oralghany sekildi synaqtan Qaban jyrau da ótken tәrizdi.

Onyng jau qolyna týsu sebebin estelik aitushylar jau qolyna týsken jas batyrdyng ornyna súranyp, ózi barghan dep bayandaydy. Jas batyrdy qútqaryp, Jongharlardyng qolyna óz erkimen berilgen Qaban jyraudan bir nәrse alyp qalu, onyng saghyn syndyru maqsatynda jaularynyng oghan istegen әreketteri de ol turaly anyzdarda aitylyp keledi. Jau qolynan tapqyrlyqpen qayrat júmsap, aqyl-aylasynyng arqasynda eline oralghan Qaban jyraudyn:

«Alpys kýn atan bolghansha,

Bura bop bir kýn zirkilde.

Ajal jetpey ólim joq,

Jaugha shap qarsy, irkilme» [5, 48], -

degen jyr joldary el arasyna keninen tarap, jauyngershilik zamanda halyqqa jiger bergen.

Qaban (Qabylisa) jyrau – qazaq halqynyng suyryp salma әdebiyetining iri túlghasy, joryq jyrauy, batyry ghana emes, irgeli qogham jәne memleket qayratkeri. Ózining tereng oily, jalyndy jyry, qara orman halyqty sýttey úiytar salmaqty da úshqyr sózimen Jetisu ghana emes, shapqynshylyqtan bosay bastaghan qazaq halqyn, batyrlaryn bir tudyng astyna biriktiruge, Abylay súltannyng abyroyyn asyrugha ólsheusiz ýles qosyp, Týrkistanda Abylaydy qazaqtyng hany etip saylaugha múryndyq bolghandardyng biri boldy. Alashtyng ala tuyn batyr, bi, jyrau, aqyndarmen birge jelbiretken. Búnyng ózi-aq onyng qazaq halqynyng talay úly túlghalarymen dәmdes, seriktes bolghanyn kórsetedi.

Jalayyrdyng Andas atasy ornalasqan Arqarly asuynda jerdi jongharlardan azat etude mert bolghan Kishi jýzding batyrlary Malaysary men Jolamannyng mәngilikke mekendep jatuy da kezdeysoq emes jәne qazaq elinining batyrlary jerge, rugha bólinbey, qasiyetti qazaq jerin birge jýrip qorghaghanyn, azat etkenin osy bir derekten-aq kóruge bolady.

Ghasyrlar boyyna jaudyng shetinde, jelding ótinde, qylyshtyng jýzinde ómir keshken Jetisu júrtshylyghynyng eldikting ansaghan arnasyna týsip, keler úrpaqtyng qamyn kýitteuine sol dәuirding eren túlghalarymen birge Qaban jyrau da zor belsendilik tanytqan.

Syrdyng boyy, Týrkistan men Tashkent ónirinde qanat jayyp, túraqtap qalghan Jalayyrlardyng basyn qosyp, bәtuagha keltirip Jetisugha qonys audarugha múryndyq bolghan. Tóle biymen qatar dau sheship, Búqar jyraumen ýzengi qaghystyra jyr tolghady, alang kýy keshti, Abylaymen bir týmenning sapynda jongharlarmen shayqasty. Ata jaudyng qolyna da týsti. Ruhyn týsirip, jigerin jasytpady. Eldikting úranyn saldy, el irgesin bekitti, jayly qonysqa ornalastyrdy.

Qaban jyrau – suyryp salmalyq dәstýrdegi әdebiyetke jana serpin, tyng mazmún alyp kelumen qatar, ony týr jaghynan kórkeytip, kemeldendire týsken, búrynnan didaktikalyq sipaty basym qazaq әdebiyetining nasihattyq oy tújyrymdarmen tolygha týsuine eren enbek etken, tól folikloren suyryp salma auyzsha әdebiyetting ózara jaqyndasuynyn, tolysyp, kórkenining dәnekeri bola otyryp, osy eki salany útymdy paydalanghan talant.

Qogham, din, etika, adamgershilik, qaryz ben paryz, erlik pen ezdik, baylyq pen kedeylik, dýnie men din jayly oilar toghysqan filosofiyalyq tuyndylary da Qaban jyrau poeziyasynyng tereng dýniyetanymdyq sipatyn anghartady.

Qaban jyrau aqpa-tókpe improvizator, ólendi qaru etken suyryp salma óner adamy, halyqtyng qamyn oilaytyn parasaty mol el aghasy, qysylghanda jol tabar aqylshysy, uaqyt, oqigha syryn, zamana baghyt-baghdaryn aqyl tarazysyna salyp synay, salmaqtay biletin, boljaghany bolyp, aitqany keletin tapqyr da kóregen, dana abyz boldy. Óz tolghaularynda ol el taghdyryn shesher iri oqighalar, asa mәndi, kókeykesti mәseleler, halyq qayghyrghanda demep, quanghanda qanat bitirip, aqyl qosatyn mәselerdi qozghaghan. Sonday-aq, jyraulyq poeziya men aqyndyq shygharmashylyqtyng shekarasynda túrghan, jyraulyq jәne aqyndyq túlghanyng qyzmetin qatar alyp jýrgen Qaban jyrau birde әleumettik mәni zor, iri, keleli mәselelerdi jyrlasa, aqyn retinde ómirmen qoyan-qoltyq, betpe-bet kelip san qily taqyrypta ólender shygharyp, aitystargha da týsken. Onyng búl sipat­tary birde Búqar jyrau shygharmashylyghymen úshtasyp jatsa, birde Tәtiqara, Kótesh, Shal aqyn shygharmalarymen toghysyp jatady.

Boyyna sinkret­ti ónerdi jinaghan, tughan eli, oghan degen sýiispenshiligi, elding birligi, býtindigi, iman men diny sauattylyqqa ýndeu tolghaularynyng basty taqyryby bolghan, jyraulyq ónerding úly túlghasynyng taghy bir ereksheligi – el biylegen, Jalayyrdyng basyn bir jerge qosugha zor enbek sinirgen qayratker.

Qaban jyrau sonymen birge býkil elding keleshegin aiqyn boljay alghan kóripkel, aldaghy kýnderdi anyq kóretin sәuegey de bolghan. Jyraudy onyng qorshaghan ortasy, sol ortanyng әleumettik talaptary qalyptastyryp, tarih sahnasyna shygharghanymen, tarih tolqynyndaghy alasapyran zaman onyng asyl múralaryn bizden alystatyp, atyn Asan atamyz sekildi anyzgha ainaldyra bastaghanymen, onyng úrpaqtary sol asyldy inju tergendey jinap, halqyna «az da bolsa kóptey kór» dep qaytaryp otyruy eren enbek, úly jyrau múrasyna degen sheksiz sýiispenshilik.

QABAN JYRAU ShYGhARMALARYNYNG KÓRKEMDIK EREKShELIKTERI

Qaban Asanúlynyng tolghaulary men órnekti de ózekti ólenderi, qiynnan qiysqan aitys ýlgileri, sheber shendesken sheshen sózderi әdebiyetimizding bagha jetpes múralary ekeni sózsiz.

Óz dәuirining kemel oiynyng kók­jiye­gin meylinshe keneyte bilgen ol býgingi úrpaghynyng ruhany baylyqtarymen tonnyng ishki bauynday tútasyp, ýndesip, jalghasyp jatyr. Sonday-aq, jyrau qiyalynyng baylyghy, suret­teu tәsilderining kemeldigi men әsemdigi, jyrau ómir sýrgen dәuirdegi qazaq poeziyasynyng biyik óresin, ózindik sipatyn tanytyp qana qoymaydy, onyng bolashaq mejesi de bolyp tabylary haq. Onyng últtyq boyauy qanyq, aforizmderge, kórkem obrazdargha bay tolghaulary, jyr joldary tughan әdebiyetimizding tandauly ýlgileri qatarynan.

Qaban jyrau ózining shygharmalarynda qazaq qauymy ýshin mәni zor әleumettik, ruhani, diny mәselelerdi kóteredi. Búlardyng eng bastysy – el birligin tu etu, ishki, syrtqy jaularmen bitispes kýreske ýndeu, adamgershilik qasiyet­terdi joghary ústau, jas úrpaqtyng tәrbiyesine jete kónil bólu.

Qaban jyraudan XVII– XVIII gh.gh. elding әleumet­tik tirshiligi, halyq taghdyry, arman-múraty, ómir, bolmys, tughan el jayly san aluan múra qalghan jәne olardyng barshasy filosofiyalyq-didaktikalyq tuyndylarymen qatar, ómirding ózge mәselelerin qozghaghan tebirenister men tolghaular bolyp kelgen.

M.Maghauin tolghaulardy shartty týrde «filosofiyalyq» jәne «lirikalyq» dep ekige bóle qarastyrady. «Keybir naqyldar qúramynda halyq maqal-mәtelderi jәne oghan týsinik retindegi tirkester bolady» deydi. Ghalymnyng aityp otyrghan osy pikirine mol mysaldy Qaban jyrau tolghaularynan tabugha bolady.

«Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn.

Shymshymaly sóz qiyn,

Jazylmasa, dert qiyn,

Iske aspasa, sert qiyn.

Aqylynan adasyp,

Ózenge týsken er qiyn.

Qaytarylmay qalsa,

Jaugha ketken jer qiyn» [5, 68].

Halyqtyng basynan ótkergen tarihy oqighalardy, onyng arman-múratyn, keshirgen auyrtpalyqtaryn kósile jyrlauymen ghana baghaly emes, elding sayasiy-әleumet­tik tirshiligin, oi-sanasyn, dýniyetanymyn kórkem beyneli tilmen bere biluimen de Qaban jyrau poeziyasy asa qúndy. Sondyqtan da onyng jyrlary halqymyzdyng neshe ghasyrlyq ómirin óner órnegine, aqyl sózine beynelep týsirgen, óshpes, ólmes múramyz.

Ol halyq poeziyasynyng estetikalyq jýiesi men kórkemdik tәjiriybesin, әleumet­tik jәne jalpy halyqtyq ústanymdaryn, sonday-aq, foliklorlyq dәstýrlerdi sol qalpynda qaytalamay, onyng sózdik, obrazdyq, beyneleu qúraldaryna, ólshem órnekterine sýiene otyryp, ózindik sóz bederin jasady.

Jyraulyq poeziya turaly U.Dalgattyn: «Suyryp salma aqyn-jyraular poeziyasy, sózsiz kórkemdik qasiyetine sәikes, foliklor men jazba әdebiyetin baylanystyrushy buyn. Yaghni, kóptegen halyqtardyng poeziyalyq mәdeniyetining damuynda osynday ótpeli dәuirler bolady. Olardyng poeziyasynyng ýlgileri foliklordyng estetikalyk prinsipterimen sәikes keledi, onyng sheginen aspaydy. Aqyndar men jyraular shygharmashylyghynda daralyq sipat, újymdyq dәstýr, dialektikalyq birlikte bolady» [37, 54], - degen pikiri Qaban jyrau shygharmashylyghyna da tәn.

Qaban jyrau shygharmalaryndaghy beyneli sózder jýiesin, suret­teu, mәnerleu qúraldaryn, sóz qoldanu sheberligin, sóz saptau ereksheligin qarap otyrghanymyzda, onyng jyraulyq poeziyamen bitise baylanyp jatqanyn kóremiz. Oghan mysal, Qaban jyrau poeziyasynyng sony filosofiyalyq tereng oigha tolylyghy jәne ósiyetnama týrinde kelip otyrghandyghy, onyng poeziyasyndaghy naqyl, sóz oralymdarynyng moldyghy dәlel.

Aqyl, naqyl sózderdi tughyzuda Qaban jyraudyng halyq auyz әdebiyetinen paydalanghany, ústartqany, janadan tughyzghany, sol siyaqty ózinen búrynghy aqyn, jyraular jasaghan aqyl, naqyldar halyqtyq múragha ainaldyrghany da az emes. Múnday almasu baghzy dәuirden kýni býgingi deyin jelisi ýzilmey kele jatqan halyq әdebiyetin de, aqyn, jyraular shygharmashylyghyn da bayyta, qúnarlandyra týsetinin akademik S.D.Lihachev: «Mәdeny múralardyng jalghastyghy – olardyng eng manyzdy qasiyeti», - dep tújyrymdaydy [38, 54].

Qaban jyrau múrasy halyq auyz әdebiyetimen taqyryp, mazmún, janrlyq jaghynan sabaqtas, baylanysty bolyp kelgen. Eldik, erlik, iygilik, izgilik – adam ómirining san aluan mәseleleri onyng poeziyasynyng da túraqty taqyrybyna ainalghanyna mysaldar molshylyq. Halyq auyz әdebiyetindegi tolghau, ólen, erlik jyrlary, aitys siyaqty janr ýlgilerin qoldanyp, jyr ýlgisindegi tolghau týrin kóbirek paydalanghan.

Jyrau poeziyasy – auyzsha jәne jazbasha sóz óneri poeziyanyng kóshpeli túrmys mәdeniyeti jaghdayyndaghy ózgeshe qúbylysy. Qazaq mәdeniyetining kóshpeli túrmys ayasyndaghy sipatynda adamgershilik tәrbiyesi manyzdy oryn alady. Qazaq әdebiyeti últtyq bolmysymyzdyng qalyptasuynda asa quat­ty yqpaldylyghymen erekshelenedi. Memleketti basqarghan handardan bastap, esi endi kire bastaghan balalargha deyin sózding tәlim-tәrbiyelik, estetikalyq yqpalyn qabyldaydy. Halyq «Óner aldy – qyzyl til» dese, sol til ónerin jete mengergen, auzyn ashsa boldy, kómeyinen kýmbirlep jyr qúiyla jóneletin adamnyng júrt aldynda zor bedelge ie boluy – zandy qúbylys.

Qaban jyrau shygharmalarynan jyraudyng ózi ómir sýrgen qily da qiyn zaman kelbeti aiqyn tanylady. Qaban jyrau qazaq qauymy ejelgi túiyqtyqtan arylugha bet alghanyn, kóne dәstýrli әleumettik qatynastar búzyla bastaghanyn kóredi, osynyng bәri bolashaqta jýzege asar úly ózgeristerding basy ghana ekenin týsinedi. Al osy bir kezende úrpaghynyng bilim men ghylym, dinge bet búratyn zamany ekenin ózining tolghau, termeleri arqyly týsindiruge tyrysady. Qaban jyrau poeziyasy ózining әleumettik, adamgershilik sarynymen ghana emes, kórkemdik sapasymen de qúndy. Jyrau tolghaularyndaghy sintaksistik parallelizmge, dybys ýndesulerine, ishki úiqasqa qúrylghan órnekterden, arnau týrindegi sóz qoldanystardan anyq kóremiz.

Jyrau óz poeziyasynda tereng filosofiyalyq oidy beyneleu ýshin ólenderining úiqas, yrghaqtaryn sol maqsatqa oray alghan. Oghan mysal:

«Kýnirenip ótken kýnderdi,

Týnerip ótken týnderdi

Týnek emes dep kim aitar?

Syy qylmasang halqyna,

Kele almasang qalpyna,

Týse almasang saltyna,

Jýre berseng salpyldap,

Tórt qúbylasy teng eken

Degendi saghan kim aitar?

Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shiryghyp,

Serpile bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de syry týzelmes» [5, 75-76].

Osynday shyn kórkemdik tәsil arqyly ol tyndarmanyn shygharmanyng ishki iyirimderine endirumen qatar, emosiyalyq әserin de ýstey týsken.

Taghy bir top tolghaularynda Qaban jyrau ómir men bolmys, zaman jәne adam turaly tolghanady. «Tabighat bir qalypta túrmaydy» deydi jyrau. Adam ómiri de sonday. Jyrau adamnyn, onyng minez-qúlqynyn, salt-sanasynyng ózgeruine oray «adam qoghamy da damyp otyrmaq» degenge menzeydi.

Qaban jyrau shygharmalary nasihat tolghanystar, naqyl, aforizmder týrinde keledi. Obrazgha bay, últtyq boyauy – qanyq, kórkemdigi – kemel.

Qaban jyrau ejelgi jyraulyq dәstýrdi saqtap, bir bastasa, bir aigha deyin tausylmaytyn ólen-jyrlardy, dastandardy jyrlaghany da el arasynda anyz bolyp tarqaghan jәne ghalymdar enbekterinde jazylyp jýrgenin jogharyda ait­tyq. Onyng poeziyasy sony filosofiyalyq tereng oigha toly jәne ósiyetnama týrinde keledi. Sondyqtan da Qaban jyrau poeziyasynda naqyl, aforistik sóz oralymdary mol. Jalpy, Qaban jyrau tolghaulary – halyqty bereke, birlikke úiystyrugha baghyttalghan poeziya.  Múny, әsirese, onyng «Eli - júrtym, sizge aitamyn» at­ty tolghauynan anyq bayqaymyz. Jyrau «birlikti bol, shyraqtar» dep tilek aitumen bastap:

«Auyz birlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar», -

dep tolghay kele:

«Birlikti jerde rizyq kóp,

Ol adam elge túraqtar.

Auyz birlik joq jerde

Qiyanat­ty qiyat bar.

Úyat­tyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar» [5, 39], - dep,  úlaghatty oilarmen týiindeydi.

Jyraudyng dýniyeni sezinui individualistik emes, kemeldengen újymdyq sana túrghysynda jәne әleumettik ymyrashyldyq onyng tolghaularynan ayqyn seziledi. Jyrau halyqtyng basty baylyghy auyz birlikte ekenin óz tyndaushysyna ýnemi qayyryla jetkizip, maqal-mәteldete otyryp tolghaydy.

Újymdyq sana, yaghni, «bir jennen – qol, bir jaghadan bas – shygharu» halyq basyna ýlken qauip-qater, nәubet tóngen uaqytta erekshe kórinetini aqiqat.

Jyrau poeziyasyndaghy arghymaq at pen azamat­ty, tabiyghat qúbylystary men adamzat ómirin shendestire jyrlau, dúshpan men dos, jaqsy men jaman, jalghyzdyq pen kóptik motivterining astarynda da dәuirding ruhani-estetiykalyq súranysyn kóruge bolady. Qaban jyrau:

«Arghymaq jaby kóriner,

Asa shauyp bulansa.

Aydyn kól batpaq kóriner,

Astyna tartyp su alsa...

Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jaby jetken son?!

Aghayyn-tughan ne kerek,

Andysyp kýni ótken son?!» [5, 42], - dep, tolghauy osy aitqandarymyzdyng birden-bir dәleli.

Jaqsy men jamannyng shekarasyn ajyratu, jaqsy qasiyetterdi úlyqtau arqyly últqa tәn qasiyetterdi qalyptastyru degen sóz. Últ iydeyasy sol halyqtyng arman-maqsat, talap-tilek, múrat-mýddesinen kórinetini anyq. Yaghni, halyqtyng tuabit­ti óz minezinen tuyndaydy. Halyq – óz úrpaghynyng boyynan qanday qasiyet­terdi kórgisi keledi, qanday minezdi boyyna siniredi, qanday әreketterdi erekshe úlyqtaydy? Osynyng barlyghy jyrau tolghaularynda:

«Jaqsygha jaman adam

                          bolar kýndes,

Qadirin shyn asyldyng

                          jaman bilmes.

Jamannyng janjaly kóp

                          auyldasqa,

Kónilindi bir kóterip, oinap-kýlmes.

Jaqsynyng paydasy bar

                         qysylghanda,

Jamannyng boyy jetpes

                        úsynghanda.

Obyrgha isting artyn jibermeniz,

Bolady ynsap degen

                             músylmanda» [5, 58], -

degen jyr joldarymen kórinis tapqan.

Qaban jyrau poeziyasynyng ózekti taqyryby – tughan eli, oghan degen sýiispenshiligi, elding birligi, býtindigi jәne ol ómir dialektikasyna da tereng kóz jibergen, dýniyening bir qalypta túrmaytynyn, ýnemi ózgeriste bolatynyn dúrys payymdaghan.

Qaban jyraudyng poeziyasynda adamgershilik etika, morali mәseleleri keng oryn alghanyna myna bir jyr shumaqtary kuә bola alady:

«Ýirek, qazy bolmasa,

Aydyn shalqar kól jetim.

Eli qaptap qonbasa,

Betegeli bel jetim.

Úlyghy әdil bolmasa,

Bolady baytaq el jetim.

Óz aqyly bolmasa,

Aytqan tilge kónbese,

Úqpasqa aitqan sóz jetim.

Zamandasy bolmasa,

Jastyng qalsa ishinde,

Kәriya bolar sol jetim.

Jaman bolsa alghanyn,

Qatarynnan qalghanyn.

Alyp túrsa betinnen,

Ómiri bolar er jetim.

Kórgeni bar qypsha bel,

Jamangha barghan –

                        sol jetim» [5, 68-69].

Qaban jyrau óz poeziyasynda tereng filosofiyalyq oidy beyneleu ýshin ólenderining úiqas, yrghaqtaryn sol maqsatqa oray alghan. Mysaly;

«Auyzbirlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde,

Qiyanatty qiyat bar.

Úyattyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan

Basyna jaqqan shyraq bar.

Fәny túrmaq, baqida,

Minetúghyn pyraq bar»  [5, 39].

Shyn kórkemdik tәsil arqyly búl tolghau joldary tyndaushysyn shygharmanyng ishki iyirimderine endirumen qatar, tolghaudyng emosiyalyq әserin de kýsheyte týsken jәne jyrau endi bir tolghauynda psihologiyalyq hәm sintaksistik parallelizmdi de sheberlikpen qoldanghan. Mysaly:

«Barly, barly, barly tau,

Basy esenning deni – sau.

Úiyqtamasan, qabaq jau,

Jarytyp ishpesen, tamaq jau.

Jyrtyq ýige tamshy – jau,

Aryq atqa qamshy – jau» [5, 46-47], -dep, halqymyzdyng úlaghat­ty sózin beyneley otyryp, tolghaudyng mәn-mazmúnyn terendetken, óte әserli etken.

Ádebiyetimizdi jana tarihy kezende, el basyna qiyn qater tóngen shaqta,  XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysy men HIH ghasyrdyng birinshi jartysynda, jana, sony oi-tolghanysymen, kórkem sóz órnegimen bayytyp, halqymyzdyng suyryp salma poeziyasyn әri qaray damytqan jyraulardyng alghy shebinde – Búqar, Qaban jyraular bolghany aqiqat.

Búl mәseleni birshama jan-jaqty, tereng zerttegen filosofiya ghylymdarynyng kandidaty, dosent Almagýl Qanaghatova: «Búqar jyrau men Qaban jyraudyng ar-namys pen arsyzdyq jónindegi iydeyalary olardyng adamgershilik filosofiyasy sekildi qazaq halqynyng izgi dәstýrlerin damytyp, bayytuda zor manyzgha ie boldy», - dep oy týiedi [39, 221].

Qaban jyrau shygharmalary janry birde tolghau, birde jyr, birde on bir buyndy qara óleng formasynda san qyrly bolyp kelgen.

Ádebiyettei «janr» týsinigi ayasynda әdebiyetting epos, lirika, drama sekildi iri tekterining de, olardyng ishki qúramdas bólikteri bolyp tabylatyn janrlyq týrlerding de qamtylatyny belgili.

Akademik S.Qasqabasov: «Janr – ónerdin, әdebiyet pen foliklordyn, bir jaghynan, jalpy, kóp qyrly (uniyversaldy) kategoriyasy da, ekinshi jaghynan, naqtyly kategoriyasy. Kóp qyrly bolatyny – onda әr týrli әdister men tәsilder kórinis tabady, al naqty bolatyny – shygharma belgili bir janrdyng ayasynda jazylady», - dep anyqtama beredi [40, 11].

Aytylghan әrbir janrdyng ózindik ereksheligi, zandary bolady. Shyghys әdebiyetindegi janrlar teoriyasyn zerttegen  әdebiyettanushy IY.V.Steblevanyng payymdauynsha, «janr» úghymy  bir dәuirdegi belgili bir mazmún men túraqty týr erekshelikterin qamtityn, poetikalyq birtútas jýiesi bar mәtinder tobyn biriktiredi [41, 8].

Ózgermeli  tarihy kategoriya retindegi «әdeby janr» úghymynyng ereksheligin aiqyndaytyn kezekti anyqtama tatar ghalymy A.M.Sharipovtyng «Zarojdenie sistemy stihotvornyh janrov» atty enbeginen kezdesti. Ol: «Janr skladyvaetsya vekami, nepreryvno izmenyaetsya, transformiruetsya soglasno hudojestvenno-esteticheskim trebovaniyam kajdoy epohy y kajdoy otdelino vzyatoy nasionalinoy liyteratury, i, projiv dolgui jizni, esly net v nem potrebnosti, on mojet y ugasnuti», - deydi [47, 89].

Atalghan erekshelikterding barlyghyn derlik qamtityn tól әdebiyetimizdegi biregey qúbylystardyng biri HV-HVIII ghasyrlarda jyraular shygharmashylyghy arqyly qalyptasyp, týrki halyqtarynyng әdebiyet tarihynda eleuli iz qaldyrghan tolghau dәstýri bolatyn. Onyng mysalyn Qaban jyraudan kóruge bolady:

«Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn.

Shymshymaly sóz qiyn,

Jazylmasa, dert qiyn,

Iske aspasa, sert qiyn,

Aqylynan adasyp,

Ózenge týsken er qiyn.

Qaytarylmay qalsa,

Jaugha ketken jer qiyn» [5, 68], - dep, nemese:

«Tuyp, ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat.

Álpeshtegen anang qymbat,

Erkelegen bala qymbat,

Meyirimdi әkeng qymbat,

Jaqsy dos, jaryng qymbat,

Bәrinen de úyat pen

            aryng qymbat» [5, 68].

Qaban jyraudyng kez kelgen tolghauynda otbasy, aqyl-oy, adamgershilik,  ya, ekologiyalyq, tipti, ekonomikalyq, odan qala berdi, ózin-ózi tәrbiyeleu jәne qayta tәrbiyeleu, kóptegen mәselelerin jeke dara qarastyryp shyghu abzal. Mysaly:

«Bolatúghyn bozbala –

Sózi júmsaq jibektey.

Árkimge tiyer paydasy,

Sary moyyn ýlektey.

Bolmaytúghyn jamandar

Olaqtar shapqan kýrektey.

Ot basynda guilder,

Kóteu tamyr bilektey.

Ótirikti zaulatar,

Qúdaydan qorqyp shym etpey» [5, 57], - degen joldary búghan aighaq.

Jyraudyng ghasyrdan-ghasyrgha saqtalyp, talay qiyndyqtardy bastan keshirip, bizge jetken jyr joldary keyingi úrpaqqa da jetui ýshin ony kóbirek nasihattap, zerttep, jariyalaytyn kezeng endi ghana tughan sekildi.

Qaban jyrau ómir sýrgen kezende adamzat balasynyng aldynda ýlken belester túrdy. Onyng birnesheui adam boyyndaghy adamgershilik qasiyetterin saqtap qalu, adam boyynda qayyrymdylyq, bauyrmashylyqty jetildiru jәne búrynghy oishyldardyng qúndy múralaryn keyingi úrpaqqa jetkizu edi.

Qaban jyrau óz tolghaulary arqyly halyqqa dúrys jol siltep, naghyz adamy qúndylyqty saqtau ýshin qanday sharttar kerek ekenin aityp jәne ózining basty paryzy, halqyna qyzmet etu kerektigin sezip, sol jolda bar ghúmyryn ótkizdi. Onyng osy jalghan dýniyede ne nәrsege úmtylyp, ne nәrseden jerinu kerektigin beyneleytin úlaghatty jyrlaryn oqyp, ýirenuding qazirgi sәt ýshin mәni zor. Mysaly:

«Jasqa satpa әkendi,

Aqyly qashqan kәri dep.

Ajaldan alyp qalmaydy,

Apiyn ishpe dәri dep.

Qolagha berme kýmisti,

Altyngha úqsas sary dep.

Azghyrghan aram tilge erme,

Adamnyng birdey bәri dep.

Oqyghandy oilama,

Esi ketken sorly dep.

Nadandargha qol sozba,

Adamnyng jaqsy zory dep.

Biylikke qaray qol sozba,

Jaqsy onyng bәri dep.

Sózine qaray kisini al,

Deme eldin qory dep.

Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep» [5, 50], - degen jyr joldary oiymyzdy dәleldeydi.

Qaban jyrau jayly biz eng alghash ret M.Áuezovting aitys aqyndaryn jan-jaqty taldaghan ataqty maqalasynda jazghandyghyn jogharyda aitqan edik.

M.Áuezov óz enbeginde: «Shynynda, Janaq, Sýiinbay, Shó­je, Týbek, Maykót, Qaban, Qúlmambet, Jambyl siyaqty talay elderge ataqtary ja- yylghan aqyndardy alsaq, solardyng ómir boyy qoldanghan negizgi aqyndyq janry kóbinese aitys ekenin bilemiz. Búlar úzaq ómir jasaghan aqyndar bo­luymen qatar, barlyghy da aitysqa erte aralasyp, on bes-on alty jastarynan aqyndyq ónerlerin bastaydy. Olardyng el jadynda saq­ta­lyp qalghan iri aitystarynan basqa, әrbir oiyn-sauyq, ait pen toyda, as-mere­kede jas-jelen, qyz-kelinshektermen qaghysyp aitysqan» [1, 281], - dep, jyrau turaly resmy mәlimet bergen.

Qaban jyrau XVIII ghasyrdaghy kóptegen aqyndar tәrizdi aityskerligimen de aty shyghyp, tek qana jyraulyq óner iyelerine ghana emes, ózinen son, keyinirek kelgen aqyndargha da ýlgi mektebi bolghan. Onyng birden-bir sebebi, Qabylisa Asanúly – jyraulyq dәstýr men aqyndyq dәstýrding arasyn jalghastyrushy, eki dәstýrdi teng mengergen úly túlgha.

Qazaq әdebiyetining tarihynda «jy- raulyq dәstýrding sony Búqar jyrau» dep, odan keyin aqyndyqty Shal Kýlekeúlynan bastap ketemiz. Biraq zert­teushiler búl eki ýrdistin, yaghni, jyraulyq pen aqyndyqtyng arasyn jalghastyrghan uaqyt aralyghy baryn, sol kezenning belgili túlghalary bar ekenin joqqa shygharmaydy, tek qolda materialdardyng bolmauy kósilip sóilep,  naqty taldaular jasaugha mýmkindik bermedi. Endi osy olqylyqtyng ornyn Qaban jyrau múrasy tolyqtyrary sózsiz. Búl is alghashqy jemisterin de bere bastady.

Filosofiya ghylymdarynyng doktory, zamanauy qazaq filosofiyasynyng iri ókilderining biri Qasabekov Amanjoldyng jetekshiligimen Qanaghatova Almagýlding «Búqar jyrau men Qaban jyraudyng әdeptik dýniyetanymdary» at­ty taqyrypta filosofiya ghylymdarynyng kandidaty dәrejesin qorghap, ghylymy enbek jazuy osynyng aighaghy.

A.Qanaghatova óz ghylymy enbeginde Búqar jyrau men Qaban jyrau tolghaularyndaghy birqatar úqsastyq pen sol zamandaghy zәru mәselelerding jyraular shygharmashylyghynda negizgi taqyrypqa ainalghanyna, osy taqyryptardy ashudaghy jyraulardyng azamattyq ýn, arnaly kózqarastaryna toqtalghan.

Jalpy qazaq әdebiyetining jyraulyq ónerindegi qos altyn dingegi sanalatyn osy eki jyraudyng ómirde de joldary san mәrte týiisken. Búqar jyraudyng Qaban jyraudan bir ghana jas ýlkendigi bar ekenin jәne Búqar jyrau Qaban jyraudan ýsh jyl ghana keyin qaytys bolghanyn eskersek, búl úly túlghalardyng tarih soqpaghynda san kezdesui mýmkin ekenine sene týsesing jәne búl mәsele әli de terenirek zertteudi qajet etetini aiqyndala beredi.

Jyraudyng kez kelgen enbegindegi nasihat, aqyl-oy, adamgershilik, tәrbiyelik, odan qala berdi, bolashaqqa baghdar, diny tazalyq, t.b. kóptegen mәselelerdi qarastyryp shyghu bolashaq zertteushilerge az jýk bolmasy ayan. Óitkeni, jyrau enbekteri keyingi úrpaqqa jetui ýshin kóptegen qiyndyqtardy bastap keshirip, qarsylyq pen nazardan tys qaldyru sekildi týrli kózqarastardy kezdestirip kelgendikten, onyng shygharmalary, ústanymy, tuyndylarynyng kórkemdigi turaly kóp derekterdi saralaugha, olargha qayta-qayta ýniluge tura keledi.

Ózining ot­ty jyr, oily sóz, ghibratty isterimen aty alysqa ketken Qaban aqynnyng artynda qaldyrghan ýlgileri kóp. Sondyqtan da bolsa kerek, kýni keshe ghana ghúmyr keshken aitys ónerindegi alymdy aqiyqtardyng biri bolghan Kenen Ázirbaev «ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau», «Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn» dep tamsanghan. Qaban – eng aldymen adal sóileytin, biyligi, baylyghy bar adamdardy ótirik maqtap jaghynbaytyn, qara qyldy qaq jarghan jyrau. Oghan mysal myna bir derek... Qaban jyrau múralaryn jetkizushilerding biri Imanghazy qariyanyng aituynsha: «Bir joly jyrau auylyna  barymtashylar basa-kóktep kirip, jylqylaryn aidap әketedi. Qaban bastaghan jaujýrek jigit­ter barymtashylardy quyp jetip, aiqasa ketkende, barymtashylardyng bir jigiti soyylgha jyghylyp, sol sәtte mert  bolady. Barymtashy jibergen el qún daulap, Ádil tórege jýgingen eken. Ádil tóre Qaban bastaghan Jalayyrdyng bir top biylerin shaqyrtyp: «Ólgen adamnyng qúnyn nege qaytarmaysyndar?» - degende, jyrau:

«Úrygha qún joq,

Úrygha qún bolsa,

Momyngha kýn joq.

Ózi izdenip kelip, ólgenge,

Maghan salsan, dym joq!» [5, 19], - degen eken. Sodan beri «úrygha qún joq» dep, úrynyng ólimine baylanysty dau qaralmaytyn bolypty.

Qaban (Qabylisa) jyraudyng diny sauaty óte joghary ekendigi, óz zamanynyng dinge jetik jyraularynyng biri bolghany, onyng bar shygharmasynan kórinedi. Jyrau ómir sýrgen kezende din joly halyqtyng basty ústanymdarynyng biri bolghany haq. Sondyqtan osy joldyng basty nasihatshysy da Qaban jyrau bolghan.

Dәuirining әleumet­tik ashy shyndyghyn kóre bilgen Qaban jyrau ózi ómir sýrgen ortadan tys bola alghan joq. Onyng birqatar ólenderi men aitystarynda jyraudyng jas kezinen din oquyn oqyghany, sol alghan diny bilimin, әleuetin jyr joldary arqyly jetkizip otyrghany, din salasyna iltipat pen  qúrmet kórsetkendigi bayqalady.

Aqynnyng keybir jyr joldarynan ol diny izgi oilaryn sheshendikpen, din ayat­taryna, hadisterine sýiene otyryp sheber tolghay bilgenin kóremiz.

«Haq taghala aldynda,

Adam –  pirim qalpynda,

Óter me eken el-nuym,

Peyili mol, nar júrtym?!

Tarau-tarau joldar bar,

Qadau-qadau kólder bar,

Sazarghan, sarqyn shólder bar,

Saltyna berik, ainymas,

Qabyrghasy býtin elder bar.

Namysqa túrar er bar ma,

Er kóterer bel bar ma?!

Qaqyrata shapsa, dúshpangha

Tozbaytyn mýttem jeng bar ma?

Kenezesi kepken taqyrgha

Sirkirep óter sel bar ma?

El irgesi bekiydi,

Álsizdi әldi shekiydi.

Halyqtyng núry týskende,

Tolayym júrt týgesip,

Zәmzәm suyn ishkende,

Túla boyym bekiydi» [5, 77].

Islam dini keninen etek jaya bastaghan Orta Aziyamen etene baylanysty Qazaqstan jerine jyrau ómir sýrgen kezende islam dini terendep enip ómirding barlyq salasyna óz әserin tiygizbey qoymady. Kezinde jerimizdegi birshama týrik taypalarynyng memlekettik birlestikteri islam dinin birden maqúl kórmegenimen, islam dinining demokratiyalyq jaghy, tazalyghy «Kók tәnir» úghymyna boy aldyrghan dala perzentterin islam dinine bas iige zorlamay-aq kóndirdi . Din jolyn berik ústanuy jәne shygharmalarynyng kóbinde din mәselesi qozghaluy da Qaban jyraudyng shygharmalarynyng kenestik kezende jaryq kóruine, atynyng ataluyna kedergi keltirgeni sózsiz.

Qaban jyrau shygharmalarynyng tәrbiyelik mýmkindikterining joghary ekendigin onyng әrbir naqyl sózderinde, tolghaularynda islam dinine bet búru, tilimizdi saqtau, salt-dәstýrimizdi janartu, imandylyq, inabattylyq mәselelerdi kóteruinen kóruge bolady. Adam balasynyn tanymyndaghy  eng basty mәsele –  dýniyeni tanu. Qaban jyrau osy mәselege erekshe nazar audaryp, ondaghy týrli zandylyqtardy poetikalyq túrghyda beyneleuge úmtylady. Onyng tolghaularynda dýniyenin, jaraluy turaly úghym diny týsiniktermen jәne adamzat sanasynyng sәbiylik kezenine tәn payymdaularmen órnekteledi. Jaratylys beynesine qatysty poetikalyq til eng әueli ghalamnyng beynesin jasady, sol poetikalyq tilding ózi jyraudyng dýnie beynesi turaly tanymyn qalyptastyrady.

Jyrau tolghaularynda dýniyening jaraluy, onyng qúrylymy turaly tanymdyq týsinikting birneshe satydan týziletinin kóremiz. Olardyng birinshisi – dýniyeni jatatushy turaly bolsa, kelesisi – dýniyening zattyq, ruhtyq tiregi bolyp tabylady.

«Bir Allah imanyndy nәsip qylsa,

Ishersing hauzy kәusar suyn qanyp.

Bilmesek iman, islam ýirenelik,

Bolady pәs kóniling shamday jaryq.

Núrynan haq Rasulynyng pina bolyp,

 Jaralghan jer jýzine barsha halyq.

Maqlúhattyng keybireui kózge ilinbes,

Qisaby barshasynyng ózine anyq» [5, 49].

Qaban  jyraudyng poetikasynda sóz  ben tilding maghynalyq ayasy óte  ken. Til – dýniyeni tanudyn negizgi kilti bolsa, tilding derektik negizderi – sana. Onyng tolghaularynda  dýniyening mәni, eng әueli, Allanyng barlyghyna hәm birligine den qong. Sodan son, sol dýniyening bayansyzdyghyna, ótkinshiligine moyynsúnu. Ómirding bayansyzdyghy ayasynda qozghalatyn ómir men ólim oppozisiyasy aqyn-jyraular dýniyetanymynda erekshe mәnge iye. Adam at­ty bolmys jan men tәnning birliginen túrsa, jan qúdaylyq bolmysqa, yaghni, gharysh әlemining yrqyna tiyesili. Tәn topyraqtan jaralghandyqtan tómenge, yaghni, jer әlemine tәueldi. Jannyng tynysy – ruh, tәnning nәr alary – nәpsi. Aqyndar men jyraular poetikasynda jan – keudege qonaq. Ólimnen qyryq jyl qashqan Qorqyt ta sol ólimge tútylghan.

«Arasy jaqsy, jaman

                            jer men kóktey,

Aqylmen oilau kerek zeyin salyp.

Jigitter, kedey bolsan,

                            qylghyn shýkir,

Qúdaygha ghasy bolma, bosqa nalyp.

Ghalamda on segiz mynjan-januar,

Ajaldan qútylama biri qalyp?

Ólimnen qyryq jyl búryn

                           Qorqyt qashqan,

Onyng da tynysh qylghan

                           janyn alyp.

Aqyry, jalghan dýnie joldas emes,

Qylmalyq tәkapparlyq kónilge alyp» [5, 49].

Jyrau tolghaularyndaghy ghalam beynesi turaly filosofiyalyq tereng oilar qisyndy týrde shynayy adam bolmysynyng ólshemderimen sabaqtasady.Shynayy adam bolmysyn sóz (jyr)  etkende,  jyrau eng aldymen «jaqsy», «jaman» degen adamgershilik ólshemder ayasynda oy qozghaydy:

«Atyng jaman bolsa,

Jolda qalarsyn.

Joldasyng jaman bolsa,

Jauda qalarsyn.

Qartayghanda әdiletsiz bolsan,

Tozaqqa bararsyn.

Al, әdiletti bolsan,

Júmaqtan oryn alarsyn» [5, 75].

Qaban jyrau naghyz adamnyng birinshi sipaty – jaqsy bolu dep payymdap, jaqsy boludy adamgershilik, adaldyq, terendik, aqyldylyq, imandylyq, jan tazalyghy siyaqty qasiyetterden izdeydi. Búl – kýlli aqyn-jyraular poetikasynda túraqty týrde jyrlanatyn taqyryp. Jyraular dýniyetanymynda ruhany tazalyq mәselesine erekshe mәn beriledi. Ruhany tazalyqty saqtau ýshin adamgershilik qasiyet paryz bolsa, sol adamgershilik úghymy imandylyqpen biriktiriledi. Imandy saqtaytyn ruhany sauyt – jaqsy minez, sanaly oy men izgi aqyl.

Jyrau dýniyetanymyndaghy «naghyz adam» bolmysy kóshpeli qazaq últynyng san ghasyrlar boyy qalyptasqan kisilik, adamy qaghidalarmen tyghyz sabaqtasady. Búl poetikalyq tanym keyinnen Abay poeziyasyndaghy «tolyq adam» beynesimen jalghasyn tauyp, barynsha tereng filosofiyalyq oilarmen tolyqtyryla týsti.

«Jaqsyny jamandaymyz

                            syrttan beker,

Jaqsy ólse berekesi

                            júrttyng keter.

Aqymaq asyl narqyn qaydan bilsin,

Kóp bolsa qadiri joq alua, sheker.

Jaqsynyng paydasy bar

                           jegenmenen,

Pәlenshe adam, týgenshe

                          degenmenen.

Aqymaqpen auyldas bop

                         birge qonsan,

Ishindi toltyrady shemenmenen.

Jaqsygha jaman adam bolar kýndes,

Qadirin shyn asyldyng

                        jaman bilmes.

Jamannyng janjaly

                        kóp auyldasqa,

Kónilindi bir kóterip, oinap-kýlmes.

Jaqsynyng paydasy bar

                       qysylghanda,

Jamannyng boyy jetpes

                      úsynghanda.

Obyrgha isting artyn jibermeniz,

Bolady nysap degen músylmanda.

Jaqsynyng jaqsy biler

                      saltanatyn,

Ghalymnyng әrkim tanyr

                      jazghan hatyn» [5, 58].

XV-XVIII ghasyrlardaghy jyraular men aqyndar poeziyasy qazaqtyng taza óz tilinde tughan quatty da qúnarly, ómirdi tanytushylyq, filosofiyalyq-didaktikalyq maghynasy mol múra. Sonymen qatar, osynau mol múranyng arasynda din fenomeni de kórinis tapty. Aqyn-jyraular qoghamdaghy ruhany mәselelerdi sheshu ýshin islam dinining qúndylyqtaryna da jýgine bildi. Olar óz izdenisterinde últtyq qúndylyqtardy saqtaugha, halyqtyng imandylyghyn nyghaytugha barynsha kýsh, qayrat saldy. Aqyn-jyraular shygharmashylyghyndaghy din taqyryby  qazaq jerindegi islam mәdeniyetining manyzdy múralarynyng qataryna kiredi. Osynday tolghaular Qaban jyrau shygharmashylyghynda da kezdesedi:

«Ay, músylmandar, jarandar!

Sózime qýlaq salynyz,

Jaqsydan ghibrat alynyz.

Haram bolar, jarandar,

Zeketsiz jighan malynyz» [5, 54].

Qaban jyrau shygharmashylyghyndaghy diny saryndardyng mәn-mazmúnyn asha týsu ýshin solardyng keybirine toqtaludy jón kórip otyrmyz. Atap aitqanda, islam dinindegi ghibadat – qúlshylyqtyng mәn-manyzyn, qúndylyqtaryn ol óz jyrlaryna arqau etken. Sol arqyly halyqty islamnyng tiregi bolghan namazdyng qadir-qasiyetin úghynugha shaqyrghan:

«Haq búiryghyn tútynyz.

Qúdaydyng keshpes paryzy,

Bes uaqyt namazdy,

Baqqan qoyday kýtiniz.

Ámirin kýtip Allahtyn,

Aqyrynda, jarandar,

Múratqa sóitip jetiniz!» [5, 54],

nemese:

«Namazdan bastalady biraz bәiit,

Ketesing oqymasang joldan tayyp.

Qúdaygha qúlshylyq qyl tirshilikte,

Saqtaysyng gharip jandy

                      qayda aparyp?» [5, 90].

Qaban jyraudyng «Baqyt, qayda barasyn?» atty tolghauy islam dinin uaghyzdaudyng keremet ýlgisi men men ónegesi bolatyn:

«Baqyt qayda barasyn?

Sharighat sózin tyndaghan,

O dýniyeni oilaghan,

Allahty ýige baramyn.

Baqyt qayda barasyn?

Ýiinde túrghan Qúrany,

Rasul Allah úrany,

Tәrtipti ýige baramyn» [5, 85].

Qaban jyrau búl tolghauynda әrbir músylman ýshin islam dinin ómirlik baghyt-baghdar etuding mәn-manyzyn tolyqqandy týrde jetkizip otyr.

Islam dininde músylman adam óz-ózin tәrbiyeleuge, kórkem minezdi bolugha tiyis ekendigi belgili. Búl orayda músylman adam óz nәpsisin auyzdyqtay bilgeni mindetti. Aqyn-jyraularymyz adam tәnin biylep alatyn nәpsining beynesin әdeby teneulermen sipattay otyryp, halyqty teris qylyqtardan saqtandyrghan.

Qazaq aqyn-jyraularynyng múralarynda imandylyq, otansýigishtik, kisilik, qayyrymdylyq, izgilik, meyirimdilik, t.b. qúndylyqtar úlyqtaldy desek, osy dәstýr Qaban jyrau múralarynda da mol ekenine jogharydaghy tolghaulary dәlel bola alady. Búdan óz kezinde Qaban jyrau halyqtyng aqylshysy, әri jol kórsetushisi, әri el qorghany bolghanyn kóremiz.

Qaban jyrau dinnen de tereng habardar bola otyryp, búqara halyqty ónege, tәlimge toly jyrlarymen susyndat­ty. Onyng búl ruhany qazynalary bolashaqta da halyq iygiligi ýshin qyzmet ete bermek.

Filosofiya ghylymdarynyng doktory B.Beysenov: «Aqyn-jyraular – islam qúndylyqtaryn últtyq dil men dýniyetanym erekshelikterine say nasihat­taghan imany әdebiyet­ting jәne ghibrat­ty tәlimning jarqyn ýlgisi. Aqyn-jyraulardyng múrasyn býgingi zaman talabyna say tiyimdi qoldana bilsek, islamnyng adamzatqa ortaq qúndylyqtaryn terennen iygerip, últtyq әdeptegi diny ahlaqtyq ústanymdardy týsinuge jol ashylady. Últtyq tútastyq pen ruhany biyiktikti jyrlaghan aqyn-jyraulardyng ústanymdary – eldik múratymyzgha qyzmet etetin asyl múra» [42, 98], - dep, qazaq halqynyng mәdeniyeti men tarihy, ruhany qazynagha toly әdebiyeti elimizdegi din islamnyng san ghasyrlyq tarihyn aighaqtaytynyn atap ótedi.

Zamanynda «kómekey әuliye» atanghan Búqar jyraudyng Qaban jyraumen tughan, ólgen jyldary qatar, qazaq qoghamynda atqarghan qyzmetteri ýndes ekenin jogharyda aitqan edik. Al, osy qatar ómir sýrgen eki úly jyraudyng din turaly kózqarastary da qabysyp jatyr.

Qazaq halqynyng aqyn-jyraularynyng poeziyalyq múrasynda islam dini qúndylyqtarynyng әseri erekshe bilinedi. Halqymyzdyng sóz maytalmandary dinning paryzdary men amaldarynyng tereninen habardar bolghan. Aqyn-jyraular shygharmashylyghynda din islamnyng sharttary, moralidyq-adamgershilik qúndylyqtar poeziyalyq tuyndy ýlgisinde jetkizildi.

Qaban jyraumen qatar Búqar jyrau 1683 jyly tuyp, 1780 jyly qaytys boldy, yaghni, toqsan jeti jyl ómir sýrdi. Al, osy eki túlghanyng ómirinde úqsas sәtter de az bolmaghan.

Úly jýzding san ruyn bastap, Syrdan Jetisugha kóshkende kindik qany tamghan Syr boyyn tastap ketu de jyraugha onay bolmasa kerek. Biraq jyrau búl kósh kerek jәne halyqtyng ata-babadan qalghan jerin ústap qaludyng birden-bir joly ekenin týsindi.Sondyqtan da Qaban jyrau:

«Kýnirenip ótken kýnderdi,

Týnerip ótken týnderdi

Týnek emes dep kim aitar?

Syy qylmasang halqyna,

Kele almasang qalpyna,

Týse almasang saltyna,

Jýre berseng salpyldap,

Tórt qúbylasy teng eken

Degendi saghan kim aitar?

Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shiryghyp,

Serpile bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de syry týzelmes.

Kóshe de jýrip týzeldim.

Kóshe de jýrip kýzeldim.

Kóshude tughan nәreste,

Qaldy ghoy este әr nәste» [5, 75-76].

Qazaq músylmandyghynyng negizgi erejesi – tәubә! «Ómirindi tekke ótkizbe, sharuandy da esh aqsatpa,   biraq, mal-dýnie jinaymyn dep aramgha baspa, adaldan aspa» degen qaghidany bar músylmangha jetkizu Qaban jyraudyng da basty maqsatynyng biri boldy.

«Elu jylda – el jana» degen sóz ras. HVIII ghasyr astan-kesten ózgerister әkeldi. Búqardyng tolghaulary bolsa elding mýddesin, qazaqtyng alatyn ýlesin nasihat­taghan, eldi birlikke shaqyrghan jyrlar. Búqar óz zamanyna tәn sóz órnegin salyp, ozyq óner ýlgisin jasap ketti. «Qazaqtyng memleketi, qazaqtyng hany, qazaqtyng qamal qorghany» dep jyrlaghan dana jyrau óz tolghaularymen elge úiytqy boldy, azamat­tyghyn nyghaytty. Biraq jyrau babanyng bir býiregindegi sopylyq dýniyetanym, ony dәuirlik taqyryptargha, sheksiz gharyshtyq óleng ýlgilerin jasaugha alyp keldi. Búqar tolghaulary ýlgisining kemel bastauy – myng jyldyq kóshpeliler poeziyasy buyrqanghan buraday eriksiz eleng etkizer beyneler, qyran qús, qúighytqan jýirik túlpar, jauyna júmsalghan almas aldaspan.

Qaban jyrau jyry – dәuirding ainasy. Onyng tolghaulary shyghystyq nәzik syrly shayyrlardyng ýlgisi men kóshpelilerding ór tolghaularynan somdalyp týzilgen qazyna. Ol – qymbat, asyl dýnie zamana tynysynan da habar beredi, mәngilik qúbylystargha da qatysty. Qaban jyraudyng osy oilary Búqar jyraudyng Abylay hangha arnaghan tolghaularymen astasyp jatyr:

«On eki aida jaz keler,

Qús aldynan qaz keler,

Aytyp-aytpay nemene

Zamanymyz az keler.

Aqiyretke barghanda,

Aq sýiekti qor tútqan,

Qarany onan zor tútqan,

Noghaylardy pir týtqan,

Tartarsyng sonda jazandy-ay!» [27, 103].

Qazaq halqynyng dәstýrli tól mәdeniyetinde dinning alatyn orny erekshe. Óitkeni, din ótken tarihy dәuirlerde mәdeniyetting barlyq salalaryn qamtydy. Orta ghasyrlarda músylman mәdeniyetining damyp-órkendeuine týrkilerding qosqan ýlesi az bolghan joq.

Qazaqtyng jyraularynyng jyr-termelerinde ómirge degen kózqaras, adaldyq pen imandylyq jerine jete jyrlanady. Sheshen jyraular óz sózderin mәnerlep, tyng oilarmen bayytyp, dәstýrmen jәne dәstýrli islammen baylanystyra jetkizgen.

Qaban jyrau poeziyasynda sintaksistik parallelizmge, dybys ýndestigine, ishki úiqasqa qúrylghan órnekter de az emes. Arnau týrindegi sóz qoldanystar da barshylyq. Jyrau óz poeziyasynda tereng filosofiyalyq oidy beyneleu ýshin ólenderining úiqas, yrghaqtaryn sol maqsatqa oray alghan. Oghan:

«Qaytemiz óte bermek

                                   jalghan dýniye,

Qayghygha әr pendeni salghan dýniye...» [5, 32], degeni dәlel ispet­ti.

Jyrau «q» dybysyn tamasha paydalanyp, ýn bere bilgen. Dauyssyz dybystardy da sheber qoldana otyryp, jyraular ólenning muzykalyq sazyn kýsheytken. Shynayy kórkemdik tәsil arqyly olar oqushysyn shygharmanyng ishki iyirimderine iykemdep, san týrli kýidi ótkeruge deyin jetkize alghan.Jogharydaghy Qaban jyraudyng tolghauy Aqtamberdi jyraudyng «Kýmbir-kýmbir kisinetip» tolghauymen ýndesip jatqanyn kóruge bolady:

«Kýmbir-kýmbir kisinetip ,

Qoldy bir bastar ma ekenbiz?!» [26, 70], - degen joldar arqyly ólenning әserlilik quatyn kýsheytken, әri «k» dybysyn qaytalay qoldanu nәtiyjesinde ólenning sazdylyghyn ýdetken.

Qaban jyraudyng jyrlary men tolghaularynyng manyzyn, mәdeniyetin, qúndylyghyn onyng jyr joldaryndaghy qarapayymdylyq pen jomart­tyq, sypayylyq pen órshildik qasiyetterdi qasterlep, menmendik pen nadandyq, sarandyq pen dórekilik siyaqty jaghymsyz minez-qúlyqty syngha alghandyghynan kóruge bolady.

Óz tolghaularynda Qaban jyrau adamnyng boyynda kezdesetin jaghymdy, kemel, adamy amal-әreketterdi tәrbiyeleu jóninde qúndy didaktikalyq kenester beredi.

Onyng býgingi tanda da ózindik mәnin joymaghan úrpaq tәrbiyesinde keninen qoldanugha bolatyn ósiyettik, ghibrattyq naqyl sózderining mәni erekshe. Mәselen:

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme.

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn

Dýnie qaytyp kele me?» [5, 38],

nemese:

«Jaqsynyng jannan artyq

                                     dәrejesi,

Jamannyng kónli kókte,

                              jerde basy.

Arasy jaqsy, jaman

                               jer men kóktey,

Osylay paryq bolghan

                               eki arasy» [5, 60].

Qaban jyrau tolghaulary eldi, jerdi sýyge, izgi amal jasaugha, jamandyqtan saqtanyp, taza ómir sýruge ýndeydi. Jyrau, qolym biylikke, baylyqqa jetti dep ózine kómek bergen, alayda, qazir múqtaj adamdy úmytpa, keng peyildi bol, bolmashy nәrsege jaqynynmen aityspa, minezi jaman adamnan boyyndy aulaq ústa, bolmashy nәrsege eregesip, úryspa, ótirikten aulaq bol dep nasihat aitady. Qaban jyrauda óner-bilimning paydasy turaly, adamgershilik amalgha arnalghan tómendegidey ólen  joldary kezdesedi:

«Auyzbirlik bar jerde

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde

Qiyanatty qiyat bar.

Úyat­tyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan,

Basyna jaqqan shyraq bar.

Eshkimning haqyn jemender.

Artynda onyng súraq bar» [5, 39-40].

Qaban jyrau dýniyetanymynda ómir men ólim mәselesining mәni ózgeshe. Jyrau «ólimning aqiqatyn týsinu ýshin, ómirding mәnine jetu kerek, al, ruhty bilmey túryp, ómirdi tany almaysyn, jaqsylyq pen jamandyq ýndese ómir sýrui mýmkin emes», - deydi.

«Al, ústa, búl sózimdi jalghan emes,

Búl dýnie imandygha arman emes.

Dýniyening qyzyghy ýshin mal jinaymyz,

Mal, shirkin, eshkimge erip barghan emes» [5, 51].

Jalpy sopylyq baghyt pen dýniyetanymgha tәn teoriyalyq-tújyrymdamalyq ústanymdy Qaban jyrau týrkilik dýniyetanym negizinde erekshe tútynghan tәrizdi.

Islam tarihynda dindi úghynudyn, qabyldaudyng erekshe týri retinde payda bolghan «sopylyq aghym» resmy dindegi qasandyqqa qarsy baghyt retinde boy kórsetkeni aighaq.

Qaban jyrau – ózining býkil jarqyn qabileti men darynyn, kýsh jigerin qazaq halqyna, tughan eline, әsirese óskeleng úrpaqtyng tәlim-tәrbiyesine júmsaghan ghúlama. Onyng әdebi, mәdeni, filosofiyalyq shygharmalary óz zamanynyn, onyng ishinde qazirgi qazaq әdebiyetining kemeldenuine, al, diny oilar baghdaryndaghy kózqarastary býkil týrki әlemindegi, onyng ishinde elimizdegi adamy oi-pikirlerding pisip jetiluine, ruhany adamgershilik múralarynyng bangyna yqpal etti. Mysaly:

«Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep,

Irkip ústa baryndy,

Senbe elden alam dep.

Ólgeninshe oy - azyq,

Óner, ghylym izde dep...» [5, 74].

Qaban jyrau tolghaularynyng ózektiligi men manyzy, al eng bastysy, shyndyghynyng shygharmagha shyraq boluy ony óz zamanynyng abyz túlghalarynyng birine ainaldyrghan. Onyng jarqyn mysaly:

«Halyqpyz – biz, qiynbyz!

Jeke-jeke jetetin,

Yzgha tastap ketetin,

Jan baylyghyn, syiyn – biz.

Artyq aitsam, kýlmeniz,

Qúntsyz shyqqan kememiz,

Adasatyn jii biz.

Ýiden-ýige jetetin,

Demde tarqap ketetin,

Ýiirilgen qúiynbyz.

Ótkel tapqysh tóteden,

Dauryghatyn óte ken,

Ru jighan jiynbyz» [5, 52], - deydi. Sonday-aq qazaq qoghamynyng qaterli derti – rushyldyqtyng da halyqqa keri әserin tiygizetinin sol zamanyng ózinde aityp otyr.

Qaban jyraudyng biraz jyrlary әdil­dik, shapaghat­tyq, meyirimdilik, shyn­shyl­dyq, oily­lyq, tazalyq sekildi iygi isterge arnalady:

«Aram peyil adamdar,

Dostyghynda túrmaydy.

Arana kirse sumandap,

Syryndy shym-shym úrlaydy.

Sodan song altyn tapqanday,

Jariya etip shulaydy.

Etpese búlay aramza,

Qúmary onyng qanbaydy.

Aqyly joq nadannyn

Jamandyq isi qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyldy aitqan almaydy» [5, 74].

Jyrau tolghaulary adaldyq, imandylyq, izgi qasiyetti bolu, aqyl-parasatqa jetu, tózimdi bolu, dostyq pen mahabatty qasterleu, әdiletti bolu, adal jolmen jýru siyaqty adamgershilik qúndylyqtardy nasihat­tady. Menmen, kórseqyzar, keudemsoq, dýniyeqonyz bolmaugha, tәubagha keluge aqyl-kenes beredi.

Jyrau qaybir aitylghan oi-tolghamdarynda nadandargha sózindi qor etpe, meyirimsizderden qayyrym kýtpe, kisi aqysyn jeme, aramdyqpen mal jima, ótirik aitpa, dýniye-baylyqqa qyzyqpa, onyng bәri – ótkinshi, mәngilik eshtene joq degen adamgershilik qúndylyqtardy joghary ústay otyryp, jaghymsyz qasiyetterden adamdardy saqtandyrady:

«Ashudy aqyl-qazyqqa

Aparyp, matap baylandar.

Ashudy jense aqylyn,

Kesirdi talay oirandar.

Tatu bolsa aghayyn,

Saf altynday jarqyldar.

Kesapatty kisendep,

Akymaqty alqymdar.

Az ómirding ishinde,

Tatu bol da tәtti bol» [5, 40-41].

Dәuir jelining ókpeden ótip, jandy jaraqattaryn, bas biriktirip, qolda bardy bazarlamasa, antalaghan jaudyng aranynda jútylyp ketu qaupining qay kezdegiden de jaqyn túrghandyghyn mynanday tolghauy arqyly sanagha qúidy:

«Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shiryghyp,

Serpile bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de syry týzelmes» [5, 76],

nemese:

«Almas tas topyraqta

                           jatsa da almas,

Kórgen jan kereksiz dep

                       almay qalmas.

Aspannan topyraq, tozang

                       jausadaghy,

Qyzyghyp eshkim oghan nazar salmas.

Qan tógilip, shabylyp, ýrikken shaq,

Birtalay jyl boldy ghoy

                    esten qalmas» [5, 55],-dep, jýregi qan jylap, elding birligin, júrt qamyn jyrlaghan tolghaularynan kóruge bolady.

Qaban Asanúlynyng telegey tolghaulary, jauhar jyrlary men almas qylyshtay qiyp týser aitystary óskelen, tәuelsiz әdebiyetimizding qúndy da, qyzyqty múrasy. Óz dәuirining kemel oiynyng kókjiyegin keneyte bilgen onyng jyrlary býgingi úrpaghynyng da kәdesine jarap túr. Ony jyraudyn:

«Eli - júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde rizyq kóp,

Ol adam elge túraqtar.

Auyzbirlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar» [5, 39], -degen jyr joldarynan bayqaymyz.

Jyrau shygharmashylyghy ózi ómir sýrgen ortamen, qoghammen tyghyz baylanysty. Jyraudyng ózindik qasiyeti de, әrbir tuyndysy da keyingi úrpaqty biyik parasattylyqqa, berik yntymaqqa, kәmil imandylyqqa shaqyrady.

Kezinde Qaban jyraudyng by men bekke, el biylegen key toghysharlargha zil tastap, tóbesin tesip, әdiletsizdigin aitqan talay jyrlary bolghany anyq.

Sonday-aq, Qaban aqynnyng kópti  yntymaqqa shaqyrghan tolghaulary mol:

«Aqyly joq nadannyn,

Jamandyq isi qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyldy aitqan almaydy.

Jamandyqtyng belgisi,

Ár nәrseni torlaydy.

Osyndaylarmen dos bolsa,

Aqyldy jigit sorlaydy» [5, 41],-dep tolghap, kimmen dos bolu kerek, kimnen aulaq jýru kerek degendi nasihat etip, halyqty auyzbirlikke shaqyrady.

Aytuly jyrau tyndaushysyn alystan orap, terennen terbep, baurap alady. Qabannyng tolghaularynda úiqas ýshin bos túrghan joldar kezdespeydi. Shygharmasynyng bәri de tyndaushysyn oilanugha, bos jýrip, uaqyt­ty tekke ótkizuden saqtandyrady. Qabannyng taryday zattan tauday, tengedey isten tebingidey dýnie tudyratyn alatyn jyraulyq qúdireti onyng iri talant ekendigin dәleldey týsedi. Mysaly:

«Aqylyng bolsa, adamzat,

Tistey kórme aram zat,

Ózindi - ózing qymtashy.

Meyirimdi bolyndar,

Aqylgha aitqan kóninder» [5, 44],-dep, óz tolghauy arqyly el-júrtty bosqa elirmeuge, kókirek kermeuge, kishilik pen kisilikke shaqyryp túr. Jamandyq – ayaq astynda, jaqsylyq joly – qiya tas. Oghan jetuge erding eri, egeuding synyghy kerek deytindey. Halqymyzda «tamshy tas tesedi» degen sóz bar. Bar nәrsening týbi sol bir bolymsyz nәrseden bastalmaq.

Qaban aqynnyng «Baqyt qaydan kelesin?» jәne «Baqyt qayda barasyn?» dep atalatyn ólenderi – qarapayym tirshilik kózinen alynghan dramalyq tartysqa toly shygharmalar. Kele jatqan baqyttyng joly ketip bara jatqan baqyttyng jolymen qarama-qayshy. Yntymaghy qashqan elden ketip bara jatqan baqyt, yntymaghy jarasqan elge kele jatady. Qariyasyn syilamas, dýniyeni oilamas jerden qashqan baqyt, qariyasyn syilaghan, ertengisin oilaghan jerge kele jatyr. Qabannyng búl tuyndysynyng qymbattyghy – aitpaq oiynyng barshagha týsiniktiliginde. Mysaly:

«Baqyt qaydan kelesin?

Berekesiz adamnan,

Ata-anasy nadannan

Ýrkip, qashyp kelemin.

Baqyt qaydan kelesin?

Maqtanyp kónilin ósirgen,

Bilgishpin dep esirgen,

Esirik úldan kelemin.

Baqyt qaydan kelesin?

Sýiekten sózin ótkizgen,

Miyna shataq ekkizgen,

Kesapat qyzdan kelemin.

Baqyt qaydan kelesin?

Ata-anagha jaqpaghan,

Ótirik, bәle jattaghan

Kelinnen qashyp kelemin» [5, 82-83],

nemese:

«Baqyt qayda barasyn?

Ata-anasyn syilaghan,

Úiymshyldyq oilaghan,

Tatu jangha baramyn.

Baqyt qayda barasyn?

Ósirgen jaqsy balasyn,

Syilaghan ata-anasyn,

Kórgendi úlgha baramyn.

Baqyt qayda barasyn?

Bal-búl janghan kórikti,

Úl men qyzy serikti,

Berekeli ýige baramyn.

Baqyt qayda barasyn?

Esh adamdy kýndemes,

Ósek otyn ýrlemes,

Ádepti ýige baramyn.

Baqyt qayda barasyn?

Úly, qyzy eseygen,

Auyzbirshilik kýsheygen

Kelindi ýige baramyn» [5, 84].

Jyrau «Baqyt, qaydan kelesin?», «Baqyt, qayda barasyn?» atty tol-   ghaularynda ritorikalyq súraq-jauap arqyly san-salaly túrmystyng tatymdy-tatymsyz jaqtaryna oilana qarap, tereng tolghanady.

Qaban jyraudyng bizge jetken asa túnghiyq, danalyq sózderi kóp. «Ne qiyn? Ne qymbat?», «Dýniyede ne jetim?», «Ne ortaq jәne neshe júrty bar?» dep ritorikalyq saualdar qoyady da bәrine ózi úlaghatty sózdermen jauap qayyrady. Mysaly, «Ne qymbat?» degen súraqqa jauaby:

«Tuyp ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat.

Álpeshtegen anang qymbat,

Erkelegen bala qymbat.

Jaqsy dos, jaryng qymbat,

Bәrinen de úyat pen

                         aryng qymbat» [5, 68],

nemese «Kim jaqyn?» súraghyna:

«Tatu bolsa, aghayyn jaqyn,

Aqylshy bolsa, apayyng jaqyn.

Bauyrmal bolsa, ining jaqyn,

Ibadatty bolsa, kelin jaqyn.

Aldyna tartqan pisken as,

Artynnan ergen qaryndas,

Sýieushi bolsa, naghashyng jaqyn.

Óz ýrpaghyng nemereng jaqyn,

Sýt iyis shóbereng jaqyn,

Jan seriging

                joldasyng jaqyn» [5, 72],

nemese «Ne jaman?» degen súraqqa:

«Birinshiden ne jaman?

Qúr bekerge doldanyp,

Ashulanshaq bolsa, sol jaman.

Ekinshiden ne jaman?

Kóringenge jalpandap,

Jaghympaz bolsa, sol jaman...

Altynshydan ne jaman?

Er ataghyn el saqtaydy,

Eli syilamasa, sol jaman»[5, 72].

Qaban aqynnyng «El kónilin kim ashar?», «Jigit kónilin kim ashar?», «Úl kónilin kim ashar?», «Aurudyng kónilin kim ashar?», «Attyng kónilin kim ashar?», «Bilgenderden ghibrat al» siyaqty ólenderinde ómirding san qyrly syrlaryn, tirshiliktegi qily-qily qúbylystardyng astaryn ashyp kórsetedi. Mysaly:

«El kónilin kim ashar?

Ádiletti han ashar.

Aqqan su menen keng qonys,

Týrlengen jasyl shóp ashar.

Ata-tekten sóilengen

Shejireli sóz ashar.

Attyng kónilin kim ashar?

Jal qúiryghyn taraghan,

Kýnine jeti qaraghan,

Qadirin bilgen er ashar» [5, 70-71].

Qaban jyrau birde Ádil tórege kelip:

«Aqyn agha, deysin-au, aqyn agha,

Kir juytpay kelgen em atyma da,

Búlt qonbaghan bilseniz basyma da.

Taraq tanbam senderde

qalyp qoydy,

Búl tóreler bizderdi

         basyna ma?!» [5, 113], - dep, tolghay jónelipti.

Ádil tóre: «Keshegi Shynghys babamnyng kezinde Alash myny arasynda tu ústary taraq tanbaly Jalayyr bolghan. Múny úmytsaq, eldigimiz qayda, tendigimiz qayda, kendigimiz qayda?!» - dep, aqtala beripti.

Sonda Qaban jyrau :

 

«Mine, mine, endi kelding jónine,

Shyqtyng baytaq

                  shyn-belesti órine,

Sary altyndy er-túrman,

                  sapqa túrsam jarqyrap,

Sýlik qara arghymaq

                  aspan tirep, arqyrap,

Shynghys qaghan bas qoysa –

                  aq nayzam jaudy tiregen,

Qanisherin ininde

                 qoryldatyp iregem.

Maral otty arsha tau

                 ata qonys bolghandy,

Baqyt-yrys basyma

                 aq qús bolyp qonghandy.

Taraq tanba tolyqsyp,

                er babamdy týrlentip,

JaHan keshken Shynghys han

                keleshekti sholghandy.

Suarylghan kók temir

                qúryshqa qalay ainaldy,

Jalayyrdan serpin ap,

               Baqtiyarlap saylandy!

Ámirshi bolsang – әdil bol,

               әli de talay aitarmyn,

Taraq tanbamdy júrtyma,

               qaytarghyn tórem,

                    qaytarghyn!» [5, 114], -

dep, kete barghan deydi.

Qaban jyrau óz tolghaulary arqyly tyndaushysy sanasynda birde – epik jyrau, endi birde – tereng tolghauly filosofiyalyq iyirimder iyesi, filosof aqyn, keleside – oqyrmanynyng sanasyna birden sәule qúighan sәiegey, abyz keypinde qalyptasady. Onyng aitys ónerindegi shymyr da shynshyl shumaqtary tipten sýbeli. Kóptegen aitystaryndaghy sheberligi, júmbaq, mysal aitysyndaghy ózindik erekshelikteri zertteushiler tarapynan әli de bolsa zerttele týseri dausyz.

Qaban jyrau elding bereke-birligi, yntymaghyn, kóshpeli qoghamnyng әr mýshesining óz mindetin dúrys oryndauyn óz nazarynan tys qaldyrmaghan. Al búl dәstýrdi ol ózinen búrynghy jәne ózimen qatar ómir sýrgen jyraular shygharmashylyghynan alghany sózsiz.

Ár nәrsening óz sәnin, jarasymyn jyrlau arqyly últtyq minez-qúlyqqa norma belgileytindey. Shal aqynnyn:

«Shayy siysa, asyl qylysh

                                erding kórki,

Er jigit jaugha at­tanghan

                                elding kórki. 

Jarasar әrbir nәrse óz sәnimen,

Aqqu qús aydyn shalqar

                                  kólding kórki» [26, 132], - deydi. Múnda batyrlyqty, erjýrektilikti sóz etilip, óz jerin syrtqy jaudan qorghaghan jigit obrazy últ ýshin qasterli ekendigi beynelenip, eng bastysy, el tatulyghy, aghayynnyng birligi dәripteledi. Dәripteui keyde kenes aitu týrinde beriledi.

Bayqasaq, ózimen tústas Shal aqyn jyrlary Qaban jyrau tolghaularymen ýndesip, әr nәrsening sәni, әr adamgha jarasymdy qylyqtar, garmoniyalyq ýilesimdikter turaly jyrlarymen baylanysyp jatyr. Soghan qaraghanda, Qaban jyrau óte talghampaz, súlulyqqa jany qúmar adam bolghangha úqsaydy. Ómirdi kórkem túrghyda qabyldap, óz oiyndaghy әsem әlemge eldi jeteleydi.

Qaban jyrau – óz kezenining úly jyrauy, aiboz aqyny, aghyny qat­ty ózendey tókpe talanty. Ol óz kezinde úzaq batyrlar jyrlaryn tandy tangha asyryp jyrlaghany turaly estelikter de mol. Keyde búl dastannyng kólemdiligi sonday, ailap jyrlanatyn kórinedi. Sonshama mol dýniyeni birde-bir ret kidirip, mýdirmey erkin tolghaytyn bolghandyqtan «jyrau» atalypty. Óz aitqany bolmasa, kisi tiline kónbeytin, erjýrek, qaysar bolghandyqtan «batyr, abyz» atanypty, aitysqa týsip, aqyn atanypty.

Jyraulyq, aqyndyqtyn, poeziyanyng týp qazyghy aqyl-naqyl ekeni elge ayan. Osy zandylyq Qaban aqynnyng tuyndylarynda da molynan kezdesedi. Jyraudyng biraz tolghaulary jaqsylyq pen jamandyqtyng ara-qatynasyn saralay, salystyra jyrlaugha qúrylghan. Ony aqynnyng tereng oily «Arghymaq jaby kóriner» atty tolghauynan naqty bayqaymyz:

«Biraz ghana sóileyin,

Moyyn búryp jaqsylar,

Búl sózimdi tyndasa.

Aghayyn-tughan ne kerek,

Anlysyp kýni ótken son?!

Qyzyl tilim sóilep qal,

 Qyzyghyndy jer kórer,

Bir tóbening basyna

Aparyp tastap ketken son?» [5 42].

Rasynda, bar isting tetigi jaqsy menen jamandy saralay bilude ekeni eshqanday dau tudyrmaydy. Jaqsy menen jamandy aiyrmaudan keletin paydany da, ziyandy da ata-babamyz jaqsy bilgen. Sondyqtan: «Jaqsymen joldas bolsan, janyng semirer», - degen maqal aqyn oiynyng naqty mysaly.

Qaban aqynnyng biraz tolghau jyrlary tәlim-tәrbiyelik mәn-maghynagha iye. Ekinshi sózben aitsaq, halyqtyng tereng pәlsapalyq oiy men pedagogikasy qatar, aralas aitylatyny bayqalady. Aqynnyng tauyp aitqan, der kezinde tolghaghan múnday asyl dýniyesi kónermeydi. Býgin de óz maghynasyn joyghan joq. Ol:

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn

Dýnie qaytyp kele me?!» [5, 38],- dese, elding arasyn ala tayday býldiretin ósek-ayang ekeni aidan anyq-ty.

Jyrau óz shygharmalarynda adam degen atqa tәn әdil, adamgershilik is qyla biluge ýndeydi. Onyng payymdauynsha, adamnyng artyqshylyghy adamgershiligimen, keng peyildi qarasqysh­tyghymen ólshenuge tiyis. «Jaqsy menen jamannyn» atty óleninde aqyn búl pikirlerin ashyq bayandaydy:

«Jaqsy menen jamannyn,

Arasy jer men aspanday.

Bayqarsyz bir kýn basyna,

Is týsken kezde sasqanda-ay!

Ghalym menen nadandy,

Salystyrsang bilersin,

Dariya shirep tasqanday?!» [5; 60].

Jeke adamnyng basyna arnalghan tolghaular qazaq poeziyasynda az emes. Tipti, dәstýrge ainalghan kórinis dese bolady. Qaban jyraudyng jeke adamdargha arnap aitqan ólen-tolghaulary kólem jaghynan mol, kórkemdigi kýshti.

Qaban jyrau Asanúly ózining halyq aldyndaghy qadir-qasiyetin týsine bilgen. Eli, halqy ýshin enbek etip, adal jýrip, anyq basqan. Dúshpanyn da synaudan bir tynbay, tilin tartpay ótken. Zamanynyng shynshyl jyrauy bolghan. Ózining «Til alsandar, shyraghym» atty tolghauynda «Qaghyspay halqym tek jýrsin», - deuining syry da osy:

«Jarandar, qyzyqpanyz

                           dýniye, malgha,

Bir kýni kóship keter dýnie pәniy.

Qarynnyng syighan jeri

                          kesedey jer» [5, 90].

Qaban jyrau – óz túsynda aty anyzgha ainalghan sheshen, batyr, jyrau. Ony halyq úly túlghalardyng qatarynan kórgen. Kez kelgen mәseleni naqty, derekti jyrlau arqyly Qaban jyrau shygharmalary tolghaudyng janrlyq mýmkinshiligin jetildire týsti. Kórkem shygharmanyng ózi ómir sýrip otyrghan dәuirding dilgir mәselelerin kóteruin, uaqytpen etene ýndesuin, realistik sipatynyng artuyn jolgha qoydy.

Qaban jyraudyng bizge jetken kólemdi múrasynyng biri «Qaryn» atty qissasy. Búl qissa onyng jariyalanghan enbekterinde «Qarynbay» dep atalghanymen, shygharma «Qaryn» degen baydyng dýniyeqonyz sarandyghy, din jolyndaghy qaghidalardy búzyp, oryndamauy turaly.

Jyrau búl qissadaghy oqigha arqyly ózining kóptegen shygharmalaryna ózek bolghan islam dinin belgili sujet qúru arqyly bayandaumen qatar, adamdargha aramdyq, jaman isterden aulaq bolu, din jolyn búzbay ústau turaly nasihat bergen. Jyraudyng osy qissadaghy oiy onyng «Ketesing oqymasan, joldan tayyp» atty bәiitinde jalghasqan. Jyrau adamzatqa paryz bes namazdy suret­tey kele:

«Jarandar, esh bilmeysing ólerindi,

Aydaysyng haram iske ónerindi.

Momynnyng zar jylatyp

malyn jesen,

Bilmeysing imanynnan tólerindi» [5, 93], - dep týiedi, ong uaghyz aitady.

Qaban aqyn retinde kezinde Tautan qyzben, Túmarshamen aitysqanyn jәne on bes jasynda aitysqa týsip, aqyndyghymen elge tanylghanyn, ony Jetisu ónirining ataqty aqyndary Sýiinbay Aronúly, Baqtybay Jolbarysúly, Mәulimbay Sayaqbayúly, Qalqa Japsarbaev, Artyq Temirbekov, Ábiken Sarybaev, t.b. ústaz tútqanyn jәne basqa da aqyndar jyr shumaqtarynda aty atalatynyn jogharyda aitqan edik.

Ádebiyet zertteushilerining búrynghy-songhy jazyp qaldyrghan enbekterinde Qaban jyrau turaly ýzik-ýzik pikirler aitylyp ta, jazylyp ta jýr. Alayda jyraudyng shygharmashylyq bay qazynasyn aiqynday týsetin negizgi salasy tolghau, aitys, dastany әli de tereng payymdaudy kerek etedi.

Aqynnyng jeke taqyryptargha jazghan ólenderining de әleumet­tik mәni joghary, oily, parasatty. Adamnyng qoghamdaghy mәni, ómirden alar orny turaly tolghaulary da kónil audararlyq.

Aqyn «dýniyening tiregi – yntymaq, yntymaqty el – ómirding qojasy, zor alyp kýsh iyesi» dep baghalaydy:

«Ólgenshe qor bolmaydy,

Azamat­tar niyeti aq.

Olargha ýiir bolady,

Sarqylmaytyn dәulet baq.

Ólmeytúghyn pende joq,

Jan – amanat, oilap baq.

Yryldaspa tirinde,

Yrys aldy – yntymaq» [5, 40].

Jyrau ózi ómir sýrgen zamanyna nemqúrayly qaray almaghan. Zamannyng aldamshy, әdiletsizdigine ashynyp, onyng әdet-saltyna qarsy adamshylyq qasiyet­terdi nasihattaydy, adamdy «dýnie kórki» dep tanidy:

«Ashudy aqyl-qazyqqa

Aparyp, matap baylandar.

Ashudy jense aqylyn,

Kesirdi talay oirandar.

Tatu bolsa aghayyn,

Saf altynday

                      jarqyldar» [5, 40-41].

Oyly da, syrly Qaban jyraudyng tolghaularynyng taqyryby, mazmúny ghana emes, kórkemdik erekshelikteri túrghysynan alghanda da sony sipatta.

Ózining úzaq ómirinde Syr men Jetisu, Arqany týgel sharlaghan, zamanynyng abyz aqyny bop tanylyp, ýlken danqqa bólengen jyrau býkil ómirin kýres ýstinde ótkizedi. Óz túsyndaghy әmirshilerding eshqaysynyng da shashbauyn kótermeydi, turashyldyghynan tanbaydy. Jyraudyng shaghyn kólemdi shymyr tolghaularynan kóne zaman tanbasy – dala túrghynynyng dýniyetanymy, adamdyq tabighaty, minez ereksheligi, adamgershilik qaghidalary aiqyn angharylady.

Jyrau dýniyede mәngi, túraqty eshtene joq dep biledi. Álem bir qalypta túrmaydy, adam ómiri de ótpeli. Qabylisa osynyng bәrin tabighat zany dep týsinedi. Ol adamdyq qasiyetterdi asqaqtata jyrlaydy. Jeke bas erkindigin bәrinen de joghary qoyady. Otanshyldyq ruhty nasihattaydy.

Qaban qazaq poeziyasynyng kórkemdeu tәsilderin, óleng órnegin airyqsha bayytqanyn onyng shygharmalarynan anyq bayqaymyz.

Jyraular poeziyasyndaghy  últjandylyq oilar Qaban jyrau tolghaularynda da kóp kórinis tapqan.

Qaban jyrau el bolashaghyn jyrlauy túrghysynan da óz zamandastary ortasynan daralanyp kelgen, sol sherli dәuirding oi-sana, әdet-ghúryptyq, ruhani, sharuashylyq, tarihy kórinisterin surettegen.

Jyrau da, aqyn da, sheshen de bir taqyryp, bir mәsele jóninde birdey oy tolghaydy, tek ony jetkizude әr aluan kórkemdik tәsilder qoldanady, qazaqtyng sarqylmas mol sózdik qoryn әrqaysy óz stiyline tәn paydalanady. Mysalgha, Qaban jyraudyng sheshendik ýrdiste aitqan mynanday tolghauy bar:

«Úiyqtamasan, qabaq jau,

Jarytyp ishpesen, tamaq jau.

Jyrtyq ýige – tamshy jau,

Aryq atqa – qamshy jau.

Betinnen alsa, qatyn jau,

Kesirli bolsa, kelin jau.

Kýnshil bolsa, kórshing jau,

Tebegen bolsa, biyeng jau» [5, 46].

Jyraular sóz tirkesin qaytalay otyryp, jamannyng sebebin ashady da, eng sonynda salystyra otyryp, ómirdegi bar paryqsyz nәrselerge basa nazar audartady. Búl eren daryn iyesining kiyeli sóz qadirin jete týsingendigin anghartady. Búdan biz jyraudyng oilarynyng birtútastyghyn, ýndestigin kóremiz.

Qaban jyraudyng shygharmalary túnyp túrghan ósiyet-naqyl. Ol elding qadirin, jer men sudyng qadir-qasiyetin jete týsinip, ony óz tuyndylary arqyly jetkizuge tyrysqan. Mysaly:

«Tuyp, ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat», - dedi,

nemese:

«Eli qaptap qonbasa,

Betegeli bel jetim», - degeni,

nemese:

«Tatulyqtyng qadirin

Dos ketkende bilersin» [5, 68].

Tughan el, atajúrt – kiyeli úghym. Sebebi, sol kiyeli júrt­ta ómir sýrip, auasyn jútyp, qadir-qasiyetin týsinu, kez kelgen adamnyng mandayyna búiyra bermeytin baqyt.

Sonau kóne týrki әleminen  óz bastauyn alatyn búl  úly iydeologiya, qazaq әdebiyetining әr kezeninde keninen kórinis tapqan. Ásirese, qazaq jyraular poeziyasynda ózindik ereksheligimen daralandy. Qaban jyraudyng myna sózderi búl oiymyzdyng naqty aighaghy:

«Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn.

Shymshymaly sóz qiyn,

Jazylmasa dert qiyn,

Iske aspasa sert qiyn.

Aqylynan adasyp,

Ózenge týsken er qiyn.

Qaytarylmay qalsa eger,

Jaugha ketken jer qiyn»[5, 68].

Qaban jyrau myna bir jyr joldarynda aghayyn-tuystyn, qyzyl tilding qadirin bylaysha jetkize bildi:

«Aghayyn-tughan ne kerek,

Anlysyp kýni ótken son?!

Qyzyl tilim, sóilep qal,

Qyzyghyndy jer kórer,

Bir tóbening basyna

Aparyp tastap ketken son» [5, 42].

Búl jyr joldarynyng týpki iydeyasynda, nasihaty men uaghyzynda tereng tәrbiyelik mәn jatyr. Múnda jyrau «halyqta auyzbirlik, tatulyq bolsa ghana ol múratyna jetedi, ansaghan armany iske asady» degen oy tolghanysyn jetkizgen.

Qaban jyraudyng poeziyasynyng ózek­ti taqyryby – tughan elin qorghaytyn batyrlar, qinalghanda aqyl aitatyn ozyq oily azamat­tar jәne osy azamat­targha degen aqyl, kenes tújyrymdary. Onyng naqty mysalyn myna bir jyr joldarynan kóruge bolady:

«Tasyma batyr, tasyma,

Tasyghan jeter basyna.

Týnere berseng týksiyip,

Kim keledi qasyna?» [5, 67], - dep, batyrgha óz kenesin ghibrat­ty óleng joldarymen jetkizedi.

Qaban jyrau poeziyasy tughan jerine, eline, olardyng bolashaq taghdyryna degen ystyq sezimge toly. Jyrau eline jalyndy jyrlaryn arnaghan, sol eli ýshin qyzmet etuge ýndegen, kerek bolsa, janyn pida etuge shaqyrghan. Halqy ýshin qan maydanda shayqasqa týsip, jerin syrtqy jaudan qorghaghan әigili halyq batyrlarynyng erlikterin de jyr etken. Mysaly:

«Óter me eken el-nuym,

Peyili mol, nar júrtym?!

Tarau-tarau joldar bar,

 Qadau-qadau kólder bar,

Sazarghan, sarqyn shólder bar,

Saltyna berik, ainymas,

Qabyrghasy býtin elder bar.

Namysqa túrar er bar ma,

Er kóterer bel bar ma?!» [5, 77].

Qaban jyrau óz zamanynyng el tútqasy, aqyl aitar kenesshisi, qinalghanda, qiyndyqtan alyp shyghar basshysy boldy, tolghaulary sol tústaghy manyzdy mәselelerge arnaldy.

Qazaq handyghy dәuirindegi jyraular poeziyasynda erlik taqyrybynyng basymdyq alyp, óz memleketining tәuelsizdigi men onyng danqyn arttyru jolynda kýresken batyrlardyng erjýrektigi men qaytpas qay­sarlyghyn jyrlau eng ózekti mәsele boldy desek, Qaban jyrau da osy mәselelerden syrt qalmady. Ol ózining poetikalyq monolog-tolghaularynda eng manyzdy memlekettik mәselelermen qatar, әdep pen morali, ar-namys pen qadir-qasiyet mәselelerin qorghady. Ómir men ólim turaly, ótkinshi dýniyening qúbylmalylyghy men jalghandyghy turaly óz oilaryn ortagha saldy.

Bizge Qaban aqynnyng ýsh aitysy ghana jetken. Birinshisi, jastau kezindegi Túmarshamen aitysy. Odan keyin Tautan qyzben sóz sayysyna týsken. Osy aitysta arabsha, parsysha, shaghataysha sózder kóp, ol sózderding әli de zerttey týsetin basqa maghynalary bar. Búl aitys ózinshe bir әlem bolyp, óte kýrdeli ghalam men tereng bilimdi, din men pәlsapany, jaqsylyq pen jamandyqty, ozyq oily adamzat balasynyng jetken jetistigin saralaghan, bayyppen týsindire bilgen aitys. Al ýshinshisi – bir qyzben qaghysqany da:

«Ólendi aita almaysyn,

                        kesheulesen,

Bolar eng Qaban aqyn

                        meni jensen.

Aldyna aqyn bolsan, sal, aitayyn,

Júldyzdar tóbendegi

                            nesheu bilsen?», - degen qyz sózine Qaban:

«Ólendi aita almaymyn,

                        kesheulesem,

Bolar em Qaban aqyn seni jensem.

Júldyzdy tóbedegi kim sanapty,

Kóp jatqan shalqasynan

                         sen bilmesen» [5, 109], -

dep, tapqyr da astarly jauap beripti.

Qaban jyraudyng Tautan qyzben aitysy qazaq aitys janrynda asa qúndy ýlginin biri, bilimdilikti, bilgirlikti synaytyn – júmbaq aitys. Barshagha belgili, júmbaq aitysy – aitystardyng ishindegi eng kýrdeli, qiyn týri. Múnda jalghyz aqyndyq, óleng qúrau ghana emes, sol ózi ómir sýrgen ortasy, qoghamy, dәuirine, diny tanymyna layyq bilimi, bilgirligi, tapqyrlyghy boluy – shart. Mine, osynyng bәri Qaban jyrau men Tautan qyzdyng aitysynda aiqyn kórinis bergen. Aytystyng bizge jetken mәtinderining mazmúnyna qaraytyn bolsaq, Qaban jyrau sol kezde alpys jasta da, Tautan qyz jiyrmanyng ar jaq, ber jaghynda. Aytys elu bes shumaqtan túrady, alayda múny tolyq núsqa dep esepteuge bolmaydy. Óitkeni aitystyng ózinen bayqalatynynday eki aqyn aitystaryn keshkilik el oryngha otyra bere bastaghan, kelesi kýnning tany atyp, kýni kóterilgen shaqta ayaqtaghan. Ony:

«Jaqsy mergen Arqadan

                   ang atty ma?

Bozbalalar, qarandar,

                  tang atty ma?

Oylamay-aq, tabarmyz tirshilikte,

Búl júmbaghyng sheshui

                    saghat-nama» [5, 100-101], -

degen aitys joldary ap-ayqyn bildirip túr. Demek, aitys az uaqyt bolmaghandyghy, keshten tangha sozylghany osy joldardan kórinip túr.

Al bizding qolymyzgha jetkeni eki jýz jiyrma jol. Eki jýz jiyrma jol ólendi qanshama sozghanynyzben kóp uaqyt almaydy, qysqa ghana aitysugha jetedi. Al, «tang atqangha deyin aitystyq» dep otyrghan aqyn sózderine kóz jibersek, onda bizge ýlken aitystyng júrnaghy ghana jetip otyrghanynyn anyq kóremiz. Biraq osy az ghana aitys joldarynan biz Qaban jyraudyng da, Tautan qyzdyng da óz zamandaryna say bilimdi, oqymysty bolghandyqtaryn angharamyz.

Aytystyng osy núsqasynda eki aqyn júmbaqty kezektesip aitpaydy. Júmbaqty bastan-ayaq Tautan qyz qoyyp, Qaban aqyn ony sheship otyrady. Júmbaqtardyng taqyryby aluan týrli. Birde – diny kitaptardan qoyylsa, birde – sharighattyng shiyr-shiyr joldarynan, adamzat tarihynan, pәlsapadan orap, sol kezdegi tehnikalyq jetistikter de aqyndar júmbaghynan tys qalmay aitysta qamtylady. Bir ghajaby, sonyng bәrine Qaban aqyn irkilmesten, mýdirmesten, taban astynda tanqalarlyq jauap berip otyrady.

Tautan qyz aqyry Qaban aqynnyng ghúlamalyghyn da, kemengerligin de mo- yyndap, batasyn alumen tynady. Osy aitysqa baylanysty aiqyn angharylyp túrghan ýlken bir nәrse – Tautan qyz da, Qaban jyrau da óz zamanynyng bilgir, salauatty jandary bolghan. Sondyqtan búl aqyndardy zertteushiler olardyng oqi, jaza bilgen jaqtaryna basa nazar audaruy jón.

Aytystyng osy núsqasynyng bolmysyna, qúrylymyna qarasaq, búl aitystyng ekinshi, songhy jartysy. Sebebi, aitys Qaban aqynnyng bata beruimen ayaqtalady. Al bata, qanday jaghdayda bolmasyn, aitysty týgeldey ayaqtaugha jetken jerde beriledi. Demek, osy aitystyng birinshi jartysynda, júmbaqty Qaban jyrau qoyyp otyrghan-au dep joramaldaugha bolatyn sekildi. Sebebi, Qaban aqyn jasy ýlken, er adam. Aytysushy Tautan qyzdyng ózi aityp otyrghanynday, onyng «әuliyeligi de mәshhýrlenip» qalghan kez. Onyng ýstine, Qaban aqyn Úly jýzding balasy. Al, Úly jýzdegi Jalayyr «noqta aghasy» sanalghan. Jol – sonyki. Tautan – Orta jýz Arghyn elining qyzy. Demek, bizge jetpegen búl aitystyng birinshi jartysynda aitysty Qaban bastaghan.

Osy aitystyng keybir jaryq kórmegen bóligin Shoqan Uәlihanov múrasyn zert­tep jýrgen ghalymdar onyng Jetisu jerinen jazyp alghan júmbaqtaryna baylanysty qoljazbasynan tauyp, kópshilik nazaryna úsynghan.

Tarihshy ghalym S.Óteniyazov pen foliklorshy ghalym Q.Alpysbaeva 1992 jyly «Ana tili» gazetinin, № 27 sanynda Shoqan turaly maqala jariyalap jәne oghan qosa Shoqan múraghatynan alynghan jiyrma shumaq júmbaq aitysty qosymsha bergen edi. Osy júmbaq aitysqa bayyppen zer sala qarasaq, júmbaq aitys bir shumaq, eki shumaqtan ekenine qaramastan, jýiesi bar, ýlken bir shygharmanyng jalghasy ekenin kóruge bolady. Sóz saptauy, úiqas, aitys mazmúnyna zer salsaq, osy bir ýzindi Qaban jyraudyng Tautan qyzben júmbaq aitysynyng biz izdep otyrghan ýzindileri sekildi. Búghan aitys ýlgisining jogharydaghy aityspen maghynalyq jaghy, óleng qúrylysy, sóz saptauy, tapqyr júmbaqtay bilui men ony sheshe bilu sheberlikterining astasyp jatuy dәlel bola alady.

Kezinde, Sh.Uәlihanov Úly jýzding otyzdan astam maqal-mәtelderin, kóptegen anyz ertegilerin, ai­tys­taryn, dastandar ýzindilerin qaghazgha týsirgen. Ol zandy da. Tezek tóre Ordasynda jii bolyp, ómirining songhy jylyn sonda ótkizgen Shoqannyng Úly jýz aqyndarynyng ólenderin, anyz, ertegilerin jazyp almauy, Qaban, Baqtybay, Týbek, Qúlanayan Qúlmanbet turaly derekterdi estimeui, talay aqynmen sóz talastyrghan Tezek tórening olar turaly Shoqangha aitpauy mýmkin emes.

Sondyqtan da Tezek tórening atasy Ádil tóre bas iyip, ong jaghynan oryn bergen Qaban jyraudyng deregi joghalyp ketken osy aitysynyng bir úshy Shoqan jazbalarynda bolghany kýmәnsiz.

Aqyndyq ghúmyrynda keyde Qaban aqyn, keyde Qabylisa atanyp ketken osy úly túlghanyng aqyndyghy jas kezinen bayqalghan.

Naymanbayúly Ájibayding kelinshegi Túmarshamen Qaban jas shaghynda aitysqan. Mәlke qajynyng jazyp alghan myna bir jyr joldary búghan kuә:

«On beske Qaban aqyn kelgen jasy,

Ólenge audarylghan yqylasy.

Tógedi sóilegende sóz marjanyn,

Artyqsha bozbaladan

                              mәrtebesi» [5, 95].

Osydan on bes jasynyng ózinde-aq Qaban aqyn jýrisi týzelgen jýirik– tey babyna kelip, baghyn synap, aitys ónerining alaman bәigesine týse bastaghanyn bayqaugha bolady. Aytystaghy sóz saptauynan onyng boyynda daryny, jýreginde jalyny bar ekeni bayqalady:

«Áueli sóz sóileyin, ya, rahman,

Búl toygha júrt jiyldy

                             jaqsy-jaman.

Auylgha kelin bolyp jana keldin,

Jeneshe-au, sau jýrsing be

                       esen-aman?» [5, 95], - dep, buyrqanyp bastaydy. Osynau alty joldy alghashqy shumaqtyng ózinen-aq jas jalynnyng aldyndaghy alqaqotan qauymdy da, qarsylasyn da syilay biletin sypayylyghyn, mayda tildi maytalmannyng әdeptiligin, mәdeniyettiligin, jón-josyqqa jetik, tәlim kórgen tәrbiyeliligin tanimyz. Sonymen qatar, ol osy jyr shumaqtary arqyly jarasymdy әzil tastap, jasyndy sóz oinatyp, aqyndyq arynyn anghartady. Aqyndyghy men aqyldylyghy júptasqan jas qayqy ayaq tastasyn odan әri ýdetip:

«Ózindey jenge kórsem pirim týser,

Qyranmyn aq maraldy

             alyp úshqan» [5, 97], - dep, aitysynyng sonyna taman tipten shabyttanyp, jyr shumaqtaryn keste-kestesimen tógedi. «Qyranmyn aq maraldy alyp úshqan», - dep, aitysta ózin kótermelep arystangha, jolbarysqa, qyran qúsqa teneytin saltpen qiynnan qiystyrghan óleng joldaryn algha tartady.

On bes jasar jasóspirim aqyn auzynan osynday ghajap suret, kórkem beyne kórinis tabady. Osy beyneli, ghajap teneuler onyng arqaly aqyn bolarynyng sol kezden-aq kórinis bergendigining belgisindey edi.

S.Seyfullin 1931 jyly shygharghan «Qazaqtyng eski әdebiyet núsqalary» at­ty enbegine «Jalayyr Qaban aqyn men Qoyannyng aitysuy» atty kólemdi aitys ýlgisinde jazylghan mysal aitysyn engizgenin aitqan edik.

Qolyna qarshyghasyn qondyrghan Qaban aqyn, ózi men kójekteuge jaqyn qoyannyng tildesuin tiri ólenge ainaldyruy – óz zamanynyng әdiletsizdigin, kýshtining әlsizge kýsh kórsetuin jyrlaudyng útymdy joly retinde qoldanylghan әdis. Búl mysal aitysta aqyn qolynda biyligi bar, bilegi juan, tiregi myqtynyng dәrmensiz pendelerge kórseter әlimjettigin mineydi. Qaban:

 

«Qasyna, kókshe qoyan, baramyn-aq,

Qarshyghamdy kórsetip salamyn-aq.

Qalyng qara shengelge kirgeninshe,

Qanyng suday aghyzyp alamyn-aq».

Qoyan:

«Jegen terisken ketpeydi

                        tisimdegi,

Qyzyqqanyng terim be ýstimdegi.

Ishimde jeti qoyan kójegim bar,

Men ólsem, ol da óledi-au

                       ishimdegi!» [5, 109-110].

Osy bir óleng joldarynan-aq, Qaban aqynnyng aqyndyq órisining kendigin, oiynyng terendigin kóremiz.

Qaban jyraudyng taghy bir kónil audarghan ýlken mәselesi – halqynyng kóshpeliler minezine tәn  ózindik bolmysyn, sonyng ishinde birlik, tatulyq elding negizgi maqsaty ekenine  erekshe kónil audaruy:

«Ótirik, ósek, úrlyqqa

Tyiym salyp, berme jol.

Bir arnadan sóz shyqsa,

Bereke mol, dostyq – sol» [5, 41].

M.Maghauinnin: «Qazaq jyraulary HV-HVIII ghasyrlar sheginde býkil әlemdik mәni bar asa qúndy әdeby múra jasady» [6, 62], - dep, tebirene jazuyna Qaban sekildi jyraulardyng osynday jyr joldary negiz bolghan sekildi.

Qazaq halqy «Óner aldy – qyzyl til» dep baghalap, biy-sheshender men jyraular ónerine erekshe kónil bólgen. Sheshendik óner men jyraulyq birge damyp, ara jikterin óte jaqyn ústady. Olar qazaq halqynyng tarihynda mәnerli sózge, tereng oigha, tolymdy tolghanysqa qúrylghan shahqar tuyndylaryn asqan iri sheberlikpen shyndap, dýniyege alyp keldi. Kanatty sózderi túspalmen astasyp, keleli hәm kemenger joldary asyl sóz zergerlerining tezinen ótip, qatarynan ozyp shyqqan zerdeli de zerek, tekti de týbirli oralymnyng týbin týsirer aqyn-jyraular jalyndaghan ot boldy. Olardy halyq qaharly handardyng qatal da óreskel әmirlerine qarsy túrarlyq kemel aqyl iyeleri, adamdyghy mol adal jandar, әdilet pen ar-namystyng ajyramas jaqtaushysy, zorlyqshyldardan qorlyq kórgenderding sýienishi, qara qyldy qaq jaratyn tughansyz tura biyliktin, túrlauly tóreliktin, shaghylmas shyndyqtyng has jolynda kýresushi qayratker dep bildi.

Sheshendik sózder men jyraular poeziyasyn salystyrghan kezde, keyde mynanday mәseleler kózge týsedi. Jyraular shygharmalarynda ortaq oilardyn, danalyq sózderding astasyp jatqan qalyng qabattary anyq kórinedi. Mәselen, Búqar jyrauda:

«Jar basyna qonbanyz,

Dauyl soqsa ýy keter.

Jatqa tizgin bermeniz,

Jalamenen bas keter.

Jamanmen joldas bolmanyz,

Kóringenge kýlki eter» [26, 99], - degen joldar Qaban jyraudyng myna bir tolghauymen ýndesip jatqandyghyn bayqaugha bolady:

«Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa?

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly su bolmasa?

Búlghyn qayda oinaydy,

Bualdyr saz bolmasa?» [5, 75].

Kez kelgen kóne sheshendik sózderge berilgen anyqtamalargha kóz jiberer bolsaq, sheshendik sózderding basty belgilerining biri beyneliligi ekendigi atalyp kórsetilgen. Sheshendik sózder tek úiqasqa qúralyp qoymaydy, sonymen qatar, әdeby kórkemdeu tәsilderin de barynsha paydalanady. Búl Qaban jyrau poeziyasyndaghy sheshendik ýlgilerinde de kórinis tapqan. Osy túrghydan kelgende, sheshendik sózderde eng mol qoldanylatyn ajarlau tәsili – alliyterasiya men assonanstyng Qaban jyrau múralarynda da mol ekenin kóremiz. Mәselen, Qaban jyraudyng tómendegi naqyldaryna nazar audarayyq:

«Er paydasy tiyedi sasqan jerde,

El jenilip, etekti jau

                 basqan jerde.

Jamangha jazatayym ising týsse,

Kónili kýnde onyn

                 ór men tórde» [5, 78],

nemese:

«Jigit­ti sheshensingen, dauda syna,

Maqtaghan qyrandardy auda syna.

Árkim-aq tamaq toqta ýide batyr,

Batyrsynghan jigitti

                  jauda syna» [5, 78].

Ritorikalyq tújyrym ólenning órnek kestesine әdemi ajar berip, onyng ekspressivti-emosionaldy boyauyn kýsheyte týsken.

Dauysty dybystar Qaban jyraudyng poeziyasyndaghy sheshendik sózderdi airyqsha ajarly sipatqa ie ete alady.

 

Mysaly:

«Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jaby jetken son?

Aghayyn-tughan ne kerek,

Anlysyp kýni ótken son?» [5, 42].

Keyde jyrau tolghaularynda qatang dauyssyz dybystardyng ýndesui shegelep aitar aqyl men naqyldy, tepsinip tolghar tegeurindi kýsh-quatty óte әserli beredi.

Mysaly:

«Qaytemiz óte bermek

                     jalghan dýniye,

Qayghygha or pendeni salghan dýniye.

Kemtardy bireu – bastan,

                    bireu – maldan .

Opasyz bastan - ayaq

                   arman dýniye» [5, 44].

Sonymen qatar, Qaban jyraudyng sheshendik sózderinde eng kóp qoldany– latyn kórkemdeu tәsili ajarlaudyng bir týri – teneu. Teneude suretker zattyn, qúbylystyng erekshe belgilerin kórsetpey-aq, ony basqa zatpen, qúbylyspen salystyra suretteydi.

Mysalgha:

«Bolatúghyn bozbala –

Sózi jýmsaq jibektey.

Árkimge tiyer paydasy

Sary moyyn ýlektey.

Bolmaytúghyn jamandar –

    Olaqtar shapqan kýrektey» [5, 57] , -

dep, teneuding әdemi de әserli ýlgilerin algha tartqan. Bir jaghynan búl jyrda kórkem tәsilding taghy bir týri әsireleu (giyperbola) de bar. Osy jerde eskertetin bir nәrse – Qaban jyrau óz tuyndylarynda kórkemdeu tәsilderining tek bir týrin ghana emes, birnesheuin týidektete, qatarynan qoldanady. Ol shygharmalardyng qúndylyghyn, tartymdylyghyn, әdemiligi men әserliligin arttyrady, tyndaushygha lәzzat syilap, qúlaghynyng qúryshyn qandyrady.

Qaban jyrau óz shygharmalarynda teneu ýshin dýniyetanymgha jaqyn zattar men qúbylystardy mysalgha alghandyqtan, tyndarman qauymnyng qabyldauyn jenildetip túr. Teneu sapasy, onyng kórkemdik quaty jyraudyng tabighy talantyna, dýniyetanymyna, ómir tәjirbiyesine, tirshilik etken ortasyna, aitpaq oiyna, avtorlyq iydeyasyna baylanysty. Mәselen:

«Jaqsy qyz, jaqsy әiel –

                        bir gauhar tas.

Ózining mezgiline kelgen song jas.

Jәnnat­tyng pisip túrghan

                       almasynday,

Qol jetse, qanday kisi

                      lәzzat almas.

Shekede – kәmshat bórik,

                     kiygen – asyl,

Shyldyrlap altyn sholpy,

                    iyqta shash» [5, 62].

Qaban ómirding ózekti bar mәselesi turaly tolghaydy. «Ár nәrsening ózindik ólshemi, arnasy, uaqyty bar» dep, jyrau negizgi oiyn osylaysha әserli jetkizgen.

Qaban jyrau basty nazar audarghan nәrsening ne bolmystyng birazy tolghau joly ayaghynda aitatyn oiynyng birneshe dýrkin qaytalanyp kelui. Mysaly:

«Aqynsynyp ne kerek,

Bolmasa oiy bek zerek?

Bolmasa sózding úiqasy,

Úqpasa aqyl ne kerek,

Bolmasa oida esh derek?» [5, 43].

Qaban jyraudyng osy oilarynyng kelesi ghasyrdaghy jalghasyn Abaydyng «Óleng – sózding patshasy» atty óleninen kóruge bolady [61, 43].

«Óleng sózding patshasy, sóz sarasy,

Qiynnan qiystyrar er danasy.

Tilge jenil, jýrekke jyly tiyip,

Tep-tegis júmyr kelsin

                            ainalasy» [43, 70].

Kórip otyrghanymyzday, Abaydyng ólenge qoyghan úly talabyn odan eki ghasyr búryn ómir sýrgen Qaban jyrau tolghaularynan da kezdestiremiz.

Qaban jyrau tolghauynyng alghashqy tarmaqtaryndaghy sóz tirkesterinen jyrau nysanagha alghan negizgi obiekt te aiqyn tanylady.

Ritorikalyq súrauly qaytalaular Qaban shygharmalarynda molynan kezdesedi. Mysaly:

«Aurudyng kónilin kim ashar?

Hal súraghan teng ashar.

At­tyng kónilin kim ashar?

Jal qúiryghyn taraghan,

Kýnine jeti qaraghan,

Qadirin bilgen er ashar» [5, 70-71].

Qaban jyrau tolghaularyndaghy keng oilau túrghysyndaghy qaytalaular ritorikalyq súraq kýiinde kelip, jyraudyng zamana halin, ómir syryn bildirer negizgi oiyn aiqyn tanytugha qyzmet etedi.

Qaban jyraudyng kóp tolghaularynda auystyru (metafora) mol qoldanylady. Auystyru alynyp otyrghan zattyng ne qúbylystyng maghynalas, mәndes basqa úghymdardyng ornynda paydalanyp, oidy yqsham da suretti, aiqyn da qysqa jetkizuge negizdeledi.

Akademik Q.Júmaliyev «Abay poeziyasynyng tili» dep atalatyn enbeginde qúrylysy jaghynan alghanda Abaygha deyingi poeziyada metaforanyng bes týrin ajyratqan [4, 216]. Búl negizi auyz әdebiyeti men HVIII – HIH ghasyrlardaghy qazaq әdebiyetine jasalghan barlau, bayyptaular edi.

Qaban jyraudyng mol múrasynan da Q. Júmaliyev aitqan bes týrli jolmen jasalatyn metafora ýlgilerin týgel keziktiremiz.

Qaban jyrau tolghauynda:

«Qúdang jaman bolsa,

        armanyng ishinde ketedi,

Qyzyng jaman bolsa,

       jeti atannyng týbine jetedi.

Kelining jaman bolsa,

       ósek sózden qashaqtap,

Sabyr menen jigering

       dәl týbine jetedi» [5, 79], - dep tolghaytyn jyr joldary búl oiymyzdy tolyq dәleldeydi.

Salystyra suret­tep, minez-qúlqyn, kisilik qasiyetine oray naqty adamgha, ne zatqa balau arqyly úghymdy molaytyp, әserdi kýsheytude metaforalardyng «jaman» sózi kómegimen jasaluy – tolghau, termelerding didaktikalyq-filosofiyalyq mazmúnyn erkin, jenil jetkizerlik útymdy tәsil.

Qaban jyrau shygharmalaryndaghy almastyrular kýrdeli, damyghan kýide kezdesedi. Keybir tolghaularda shektes zattar men sebeptes qúbylystardy olardyng týri, týsi, qasiyeti, sapasy arqyly ghana úghatyn bolsaq, damyghan almastyrularda úghym da úlghaya, kýrdelilene týsedi.

Úlghayghan almastyrular jyraudyng suret­teu, qiyaldau qabiletining kendigin, oiynyng úshqyrlyghyn anghartady. Sebebi, múnda qúbylystar qauyrt ta qat-qabat qimyldargha, әseri kýshti әreketterge ie bolady. Sol әreket nәtiyjesinde qúbylystyng ózi almasa kele, aiqyn úghymgha әkeledi. Armanyng ishinde ketui – ókinish, jeti atannyng týbine jetui – sýiekke tanba týsip, sózge qalu, sabyr menen jigerinning týbine jetu – jýikege jýk týsiru, adam ómirinde kóp kezdesetin azapty pәleni qozghau ekenin sóz týsinetin eki qazaqtyng biri úghuy da zandylyq, sirә. Biraq, solardy shygharma tabighatyna shynayy kiristirip, onyng iydeyasy men mazmúnyn ajarlandyryp, kórkemdik tәsilmen tanymdy terendetu shyn sheberlik kepili ekeni dausyz.

Qaban jyrau tolghaularynda surettelip otyrghan shyndyqqa bederli, beyneli, әdemi reng beretin, ashyq aitpasa da, oy men obrazdy ajarlay týsetin, jaynap túrghan qyzyl shoq siyaqty aishyqty astarlaular da bar. Biraq búl astarlaular tiradada tútastay túspaldau, birynghay beyneleu kýiinde emes, ózge qúbylystarmen qaz-qatar salystyryla beriledi. Jyrau shygharmalaryndaghy astarlaular simvoldyq úghymgha jaqyndaghanmen, taza simvol emes, psihologiyalyq parallelizmge kelinkireydi:

«Aynalayyn, shyraghym,

Mandaygha bitken qyranym,

Kólge bitken qúraghym,

Qara jer boldy túraghyn.

Mandaygha bitken júldyzym,

IYiskemey ketken jalbyzym,

Oynamay ketti-au baldyzyn,

Armanda ketting jalghyzym [5, 43].

Qaban jyraudyng alapat әdeby әleueti men kórkemdik kestesi HVIII-HIH ghasyrlardaghy jyraular, aqyndar poeziyasyna mazmún, pishin jaghynan ózindik ýles qosqan Dulat, Shortanbaylar sekildi, Abay ghasyrynyng aldyndaghy úly jyraulardyng biri bolghandyghyn kórsetedi.

Úly suretker, ghúlama ghalym Múhtar Áuezov: «Qaban aqyn ózimen aitysatyn aqyn otyrghan auylgha alystan aibarlanyp, әndetip keledi eken», - dese [1, 54], shejire qarttar:

«Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn,

Manyna qanday adam

                 bara alatyn?

Aytysamyn dep kelgender

                dausyn estip,

Astynan alty qyrdyng

             joghalatyn» [5, 17], - dep,  súnghyla syr shertedi.

Kónekóz, kәriqúlaqtardyng aitularyna qaraghanda, Qaban aqyn on segiz myng ghalamdy, yaghni, býkil jaratylysty bir jyrlap ketse, birneshe aigha deyin toqtamaydy eken.

Eseyip, erjetken Qaban aqyn qay jerde bolmasyn, halyqtyng qamyn jep, soyylyn soqqan. Ol ózining zamanyna oray, sonynan ergen halqynyng aqyny da, batyry da, qamqorshysy da bola bilgen. Qaydәuirde bolmasyn júrt aqyndardy suyrypsalma sheshendikteri ýshin ghana emes, shyjghyryp, shyndyqty aityp, aghayyndy alys-jaqyn dep alalamay, auyzbirlikke shaqyruymen el aldynda abroyly bolghan. Sondyqtan da jaugershilik sәt­terde qolbastap, jayshylyq kezderde aqyl-kenes, ónege, ósiyetke keneltken aqyndy halyq qatty qúrmettep, bastaryna kótergen.

Tumysynan zeyindi jyrau, zerek jyrshy zamana tynysyn, ómir ózgerisin, qoghamnyng damuyn qaltqysyz tanyp, belgili bir dәrejede baghyt-baghdaryn aiqyndap, boljamdar jasap otyrghan. Sol qasiyetteri ýshin halyq sýiikti úlyn әsireley madihattap, «Jyrau», «Áuliye», «Kóripkel» dep kótermelegen.

Qaban syndy qabyrghaly, qarymdy aqyndardyng asyl bir qasiyetteri – sol maqtau, madaqtaulargha mastanyp ketpey, әu bastaghy ústanghan joldarynan taymaghan.

HIH ghasyrda ómir sýrgen Baqtybay aqyn aitqanday, «iynemen qara sózdi sabaqtaghan» Qaban aqyn el-júrtty imandylyqqa, sharighat jolyna shaqyryp, kóp ólender tudyrghanyna jogharydaghy aitqandarymyz tolyq dәlel bola alady. Onyng islam dinin jetik bilgendigin, sauattylyghyn, ólenderin jazyp ta shygharghanyn talay tolghaularynan, ósiyet ólenderinen angharu qiyn emes.

Qaban jyrau poeziyasy últtyq bolmysymyzdyng qalyptasuynda asa quatty yqpaldylyghymen erekshelenetinin jogharyda keltirgen kóp mysaldardan tolyqtay tanyp-biluge bolady.

Qaban, jyraudyng ómir qúbylysyn suretteude mol qoldanghan, erekshe aluan orayda kelisti de, sheber paydalanghan kórkemdik tәsilderining biri epiytet.

Ayqyn shygharmashylyq daralyghymen kóringen Qaban jyrau jalpy jyraulyq dәstýrli shygharmashylyqty ilgeriletumen birge, auyz әdebiyetinen birte-birte tipten alshaq ketip, poeziyanyng qoryna auqymdy ýlesin qosa otyryp, bolashaq suyryp salma әdebiyetting jetiluin, jyraulyq poeziyanyng aqyndyq poeziyagha ótuin jedeldetti. Asan Qayghy atymen atalatyn tolghaulardan bastap, Qaban jyraugha deyingi suyryp salmalyq poeziyany sholsaq, osy qozghalysty, ilgerilep, eseidi, sonymen birge poeziya boyyndaghy jalpy tútastyqty, ortaq dýniyetanym men kórkemdik oilau, beyneleu tәsilderining birligin býtin bolmysymen kóremiz, tanimyz.

HV ghasyrdaghy Asan Qayghynyng Áz Jәnibek hangha aitqany men HVIII ghasyrdaghy Qaban jyrau tolghauynyng arasynda jalpy dәstýrlik jaghynan da, kórkemdik tәsil jaghynan da qanshama ÝNDESTIK, ÝILESIM,ÝRDIS baylanysy baryn bylay qoyyp, týr, mazmún men maqsat jaghynan da kóptegen baylanystardy anyq tanugha bolady. Búnyng biri – jyraulyq suyryp salma dәstýrding auyz әdebiyetinen alghashqy bólinu túsyn bildirse, ekinshisi – onyng birneshe ghasyr boyy damy otyryp, ózining biyik belesine kóterilgenin kórsetedi.

Qabannyng óz zamanynyng oiy úshqyr, sózi iri, talghamy biyik aqyny bolghany jayly  professor, f.gh.d. M.Joldasbekov: «Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa, tausylmaytyn úzaq epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan. Ókinishi, sonyng eshqaysy da saqtalyp, bizge jetpegen, Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen»,- dep, oryndy oy týiedi [31,50-51].

Qaban jyraudyng jyr-tolghaularyn toptap, aitystaryn iriktep, jazushy Tólen Qaupynbaev  «Altyn qazyq» (Almaty, 1993), Oraz Ismailov «Qaban jyrau» (Taldyqorghan, 1993), «Babalar sózi – danalyq kózi» (Almaty, 1996), «Jyr atasy – Qaban jyrau» (Almaty, 2010), Ómirәli Qopabaev «Jyr atasy – Qaban jyrau» (Astana 2011.) atty kitaptar shygharyp, baba aruaghy men qazaq halqynyng mәdeny múrasy aldynda  ýlken enbek jasady. 2006 jyly filologiya ghylymynyng doktory, professor  Sәrsenbi Dәuitovtyng qúrastyruymen «Dәuir» baspasynan jaryq kórgen  «On ghasyr jyrlaydy» atty jinaqta aqynnyng jyrlary men tolghaulary jariyalandy.

Jyrdyng birtuar bekterbegi – Qaban (Qabylisa) jyraudyng tughanyna 325 jyl toluy qarsanynda túrghyzylghan kesene-kýmbezining ashylu saltanaty 2010 jyldyng 16 qazanynda Ile ózenining boyyndaghy Baqanas tas jolynyn  irgesindegi Kókbastau bókterinde ótti.

Qaban jyraudyng 300 jyldyq mereytoyyna oray 1993 jyly ghylymi- praktikalyq konferensiya ótkizilip, Almaty oblysy, Kóksu audanyndaghy Aqtekshe auylyndaghy orta mektepke  Qaban jyraudyng aty berildi. Múrajay  ashylyp, onyng aldyna talantty mýsinshiler J.Moldabekov, N.Qoyshybekovting jasaghan  eskertkishi ornatyldy. Almaty men Taldyqorghan qalalarynda  kósheler de Qaban jyraudyng esimimen ataldy.

Úly jyraudyng shashyrap ketken shygharmalaryn jinauda Jýnisbekúly Núrjigittin  (1903-1988) enbegi erekshe bolsa, jyrau múralaryn jinap, bastyrugha, zertteuge eren enbek sinirgen jurnalist O.Ismailovtyng (1940 -2012) atyn airyqsha atau da әbden oryndy bolar edi.

Kezinde úzaq izdenip, óte qymbat tarihy derekterge kóz mayyn tauysyp, tereng ýnilgen jazushy, maytalman jyraudyn  elinen shyqqan  Úzaqbay Dospanbetovtyn  2000 jaryq kórgen «Qyzyl jolbarys» atty  roman dialogiyasynda  Eskeldi bi, Balpyq biylermen qatar Qaban jyrau turaly da mәlimetter berilip, jyraudyng kórkem beynesi somdalghan.

Qaban jyraudyng kóptegen múralaryn jinastyryp, saqtaghan azamattyng biri  Almaty (Taldyqorghan) oblysy, Eskeldi (Taldyqorghan) audany, Jetisu eldi mekeninde túrghan azamat, últtyq jәdigerlerding shyn janashyry Núrjigit Jýnisbekúly (1903-1987) ekendigin jogharyda atap óttik.

1993 jyly Almaty oblysy, Kóksu audanynda Qaban jyraudyng 300 jyldyq merekesi úiymdastyrylyp, 1992 jyldyng 15 mausymynda Qazaqstan Respublikasy Ministrler kabiynetining № 527 qaulysy boyynsha  Aqtekshe auylyndaghy mektep  «Qaban jyrau atyndaghy orta mektep» dep atalyp, esimi kóshelerge berildi, mýsini ózining atymen atalatyn mektepting aldyna jәne taghy bir ýlken eskertkishi Eskeldi, Balpyq biylermen birge somdalyp, Taldyqorghan qalasyna kire beriske ornatyldy. Múrajayy ashyldy, ghylymy konferensiya úiymdastyrylyp, ghalymdar, jyrau múrasyn zertteushiler pikirlerin ortagha saldy.

Alyp jyraudyng atyn úlyqtap, shygharmashylyghyna qúrmet tanytyp, kezinde Núrghisa Tilendiyev, Aytqaly Jayymov, Ály Alpysbaev, Sholpan Qorghanbek jәne Arman Jayym syndy kompozitorlardyng Qaban jyraugha arnalghan kýileri men әnderin de  úly babagha qoyylghan eskertkishterding biri dep sanaghan jón bolar.

Qazaqtyng birtuar kompozitory, dәulesker kýishisi Núrghisa Tilendiyevting sonau erte kezderden-aq  úly túlghalar retinde tanyp, Qaban jyraugha, onyng qyzy Qoyankózge kýiler arnauy beker emes shyghar. Núrghisa aghamyzdyng ýiindegi, qazaq ónerining jaryq júldyzdarynyng biri, Darigha Tilendikelini bolsa, Qaban jyrau tughan eldi mekennen  jәne ruy Qaban aqyn shyqqan Myrza elinen ekenin eskersek, saz ónerining sanlaghy
Núrghisa Tilendiyev­ting úly baba esimine erteden qanyq bolghanyn jazbay tanityndyghymyz da anyq.

2017 jyly 1-5 sәuir aralyghynda Astana qalasynda  Qabylisa Asanúlynyng shygharmashylyghyna arnalghan ýlken is-shara ótti. «Jyr atasy –  Qaban jyrau»  atty  birinshi  Respublikalyq jyrshylar bayqauynyng múnday auqymdy shara týrinde, kópting kónilinen shyghar formatta ótkizilui de bagha jetpes tuyndylary últtyq ruhaniyattyng altyn qorynda saqtalatyn sayypqyrannyng aruaghyna taghzymnyng ozyq ýlgisindey boldy.

Qaban jyrau – halqyn bar janymen emirene qúshyp, eljirey sýigen zanghar túlgha. Onyng tuyndylary bәrimizdi biyik parasattylyqqa, yntymaqqqa, imandylyqqa shaqyrady. Aqynnyng tolghaularyn oqyghan sayyn, boyymyzdaghy bar minimizdi ainadan kórgendey kýy keshemiz. Sol sәtte bayqaghan barsha olqylyghymyzdy jóndegimiz, kónilimizdi aghartqymyz, peyilimizdi tazartqymyz keledi. Alyp aqynnyn  shygharmalary osynday biregey qalpymen, qaytalanbas ereksheligimen iri, onyng dәuirler ýnin jetkizip túrghan túmsa tabighattyng tól perzentindey ólenderi asyl negizdi tastarday, qúnyn joghaltpas inju-marjan men kóz jauyn alar laghyl-gauharlar ispetti ghasyrdan-ghasyrgha jarqyray jete bereri dausyz. Asannyng úly hәm Alashtyng abyzynyng arda esimi óz halqymen birge mәngi jasay bermek!

Anarbay Saghiyúly  Búldybay,

f.gh.k., professor

---

«...Qara ýzip shyqqan Qabanmyn,

qalay da qalam tebirenbey?!»

                                         Qaban jyrau

Kemengerding keskini

(tolghamdar men pikirler)

JYR JAMPOZY JAYYNDA...

Qaban aqyn deytúghyn

Mening pirim bolady.

On segiz myng ghalamdy

Ólenmenen jyrlaghan.

 Baqtybay aqyn

Jalayyr Qabylisany erkeletip,

Qaban dep jas kezinde qoyghan atyn.

Keyinnen halqy ony qúrmet etip,

Qadirlep Aqyn Ata dep te atapty.

Basqadan ol kisining sózi qúndy,

Qabekeng ózi aqyn, ózi ardaqty,

Biledi qazaq bitken onyng atyn.

Aqyn Sara 

Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy – Jalayyr Qaban edi dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn!

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi este túr-au.

Jiyeni – Sarbas aqyn sóilerinde,

Ádeti múrtyn qaghyp, qúlaq búrau.

Kenen Ázirbaev 

Al, sóileyin, sóz tynda,

Jýirik pe ozbay terlegen?!

Tildide eshkim jetken joq

Keshegi bizding Qabangha,

Sharpuy tiygen maghan da.

Qalqa Japsarbaev

Jalayyr Qaban aqyn әdette ózimen aitysatyn aqyn otyrghan auylgha aidaladan әndetip keledi. Al, Shashubay bolsa, garmonyn at ýstinen tartyp, alystan aibar shegip keledi. Osynyng bәri – aitys aqyndarynyng ózderin topqa aibyndy etip tanytu tәsili...Jәne qarsy aqyndy ýrkitip, qobaljytyp, jauap sózden janyltudyng amaly bolady.

Múhtar Áuezov 

Mening biluimshe, jalayyr ishinde ýsh әulie bolghan. Olar: Qabylisa, Eskeldi, Balpyq.

Sәbit Múqanov 

Halqymyzdyng ghasyrlar qoynauynan marjanday týzilip shyqqan jyrshylyq óneri – ólsheusiz baylyq. Jyraular shoqjúldyzy ishinen Qaban jyraudy airyqsha atar edik. Ózi aqyn, ózi jyrshy, әri aitysker aqyn, keyingi úrpaqqa qaldyrghan bay múrasynyng auqymy ken, taqyryby teren, eldikti, auyzbirshilik pen adaldyqty shegine jetkize jyrlaydy. Filosofiyalyq salmaqty tolghaulary san-salaly. Batyrlyghy men kósemdigi, әuliye-kóripkeldigi bólek bir zertteudi qajet etedi.

Rahmanqúl Berdibaev

Improvizator aqyndarda ózi tabynghan aqyngha elikteu әdeti qalghan. Qaban – Sýiinbaydyng da, Sarbastyng da naghashysy. Sýiinbaydyn, Sarbastyn, Kenenning jyr aitarda aspangha qolyn sermep, qúlaq búrauy sol Qabannan qalghan. Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa, tausylmaytyn úzaq epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan. Sypyra jyrau tәrizdi Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Qaban jyrau – ózindik órnegi bar aitys ónerining keruenin týzgen aqyn.

Myrzatay Joldasbekov

XVIII ghasyrda úly jýz ishindegi Jalayyrdan shyqqan asa kórnekti qayratker Qabylisa ór minezimen, ójet batyrlyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq Qaban aqyn atanghan. Ol el basshylary Eskeldi, Balpyq biylermen qatar «әuliye» degen atqa ie bolghan. Óitkeni, әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen jalayyrlardyng basyn qosyp-biriktirude, tútas bir el etip toptastyruda onyng enbegi, qajyr-qayraty ýsh ghasyr boyy anyz-әngimege ainalghan.

Bek TOGhYSBAEV

...Sonau «aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama» zamanynda ómir sýrgen Qaban (Qabylisa) aqyn jayynda keybir әdebiyet zertteushileri bolmasa, kópshilikting bile bermegeni aqiqat. Al, búl babamyz Sýiinbay siyaqty sýley aqyngha ústaz bolghan. Sýiekeng bolsa, kýni keshegi Jambyl babamyzdyng ústazy emes pe edi?! Demek, búl jerde úrpaq sabaqtastyghy ghana emes, úlylyqtyng da sabaqtastyghy jatqan joq pa?!

Beksúltan Núrjekeev 

Qaban jyrau – kóne zamannyng patriarhaldyq-rulyq qoghamynyng perzenti dengeyinde qalyp qoymay, qajetti  tústarda óz oilaryn irikpey, býkpey, búrq-sarq aqtaryp salatyn aduyndy aqyn bolghan.

Oraz Ismailov 

Qaban (Qabylisa) bekerden-beker jyrau dep atalmaghan. Jyraudyng maghynasy sarqylmaytyn jyrdy aitatyn adam degenge keledi. Búl shynynda da solay bolghan. Bizge jetken az derekterding ózinen ol kisinin  kýndi týnge, týndi tangha úlastyryp jyrlaghan ýlken jyrau bolghanyn bilip otyrmyz. Ýlken epik aqynnyng stiylin angharu qiyn emes.

Sәrsenbi Dәuitov 

Qaban (Qabylisa) jyrau qazaq әdebiyetining iri ókili, júldyzdy jyrauy, batyry ghana emes, irgeli qogham jәne memleket qayratkeri. Ózining tereng qatparly jalyndy jyry, qara orman júrtshylyqty sýttey úiytar salmaqty oiy, úshqyr da naqyl sózi, qaghidattarymen berekesiz bytyranqylyqqa úshyraghan halqymyzdy bir tudyng astyna biriktiruge, Abylay súltannyng abyroyyn asyrugha ólsheusiz ýles qosty. Týrkistan tórinde Abylaydy aq boz atqa qondyryp, barsha qazaqtyng hany etip saylaugha múryndyq boldy. Alashtyng ardaqty tuyn kóppen birge jelbiretti.

Ómirәli QOPABAEV

Búqar jyrau men Qaban jyraudyng ar-namys pen arsyzdyq jónindegi iydeyalary olardyng adamgershilik filosofiyasy sekildi qazaq halqynyng izgi dәstýrlerin damytyp, bayytuda zor manyzgha ie boldy.

Almagýl Qanaghatova

Alasapyran, astan-kesteng kezende, yaghni, XVIII ghasyrda ómir sýrgen, halyq arasynda «Abyz ata», «Aqyn ata», «Áulie ata» atanghan Qaban (Qabylisa) Asanúly Alashtyng tuyn joghary ústap, ruhyn asqaqtatqan, dalanyng danagóii bolghan tanymal túlgha.

Dýken MÁSIMHANÚLY

Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúlynan qalghan jyr jauharlaryna qarap otyryp, onyng adam janyna tereng boylap, zamana syryn jetik tolghaghan tolymdy túlgha bolghanyn angharamyz. Mәngilik ónerding tozbas taqyrybyn taba bilgen oishyl aqyn jyrlarynda qozghalghan mәseleler býgin de ózekti. Búl – jyrau jýreginen tógilgen júpar jyr býginimizge de qyzmet etip jatyr degen sóz. Endeshe, óleng ónerining biyik órkeshi sanalatyn jyraularymyzdan qalghan qúndy dýniyelerge sergek bolayyq, móldir túmaday túnyghynan auyq-auyq susyndap otyrayyq, aghayyn. Osy qatarda Qaban jyraudyng da oi-qazynasyn oqyrmanmen qauyshtyryp otyru – kónili sergek qauymnyng qasterli paryzy bolmaq.

Abzal BÓKEN

Óz zamanynda әz danasy men sazdy dalasyn sonday qymbat sanaghan syrshyldyng yrghaqty jyrlary kópting kónil tórinen oryn alghan. Qúsny jyrdyng qúdyretine syi, qúbyla zamannyng qúrmetine niyet, qualay samaldy qúba dalasyna qúlanday aunaghan úly sheshenning sheber shumaqtarynda: «El qymbat, jer qymbat, ana qymbat, bala qymbat, jar qymbat, ar qymbat» degen qisyndy úlaghattar bar. «Barly, barly, barly Tau...», «...jer oipany bilinbes...», t. s. s. týrli túmarly (tuma uer) sipatymen qarly taudyng qanjar sýmbirine qarap, qanatty jyrymen shirge sýngigen siyrek aqyndardyng qatarynda túr. Býgin osynau ýr qimaly qissager, shyn sheber – Asanúly Qabylisa  jyrau, asyl mir!

Súraghan RAHMETÚLY

Kýlli Jetisuding aqyn-jyraulary ústaz, ýlgi tútqan Qabylisa – Qaban aqynnyng әdeby múrasy bizge tam-túmdap qana jetkenimen, osy qoldaghy bardyng ózi jyr alybynyng qúlashyn keng sermeytini, qazaq halqynyng sóz óneri múrasyna qosylghan qomaqty ýlesi ekendigi dau tughyzbaydy. Búryndary beti ashylmay, qoldanysqa kirmey qalghan jyraudyng múrasyn elimizding tәuelsizdik alghan kezenindegi qayta mazdaghan shyraqtardyng biri dep qabyldauymyz kerek.

Zamanbek ÁBDIShEV

ZAMANA SYRYN TOLGhAGhAN

Áriden kele jatqan qazaq sóz ónerining asu beli, asqar shyny aqyndar men jyraular shygharmalary ekenin kóziqaraqty qauym jaqsy biledi. Ásirese, jaugershilik zamanda da, beybit kezde de jyraular institutynyng qogham ómirinde atqarghan róli zor. Olar estir qúlaqty adaldyqqa, adamgershilikke,

ar-namysqa ýndedi. Sonsong baryp, batyrlyqqa, el qorghaugha, jer qorugha shaqyrdy. Óitkeni, jýreginde adaldyghy, ar-namysy bar adam ghana әlgindey otanshyl sezim, oqys erlikterge bara alatynyn

olar jaqsy bilushi edi.

Osy orayda, on segizinshi ghasyrda ómir sýrgen Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúly, zamana aldynda jyraulyq paryzyn auqymdy da adal atqarghan alyp túlghalardyng eng ayauly ókilderining biri der edik. Ádiletke kelgende beting bar, jýzing bar demey, jaryp aityp, jarqyldap sóileytin birbetkey minezine qarap, ony zamandastary Qaban jyrau dep atyqtyrghan eken. Órgen ólenderi men tergen aitystaryna qarap otyryp, ataqty sóz sheberining aqylgha kenish, bilimge bay ekenin angharamyz. Ol – qatardaghy kóp úiqasshylardyng biri emes. Aytaryn oigha orap, sezimge bólep aitatyn bekzat ónerding has sheberi.

Jyrau ózining baqyt turaly egiz óleninde onyng berekesi men birligi jarasqan otbasy men otangha qonaqtaytynyn jandy mysal, jalauly jaghdayattarmen jetkizedi. Súraq-jauap formasynda qúrylghan qos ólende avtordyng týrlik izdenisterge de kónil qoyghanyn angharamyz:

«– Baqyt, qaydan kelesin?

 – Mekendegen jauyzdyq,

   Salynbaghan auyzdyq,

   Masqara elden kelemin», - dep, degbiri qashqan ol, qayda baryp qonaqtaytynyn:

«– Baqyt, qayda barasyn?

 – Soghysqúmar oiy joq,

    Úlan-asyr toyy kóp,

   Beybit elge baramyn», - dep týiindeydi. Qos ólenning de týrlik jaghynan janasha tynystauy barlyq shumaqtyng da ortadaghy qos joldyng janylmay júptasuymen kórinis beredi.

Aqyn jyrlaryna qarap otyryp, qay zamanda da «birlik bar jerde – tirlik bar» kategoriyasy kýn tәrtibinde bolghanyn, myna joldardaghyday:

«Auyzbirlik bar jerde

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde

Qiyanatty qiyat bar.

Úyattyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar.

Eshkimning haqyn jemender,

Artynda onyng súraq bar», - degen ghibratty sózderding býgin de ózekti ekenin angharamyz.

Shyn aqylmandardyng auyl manyn shiyrlay bermey, alty alashtyng qamyn jeytinin jaqsy bilemiz. Qaban jyrau da ejelgi aqyndar ýrdisine say, elge ónege aityp, ýlgi taratumen ghana shektelip qalmay, úlyq últynyng minezine, jan-dýniyesine, qadir-qasiyetining sapalyq ózgeristerine de jiti kónil audaryp otyrudan janylmaghan. Óitkeni, ýdey soghatyn uaqyt ekpinine qaray bir kezdegi iri minezding úsaqtalyp, kesek qimyldardyng qiyrshyqtala bastauy qiyn emes. Sony der kezinde bayqap, syn tezine salyp otyru – sarabdal sana iyelerine tәn qasiyet. Búl orayda, qogham minezin tanuda kónili zerek jyrau tól shygharmashylyghynda ýnemi sergektik tanytqanyn bayqaymyz. Ásirese, onyng «Halyqpyz  – biz, qiynbyz» óleni qazaq minezinde payda bola bastaghan maydalyq, úsaqtyq, ústamsyzdyq sekildi shetin ghadetterdi der uaqytynda sheneuimen qúndy. Alty ayaq ólshemine qúrylghan ólenning týri de oqugha oinaqy, úghugha jenildigimen janyna jaqyn. Óleng jeke adamnyng emes, jalpy qauymnyng kelbetine kólenke týsiretin kelensizdikterdi býkpesiz jayyp salady. Múny tuyndyny tútas oqysaq, tolyq seziner edik. Biraq olay etuge, jer – tar. Myna birer shumaghymen shektelsek deymiz:

«Ýiden ýige jetetin,

Demde tarqap ketetin,

Ýiirilgen qúiynbyz.

Ótkel tapqysh tóteden,

Dauryghatyn óte ken,

Ru jighan jiynbyz.

Shymbayyna eri tar,

Arqaly bop kóriner,

Oza almaytyn miynbyz.

Tektilik pen teksizdik,

Eptilik pen epsizdik

Teng týsetin ýiinbiz.

Qasiyetti ghyp jandyqqa,

Qanyqtyra aldyq pa,

Din músylman iyin biz?!

Tusyrap bir toyghangha,

Shettedik nu oidan da,

Jaghasy kir kiyimbiz...

Halyqpyz  – biz, qiynbyz».

Qarap otyrsaq, qay zamannyng da qasireti osy ólende keltirilgen kelensizdikter ekenin bayqaysyn. Jyrau zamannan zamangha jalghasyp, últtyng keskinine kólenke týsiretin keselding diagnozyn dәl qoyghan. Óitkeni, sodan beri ýsh ghasyr ótse de qazaqtyng ýiirilgen qúiyn, ru jighan jiyn, oza almaytyn miyng bolyp kele jatqany ótirik emes. Mynanday kóripkeldikten keyin jyraudyng kózi tirisinde-aq әulie atanuyna tandanudyng ózi artyq bolar.

Áriyne, ilgeride ótken aqyn-jyraular shygharmashylyghynyng negizgi ózegi – halqyna ghibrat aitu, adaldyq pen arlylyqqa baulu, kisilikke ýndeu bolghany belgili. Biraq múny jalang ýgitpen shatastyrmaghan jón. Múnday ghibrat­ty tәrbie býgin de zәru mәsele ekenin moyyndauymyz kerek. Osy asa auqymdy taqyryptar túrghysynan alghanda, Qaban jyraudyng «Bilgenderden ghibrat al», «Ne qiyn?», «Ne qymbat?», «Kim jaqyn?», «Dýniyede ne jetim?», «Ósiyet», «Barly, barly, barly tau» sekildi sýbeli tuyndylary zamandastarynyng zanghar qasiyet­terin qalyptastyruda ónegesi mol mektep bolghanyn atap ótken jón.

Qaban jyrau aitys ónerining de óren jýirigi bolghan. «Qabylisa men Tautan qyzdyng júmbaq aitysynan», «Qaban men Túmarshanyn» sóz qaghysynan sa-yypqyran sýleyding din, dýniyetanym ghylymdaryn tereng mengergenin, zamanynyng oishyl qayratkeri bolghanyn andaymyz. Aytysta túlghaly aqyngha tosynnan súraq qoyatyn Tautan qyz da osaldardyng qatarynan emes. Zerek qyzdyng zengir aspannan, nemese jeti qat jer týbinen suyryp alghanday tylsym súraqtaryna Qaban jyrau bir sәt mýdirmey, jyr kestesin kelistire jauap berip otyrady. Sóz sayysynyng túla boyynan eki jaqsynyng bir-birining qadirine jetkeni, aitys mәdeniyetin barynsha biyik saqtaghany bayqalady.

«Qabylisa men Tautan qyzdyn» júmbaq aitysyn osy janrdyng meylinshe kórkem ýlgisi deuge negiz bar. Óitkeni, múndaghy súraq  – oyly, jauap  – dәl. Keyde shappa-shap jauaptasuda oryn alatyn jyr selkeuliginen de ada. Bir sózben aitsaq, tehnika  – tastay. Dәmin tatyp kórelik:

Tautan:

Bir kólge jiyrma tórt qonar ýirek,

Ári-beri ainaldyrsan, qalar siyrep.

Ishinde jalghyz tughan bireui bar,

Túrady sonyng bәrin jalghyz biylep.

Qabylisa:

Ýirekti osy kólge adam qoyar,

Bireuin biri tistep, basyn joyar.

Kem aqyl sen bilmesen, men aitayyn,

Ýiregim jiyrma tórt doyby bolar.

Tautan:

Erte oqimyz namazdy, kesh oqimyz,

Ár kýnde búl namazdy bes oqimyz.

Aqyn bolsan, júmbaghym sheship bershi,

On eki aida namazdy neshe oqimyz?

Qabylisa:

Siz de oqisyz namazdy, biz de oqimyz,

Uaqyt jetse, namazdy týzde oqimyz.

Sen bilmeseng kem aqyl, men aitayyn,

Namazdy myng segiz jýz jylda oqimyz.

Ádiline keleyik, aqyndardyng aqylgha alghyr, qisyngha qyrghy ekeni osy bir ýzikten-aq kórinip túrghan joq pa?!

Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúlynan qalghan jyr jauharlaryna qarap otyryp, onyng adam janyna tereng boylap, zamana syryn jetik tolghaghan tolymdy túlgha bolghanyn angharamyz. Mәngilik ónerding tozbas taqyrybyn taba bilgen oishyl aqyn jyrlarynda qozghalghan mәseleler býgin de ózekti. Búl – jyrau jýreginen tógilgen júpar jyr býginimizge de qyzmet etip jatyr degen sóz. Endeshe, óleng ónerining biyik órkeshi sanalatyn jyraularymyzdan qalghan qúndy dýniyelerge sergek bolayyq, móldir túmaday túnyghynan auyq-auyq susyndap otyrayyq, aghayyn. Osy qatarda Qaban jyraudyng da oi-qazynasyn oqyrmanmen qauyshtyryp otyru – kónili sergek qauymnyng qasterli paryzy bolmaq. Sonda ghana uaqyt ainasyna beynesi týsken asyldarymyzdyng jýzin tozang shalmasy anyq. Sóz sonynda aitarymyz – aqyl shamynday ainalasyna samala sәule tókken jyraular múrasy jasay bersin.

Múny – biz ghana emes, keyingi úrpaq ta «úlyq amanat», - dep úqsa iygi.

Abzal BÓKEN,

Aqyn, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty

---

ÓRELI ÓLEN, ÓMIRShENG ÓNEGE

                                                                  «...Keyingi qalghan úrpaqtar,

                                                                  zamangha jaqsy túraqtar!»

 Qabylisa Asanúly.

Dostyq pen tatulyq – egiz úghym. Yntymaghy men birligi ózara jarasyp, iygilikti iste júdyryq bolyp júmylghan, últtar men úlystar arasynda alauyzdyghy joq el – baqytty el dep sanalady.

Ár últ, qay elde ómir sýrse de beybitshilik pen ashyq aspan astynda, baqytty, terezesi ten, keregesi keng elder qatarynda boludy armandaydy.

Óitkeni, tatulyq pen ózara kelisimde ómir sýrip, beybitshilik pen túraqtylyqty tu etken eldi «baqyt» ózi izdep keledi eken...

Qazaq dalasynda, jer jәnnaty  – Jetisuda 1733-1824 jyldar arasynda ómir sýrip, sóz bastaghan sheshen, el basqaryp, sonynan qol ertken batyr Qabylisa (Qaban) jyrau jasynan el-júrtyna ónegeli ómir sýrudi nasihattap, jyr arnaghan. Danalyq oilarymen bólisip, halqyna baghyt-baghdar bergen tarihy túlgha. Baqytty ómir sýruding «kilti» nede ekenin bylay dep týsindiredi:

«Baqyt qayda barasyn?

Kórshimen bolghan birligi,

Taghat, ghibadat tirligi

Úiymshyl elge baramyn...»

Babalarymyzdyng múnday jyrlary talaydyng sanasyna sәule qúiyp, týsingen jangha ýlken ýgit ekeni sózsiz.

Adamdar arasynda birlik bolsa ghana yntymaqtasyp, tatu-tәtti ómir sýredi. Ózara syilasyp, úiymshyldyq kórsetken kezde birlikke qol jetkizuge bolatynyn әr azamat jaqsy týsinui kerek.

Óz kezeginde halqynyng qamyn jegen Alash ardaqtysy Álihan Bókeyhan: «Qazaq balasy birigip, tize qosyp is qylsa – halyqtyq maqsat sonda oryndalady. Bostandyqqa aparatyn jalghyz jol – últtyq yntymaq qana»,dep, yntymaq pen birlikke ýndegen.

Al, yntymaq pen birlikke aparatyn jol – halyqtyng ózara tatu boluynda ghana jýzege aspaq. Ony býgingi әlemde oryn alyp otyrghan, adamzatty qayghygha salyp, qiyndyqqa dushar etken qyrghiqabaq soghys órtinen kórip otyrmyz.

Dana halqymyz: «Tatulyq – tabylmas baqyt», «Joldasy kópting – oljasy kóp», - dep tekten-tek aitpasa kerek. Hakim Abay atamyz: «Tatulyqtan artyq joldas joq», - degendi.

Tatulyq bar jerde bereke jýretinin tarih әldeqashan dәleldegen. Osy orayda, tatulyq, dostyq, jaqsylyq, izgilik, meyirimdilik syndy izgi qasiyetterdi úlyqtauda «Qazaqstan halqy – birtútas elmiz!» - dep aitu әbden oryndy.

Asyl dinimiz Islam kýlli adamzat­ty yntymaq pen birlikke, beybitshilik pen kelisimge, tózimdilikke shaqyrady. Sonday-aq, elder arasyndaghy kiykiljinder men soghystardy dogharyp, býtindey adamzat balasyn dostyq pen tatu-tәtti ómir sýruge baghyttaydy.

Otbasy qúndylyghyn saqtau-býgingi tandaghy ózekti mәselege ainalyp otyr.

Nekelik odaqtyng qúlamauy, otbasy syilastyghynyng myzghymauy, dingegining beriktigi men baqytynyng bayandy boluy erli-zayypty eki adamgha da baylanysty.

Úl bala boyynan әkening tәrbiyesi jiti kózge týsedi. Qazaq otbasynda otaghasynyng orny erekshe sanalghan. «Áke – asqar tau» degen danalyq sózding manyzy óte teren. Asqar tau qanday biyik bolsa, әkening bolmysy da ruhany biyiktikte boluy kerek!

Nәtiyjesinde, әkeni airyqsha qúrmetteu sezimi otbasylyq dәstýrdi bekitedi.

Otbasy mýsheleri arasynda jarastyq tamyryn jayghanda ghana mereyli shanyraq shat­tyqqa kenelip, qoghamgha syily bolady.

Adamzatty ómirge әkelgen ana ózining aqyl-parasatymen әlemge shuaq núryn tógip, tynyshtyq pen birliktin, baqyt pen berekening shamshyraghyn jaghyp, óz otbasynyng sýt­tey úiyghan yntymaghyn jarastyrady.

Bәri de kýndelikti ómirde kórip jýrgenimizdey, alayda, bes sausaq birdey emestigi kónilimizdi qynjyltady.

Keybir otbasynda janjaldyng sony ajyrasumen tynyp, eki ottyng ortasynda beykýnә perzentterding taghdyry talqyda qalady. Búl qazir qoghamdaghy «biteu» jaragha ainaldy.

Shanyraqqa shuaq tógip otyratyn әjeler, analar, әkeler mektebi osynday sәtte baghyt-baghdar berip, jas júbaylargha baghdarsham boluy tiyis.

Jaqyn jandardyng ortaq kózqarasy men syilastyghynyng bir arnada toghysuy – otbasyn baqytqa bastaydy.

Osyndayda zamanynda dýldýl atanghan Qaban jyraudyng «Baqyt qayda barasyn?» tolghauynyng mәni zor:

«...Baqyt, qayda barasyn?

Ata-anasyn syilaghan,

Úiymshyldyq oilaghan,

Tatu jangha baramyn.

Baqyt, qayda barasyn?

Ósirgen jaqsy balasyn,

Syilaghan ata-anasyn,

Kórgendi úlgha baramyn.

Baqyt, qayda barasyn?

Bal-búl janghan kórikti,

Úl men qyzy serikti,

Berekeli ýige baramyn».

Baqyt – bereke men izgilikting túraghy desek, baqytty bolu  – әr adamnyng iygi múraty bolmaq!

Baqyt qúsy qonaqtaghan, jýregine berik senim úyalap, mereyi tasyghan qazaqtyng shanyraghy kóbeye bersin!

Tatulyghy ózara jarasqan, Tәuelsiz Qazaq elining bolashaghy bayandy bolghay!

Qasymhan BEGMANOV,

aqyn, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

---

 ÁULIE JYRDYNG ÁNDIGERI

Qazaqtyng jyraulyq ruhty ghúmyrynyng úzaqtyghy, beriktigi, bederliligine eshtene jetpesi hәm tendese bermesi kәmil. Ejelgi dәuirden beri qarayghy aqpa jyraulyq, espe dyraulyq, tilip týser jyr egelerining týreni qaldy bizde. Az emes, qúndy. Batystyq keppen biz ony «improvizator» (ital. improvisatore) dep jýrmiz. Qarapayym qazaqy maghynasy – suyryp salma, tapqyrlyq. Jalpy, sóz ústagerlerining miy – tilining úshynda túnghan el qazaq qana. Tútqiyldan tura aitady, turap aitady, jayyqtap kelip, bayyptap qayyrady, túla boyyna tarap, túnghiyq terenine batyra ketedi. Erekshe sel jyrlar. Tenizding tolquynday әsire biyik, alaman oilar týreni. Dalanyng ózi úly dalay (múhiyt), zeu úlanauy teniz sekildi. Saghym oinaghan úlanghayyr dalada aq bóken jyrdy qayqayta qayyrghan jyraulardyng ýni bizding ótken 6-7 ghasyr qoynauynda jatyr. Qazaq dalasy – әulie tindi, әldy jyrly әdilet pen ghadilet ruhtylardyng mekeni. Minekey, solardyng biregeyi Qaban jyrau atymen úly dalanyng kómbesinde mәngi qalghan dara, ken keudeli әulie – Qabylisa Asanúly (1733-1824). Jalayyr taypasynan jahangha mәshhýr bolghan – «Mongholdyng qúpiya shejiresindegi» Shynghys qaghannyng tórt noqayynyng biri óz túsynda irgeli Jin patshalyghyn egelegen  Múqaly (1170-1223) bahadýrdin,  mýmkin,  keyingi  úrpaqtarynyng biri.  Qalayda, jalayyr Asannyng dauylpaz úly, asyldyng synyghy ekeni shýbәsiz!

Óz zamanynda әz danasy men sazdy dalasyn sonday qymbat sanaghan syrshyldyng yrghaqty jyrlary kópting kónil tórinen oryn alghan. Qúsny jyrdyng qúdyretine syi, qúbyla zamannyng qúrmetine niyet, qualay samaldy qúba dalasyna qúlanday aunaghan úly sheshenning sheber shumaqtarynda: «El qymbat, jer qymbat, ana qymbat, bala qymbat, jar qymbat, ar qymbat» degen qisyndy úlaghattar bar. «Barly, barly, barly Tau...», «...jer oipany bilinbes...», t. s. s. týrli túmarly (tuma uer) sipatymen qarly taudyng qanjar sýmbirine qarap, qanatty jyrymen shirge sýngigen siyrek aqyndardyng qatarynda túr. Býgin osynau ýr qimaly qissager, shyn sheber – Asanúly Qabylisa  jyrau, asyl mir!

Bizding eramyzdan búrynghy V– IV ghasyrlarda ómir keshken Kýnzi (Konfusiy) úlaghattarynda dәl osynday hikmetter bar. Úqsastyghy – alaman... Mysaly, Kýnzide: «Bala – ughyzy, ana – uyzy, baba – uaghyzy, dana – uaghyzy, dala – uaghyzy» degen sekildi pәlsafalyq jyrlary daghuattalghan edi. Eger, Qabylisa әuliyening múralary týgel qalsa she? Ghasyrgha tayau ghúmyryndaghy qúndylyqtary týgel múralansa, qanday keremet bolar edi?! Búny biz emes, әigili Birjan salmen aitysqan aqyn Sara apamyz da tanghajayyp «tau múraghan...» manghaz jyrlaryna qosa ketkeni bar. Aqyn Sara aruana kómey apamyz dara dala jyrynyng arghymaghy, saliqaly sazdyghayym Birjan salmen aitysqan arda-sayys jolynda hәm basqa bir eren ortalarda Qaban jyraudy kiyeli jyrau, irgesi keng myrza elinen shyqqan  jyr iyesi, әuliyekeuil әndiger sanaydy, qúrmetpen septep, әz әuezine qosady. Tauman qyzben aitysqan tәumendi sózding zergeri, túghyrynda túrghan shaghynda Túmarshamen túnba jyrdy tulata bilgen tuabitti búla aityskerdi aqyn Sara arda tútqany – osydan. Keng aibyndy, kemel jyrlarymen el sózin aityp, býtkil júrtqa óz ýnin tyndatqan Qaban jyrau óz zamany Jonghardyng joyqyn jaugershiligi, soyqan shapqyny kezine dóp kelgen kezende eldi eldik pen birlikke shaqyrghan aqylman eken. Taghylymy kýshti tamshydan órgen mólten-móldir aqyq jyrlarymen el-jerding jan-dýniyesine kýshti әser etken әsire tapqyr, talandy әuliye,, dýr kómey jampoz bolghany mәlim óz zamanynda. Kenen Ázirbaevting kemel sózine arqau bolghan arqaly aqyn:

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qaban edi dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn!»

IYә, solay. Qazaqtyng Qaban jyrauy!

Súraghan RAHMETÚLY

Aqyn, Mongholiya Mәdeniyetine Enbek sinirgen qayratker, «Altyn júldyz» ordenining iyegeri

---

HALYQTY NÚRGhA TENEP, JYR TERBEGEN...

Egemen elimizding Tәuelsizdigi qasiyetti ata-babalarymyzdyng san ghasyrlyq qajyr-qayraty men eren erligining arqasy ekeni belgili. Halqymyzdyng últtyq erekshelikterin: keng baytaq jerin, tili men dilin, kiyeli salt-dәsýrin saqtap, ensesin joghary ústauyna kemel oily, sheshen tildi aqyn-jyraularymyzdyng da qosqan ýlesteri erekshe atap aitarlyq. Úly dalamyzdyng dana túlghalary ózderining ólen-jyrlary men tolghaularynda elding múnyn múndap, arman-maqsat­taryn amanat tútty. Sonday jyr alyptarynyng biri – aqyn әri batyr Qaban jyrau, yaghni, Qabylisa Asanúly deuge әbden layyq.

Zamannyng beybit әri berekeli, el keleshegining alansyz boluyn asyl tekti babalarymyz ózara auyzbirshilikpen, úrpaq boyyndaghy parasat jәne óner-bilimmen tyghyz sabaqtastyqta jyrgha qosyp, úrpaqqa úlaghat retinde úsynady. Qaban jyraudyng ómiri men shygharmashylyq jolyn zert­teushilerding jazuynsha, el jadynda jýrgen birtuar jyraudyng býgingi kýnge jetken tuyndylary, ókinishke qaray, onyng bay múrasynyng az ghana bóligi. Qazaqstannyng Últtyq kitaphanasynyng qorynda Qabylisa Asanúlyna qatysty jýzge jeter-jetpes qana derek kózderi saqtalghan.

Últ­tyq kitaphana jәdigerleri oqyrmandy zamandastary, әsirese, Jetisu júrty ilgerini boljaghysh qasiyeti men aqyndyq ónerine erekshe tabynghan Qabylisaday jyr sýleyining ólenderimen, aitystarymen, ósiyet sózderimen tabystyrady. Ghúlama ghalym, úly jazushy Múhtar Áuezov «Aytys ólenderi» at­ty maqalasynda qyzyr qonghan Qaban jyraudy esimderi talay júrtqa әigili Janaq, Sýiinbay, Shóje Týbek, Maykót, Qúlmambet, Jambyl sekildi aqyndarmen bir qatargha qoyady (M. Áuezov, jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghy, 17-shi tom).

Qolda bar kitaptar men baspasóz materialdaryn zerdeley otyryp, Qaban jyraudyng aqyndyghy men әuliyelik qasiyetterine baylanysty anyzdargha qanyghyp, onyng aqyndyq, batyrlyq pen kóripkeldik siyaqty qasiyetterine kózimiz jete týsedi. Bizdegi derek kózderi, sonday-aq, býgingi úrpaqtarynyng Qaban jyraugha degen ystyq iltipaty men tereng qúrmetin pash etedi.

Aqiyq aqyn turaly zertteu maqalalary men arnau ólenderi, onyng mereytoylarynda ótkizilgen mәdeny sharalar, Taldyqorghanda Qabylisa jyrau, Eskeldi men Balpyq biylerge ashylghan eskertkish sonyng jarqyn aighaqtary.

Danagóy jyraudyng múrasy turaly aitqanda, әsirese, kórnekti ghalym Myrzatay Joldasbekovting «Qaban jyrau», elge belgili jazushy Tólen Qaupynbayúlynyng «Altyn qazyq» zertteu enbekterining orny erekshe. Olar Qaban jyraudy zertteymin degen talapkerlerge zerdeli sóz aityp, baghyt-baghdar menzeytin jolbasshy desek, artyq aitqandyq emes. Mәselen, M. Joldasbekov: «Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa, tausylmaytyn úzaq epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan... Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Sýiinbay jasynda Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay ilesip jýrip batasyn alsa kerek», - degen oy týiedi (M. Joldasbekov, «Asyl arnalar», «Jazushy», 1990 j.)

Jalpy, ózimiz ataghan zertteu júmystaryna tәn bir erekshelik, onyng ekeuinde de óleng sózding san ghasyrlyq mektebi, aqyndardyng bir-birine degen riyasyz kónil-kýileri aiqyn kórinip, keyingi qalamger qauymgha tamasha ónege bolyp tabylady. Múnyn, әsirese, poeziya bәigesine óz sәigýlikterin qosqan ýmitkerler ýshin tәrbiyelik mәni zor. Aytalyq, Halyq aqyny Kenen Ázirbaev «Jambyl – jyr» atty poemasynda Qaban jyraudy «Úly jýz lúghat qylghan Sýiinbaydy, Ólen-jyr Sýiinbaysyz búiyrmaydy. Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn, Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn», - dep, erekshe ardaq tútady.

Qaban jyrau múrasyn zertteushiler aqynnyng batyrlyghymen qatar, biz jogharyda aitqan, ilgerini boljaghysh – kóripkeldik qasiyetine de nazar audartady. Mәselen, Dulat Qarash pen Ótegen, Alban Rayymbek jәne Jalayyr Qaban batyrlar kezdesip, «ólgen kýnde jayymyz ne bolady?» degen saual ortagha tastalady. Búl súraqqa Qaban jyraudyng bergen jauabynyng shyndyqqa ainalghanyna qazirgi úrpaq kuә. Aytalyq, Qapshaghay qoymasyn toltyrugha baylanysty Ótegen batyrdyng ziraty sudyng astynda qalatyn bolghan son, marqúmnyng sýiegi Qorday ónirine qayta jerlenipti. Al, Rayymbek batyrdyng mazary Almatydaghy kólik eng kóp jýretin ózining atyndaghy danghyldyng boyynda túr («Qaban jyrau. Altyn qazyq» jinaghy, qúrastyrghan T. Qaupynbayúly, «Beren», 1993 j.)

Qabylisa Asanúlynyng keyin Qaban jyrau dep atalyp ketuining sebebin zertteushilerding aqynnyng minez-qúlqymen, turashyldyghymen, el aralap, jer shalghanda birde-bir aqynnan jenilmeuimen týsindirulerining de qisyny bar. Taghy bir qyzghylyqty jayt, jyrau óleng tolghaghanda ózin de, ózgeni de úiytyp, esil-dertimen beriletini sonday, tórden esikke, esikten tórge birneshe mәrte baryp qaytady eken. Búl jyraudyng daryndylyghyn jәne onyng tandap alghan taqyrybyn jәn-tәnimen sezinuin kórsetse kerek. Ataqty jyrau qandastarynyng túrmys-tirshiligin baghamday kele, alauyzdyqqa kýiinip, el-júrtyn auyzbirlikke shaqyryp otyrghan. Mәselen, aqynnyng shaghyn eki bólimnen túratyn «Bәrindaghy tyndandar» ólenin oqyp kórelik. Onyng birinshi bóliminde әrbir adam ósek-ayannan aulaq jýrip, óz auzyna ie bolsa degen izgi tilek tómendegidey óriledi:

«Dýniyede eshbir qater juymaydy,

Árkim ie bop jýrse óz auzyna.

Basyna bәle adamnyng tilden bolar,

Sol tilden úrynady sóz dauyna...

Ár adam auzyna ie bolsa,

Qyzyrdyng jolyghady qorghauyna.

Keybireu aitar sózin bile almaydy,

Týsedi sol sózining torlauyna».

«Aytylghan sóz – atylghan oqpen ten» degen halyq danalyghyn jyrau tuyndysynyng ekinshi oramynda odan әri nyqtay týsedi:

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege...

Elim-júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar,

Birlikti jerde ryzyq kóp,

Ol adam elge túraqtar...

Auyzbirlik joq jerde

Qiyanatty qiyat bar.

Úyattyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar».

Osy tolghauynda, ózderiniz kórip otyrghanday, aqyn tyndaushysyn ósek sózden jiyrendirip, jaqsy sózge, birlikke, imandylyqqa ýndeydi. Ol, әsirese әdilet pen adaldyqty ardaqtap, adam balasy osyghan úiysa, toqtasa zaman da týzeler edi degen mynaday tújyrym jasaydy:

«Eshkimning haqyn jemender,

Artynda onyng súraq bar.

Ádiletsiz adamda

Úyaty joq qiyat bar.

Isi adal adamgha

Shyghatúghyn qyrat bar...

Týzeler zaman keyinde,

Búl sózimdi beyimde».

Qaban jyrau da óz tústastary sekildi, ómir ótpeli bolghandyqtan tirlikting bar mәni ózara syilastyqta ekenin uaghyzdap, «enbek etseng erinbey, toyady qarnyng tilenbey» degen ósiyet óredi. Mәselen, «Tamshydan teniz molayyp...» óleninde «Babyn tauyp qarasan, Baghugha qarap jarasan, Ekkening baqsha, bau bolmaq» nemese «Retin tauyp toqysan, Beyilindi salyp otyrsan, IYirgen jibing qolynda / Balyq alar au bolmaq». Osy tolghauynda ol, tipti sonau qaranghy zamanda da auyrmau ýshin aldyn-ala shipa izdep, em qabyldaudyng paydasy jayynda «Aldyn-ala qaratsan, Denene dәri taratsan, Syrqat adam sau bolmaq», - degen lúghat qaldyrady.

Ol zamandastarynyng boyyndaghy «jeke-jeke jetetin, yzgha tastap ketetin» satqyndyqqa, «ýiirilgen qúiynday» dauryqpa minezge, tipti kýni-býginge sheyin ókshelep qalmay kele jatqan «ótkel tapqan tóteden» jylpostyq pen rushyldyq dertine syn nayzasyn kezeydi. Qúntsyzdyq, erinshektik, paryqsyzdyq pen bos kýpingen qúr maqtandy keshegi men býgingi ghana emes, ertengi qaryndastarynyng da betine basady. Oqyp kórelik: «Artyq aitsam, kelmeniz, Qúntsyz shyqqan kememiz / Adasatyn jii biz» nemese «Qasiyet qyp jandyqqa, Qanyqtyra aldyq pa / Din-músylman iyin biz», sonday-aq «Qúnt kelmese ótemiz, Qúr kýpinip, shyn bilmey / Jer-әlemning syiyn biz/ Halyqpyz – biz, qiynbyz».

Ónegeli ómirding qadir-qasiyetin bilip, ózgege ýlgi etken jyraudyng berik ústanymy «Alarda ajal adamdy» tolghauynan taygha tanba basqanday kórinedi. Osy tolghauynda ol kórseqyzarlyq, qanaghatsyzdyq, toyymsyzdyq, dýniyeqonyzdyqty syn tezine ala kelip: «Adamdy aldap jýrip dýnie shirkin / Bir kýni qara jerge alyndyrar. Aspandy qolmen tirep túrsandaghy, Týbinde búl dýnie opyndyrar... Pysyqtyq, eptilikten jan qalmaydy, Qútylmas kýshke sengen qarymdylar». Demek, aqyn ózi aitatanday: «Qorqyt ta jelmayamen qútylmaghan / Tyndaghan aqyly bar búl sózdi úghar».

Adam men ajal turaly oilaryn Qaban jyrau «Oylap túrsaq, jigit­ter», «Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde», «Azyraq sóz sóileyik auyzgha alyp» ólen-jyrlarynda terendete týsip, tirlik keshuding tereng fәlsәfasyna kózimizdi ashady. Jyrau pendening boyyndaghy aghattyqtar men adasulardyng sebebin tәlim-tәrbiyeden, ony qorshaghan ortadan izdeydi. Mәselen, «Almas tas» óleninde, tektilikting belgisi retinde әke qadirin ýlgi tútyp («Jasqa satpa әkendi»), odan әri «Dýniyening qyzyghy ýshin mal jinaymyz, Mal, shirkin, eshkimge erip barghan emes... Ótirik, úrlyq, zorlyq, meker, qayla, Búl ýlgi payghambardan qalghan emes» dep, ótkinshi ómirding mәnin týisindiredi.

Qaban jyrau ómir sýru ónerining qyry men syryn: «Ay, músylmandar, jarandar, Malynnan zeket beriniz. Birligin haqtyng biliniz... Sózime qúlaq salynyz, Jaqsydan ghibrat alynyz» («Ay, músylmandar, jarandar»), «Ólgenshe qor bolmaydy / Azamattar niyeti aq. Olargha ýiir bolady, Sarqylmaytyn dәulet baq... Ólmeytúghyn pende joq / Jan amanat, oilap baq. Yryldaspa tirinde, Yrys aldy – yntymaq... Tatu bolsa aghayyn, Sap altynday jarqyldar. Kesapatty kisendep, Aqymaqty alqymdar» («Ólgenshe qor bolmaydy»), - degen taghylym arqyly taratady.

Degenmen, qamshynyng sabynday qysqa ómirde jyrau ýshin bәrinen de qymbaty eldik pen eljandy minez, namys pen erlik. Múny aqynnyng «Jer oipany bilinbes», «Kim aitar?», «Aryz», «Haq taghala aldynda», «Ile ózenin jerlegen» atty bir shoghyr ólenderi dittey týsedi. Olardyng taqyryptary әdepkide әr basqa kóringenimen, zer sala qaraghan oqyrman atalghan jyrlardyng aitar oilarynyng ózara bite qabysyp, birin-biri tolyqtyryp túrghanyn angharar edi. Demek, tirligimiz jarasyp, eldigimiz asqaqtauy ýshin «Shapaghaty janarly / Eline say úl kelse» jәne onyng «Kýnirenip ótken kýnder men týnderdi» este ústap, tughan halqyna ata saltqa layyq syy qyla bilui, yaghny qam-qareketke kóshui paryz:

«Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shiryghyp,

Serpile bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de syiy týzelmes».

Sondyqtan el múratyna qúr janashyr bolyp qana qoi azdyq etedi eken. Halyqtyng qadirin, jyrau tolghaghanday, ol ózi aq kiyizge kóterip, han saylaghan erleri bilse ghaniybet: «Tileudi tileu emes, tilep alyp, Kýlmeske kýle salyp, kýle qalyp, Qadirdi han kótermey, qadirlemey, Qamshyday bosaghagha ile salyp...». Kýni erteng «Haq taghala aldynda» jauap berer uaqyt keledi, sonda «Namysqa túrar er bar ma, Er kóterer bel bar ma?!». Ras, onday erlerge qazaq jeri eshqashan kende bolmaghan, sebebi «Halyqtyng núry týskende, Tolayym júrt týgesip, Zәmzәm suyn ishkende, Túla da boyym bekiydi».

Qaban jyraudy erekshe ardaq tútqan úly Jambyl aqynnyng «Jambyl mening jәy atym, Halyq mening shyn atym» degen moyyndauynda da úly dalanyng «dúshpangha namys bermegen» dara túlghalarynyng tughan el-júrtyna degen tereng sýiispenshiligining jatqany anyq. Jiydeli-Baysyn – Jetisu óniri aqyndarynyng Qaban jyraudy ústaz tútqany Halyq aqyny Kenen Ázirbaevtyn: «Aqyndar Sýiinbaydy atamasa, Bayaghy basqan izin shiyrlaydy... Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn, Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn», - degen tolghauynan da aiqyn seziledi.

Qaban jyraudyng ósiyet sózderi men ol turaly anyzdardyng altyn arqauy jeke adamnyng ómirine razylyghynan bastap, halqymyzdyng baqyt­ty túrmysy, erkin bolashaghy bolyp keledi. Áulie aqynnyng tili shyrayly, oi-armany shúrayly shygharmalary tyndaushysyn baurap alyp, elding ótkeni men býgini ghana emes, úrpaqtyng bolashaghy jayynda da qabyrghaly oy bólisedi. Aqyn shygharmalarynda jaqsylyq pen jamandyqtyn, adaldyq pen aramdyqtyng ara-jigi ashylyp, әdilet pen adamdyqtyn, tatu-tәtti tirlikting qadiri atap-atap kórsetiledi.

Jyraudyng jauhar múrasynda, әsirese, adam baqyty erekshe ardaqtalady. Teginde, adamzattyng úly túlghalarynyng barshasy adam baqytyn múndap, tipti olardyng pendeng ýshin jerúiyq tirshilik ornatudy arman etkeni belgili. Shyghystyng úly oishyly Ábu Nasyr әl-Faraby babamyzdyng «Adam búl ómirge baqytty bolu ýshin keledi» degen naqyl sózin qazirgi el biyligi ózderine amanat retinde qabyldap otyr. Qaban jyrau da baqyttyng «berekesiz adamnan, ata-anasy nadannan, esirik úldan, kesapat qyzdan, beynamaz jannan» qashyp, «tatu jangha, Allaly, berekeli ýige, úiymshyl, yntymaqty, beybit elge» baratynyn ósiyet etedi.

Osyghan oray, aqynnyng «sóz patshasy – ólenge» qoyar talaby da joghary. Kórgen-bilgening men oigha týigenindi «tilge jenil, jýrekke jyly tiyetindey» (Abay) zerlep jetkize almasan, «Aqynsynyp ne kerek, Bolsa da oiy bek zerek, Bolmasa sózding úiqasy. Úqpasa aqyl ne kerek, Bolmasa oida esh derek, Bolsa da bas pen qúiqasy»,-  dep Qaban jyrau ózindik talgham tarazysyn kóldeneng tartady.

Tarlan tarih pen tól әdebiyetimizde kórnekti oryn alatyn Qaban jyrau – Qabylisa Asanúlynyng asyl múrasynyng tolyq jinalmauynyng bir sebebi, bizdinshe, ótkendi jazu – eskini kóksep, janany jatyrqau túrghysynan qabyldanghan totalitarlyq qyp-qyzyl qoghamda jatqany dausyz. Olay bolsa, tizgin qazaqtyng óz qolyna tiygen tәuelsiz zamanda ózge de aqyn-jyraularymyz sekildi zamanynyng zanghar túlghasy Qaban jyraudyng úlaghaty mol ruhany múrasyn izdestiru men zertteu júmystary Sizder men bizder ýshin perzenttik borysh der edim.

 Baqytjamal OSPANOVA,

 Qazaqstan Respublikasy Últtyq kitaphanasynyng diyrektory, Qazaqstan Kitaphanalar Odaghynyng tórayymy

---

QAYTA MAZDAGhAN ShYRAQ

On segizinshi ghasyrda úly jýz ishindegi Jalayyrdan shyqqan asa kórnekti qayratker, ór minezi, ot auyz, oraq tilimen on bes jasynan tanylghan Qaban Asanúly Jetisu ónirining Sýiinbay Aronúly, Baqtybay Jolbarysúly jәne taghy basqa aqyndary ózderine ústaz tútqan arqaly jyrauy bolghan. Qaban jyraudyng shyn aty – Qabylisa eken.

Qaban jyraudyng bizge jetken shygharmalary – «Túmarsha jәne Tauman qyzben aitysy», sonday-aq, «Bәrin-daghy tyndandar», «Yrys alty – yntymaq», «Arghymaq – jaby kóriner», «Tamshydan teniz molayyp», «Barly, barly, barly tau», «Jer oipany bilinbes», «Qarynbay» (qissa) jәne basqa da kóptegen jyrlary men tolghaulary.

1993jyly onyng el auzynda saqtalghan ólen-tolghaulary «Altyn qazyq» degen ataumen jinaghyna endi. Qúrastyrghan marqúm Tólen Qaupynbaev. Sosyn, jyraudyng 300 jyldyq mereytoyyna oray, Kóksu audanyndaghy Aqtekshe auylyndaghy orta mektepke Qaban jyraudyng aty berildi, múrajay ashylyp, eskertkishi ornatyldy. Sonday-aq, Taldyqorghan qalasynda Qaban jyrau atyndaghy kóshe bar.

Derek kózderine sýiensek, «Qaban jyrau Jetisu ónirining el basshysy, danalary Eskeldi, Balpyq by siyaqty túlghalarmen qatar «әuliye» ataghyna ie bolghan adam. Óitkeni, әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen jalayyr ruynyng basyn qosyp- biriktiru, tútas el retinde toptastyrudaghy onyng enbegi eren ekendigi» dau tudyrmasa kerek.

Mәselen, el ishinde saqtalghan mynaday tәmsil bar: «Qazaq – qalmaq soghysy kezinde jalayyrdyng bir batyry jekpe-jekting shartyn saqtamay, qarsylasyn qas pen kózding arasynda shanshyp óltiredi. Múnyng sony dau-damaygha úlasyp, qalyptasqan salt-dәstýrdi búzghany ýshin әlgi jas batyrdy qalmaq jaghy baylap berudi talap etipti. Qazaqtyng el aghalary osy talapqa amalsyz kónip túrghanda, Qaban aqyn algha shyghyp: «Myna batyr el qorghany bolatyn azamat eken, jolyna – jan pida, odan da meni baylap berinder»,  - dep, óz erkimen jau qolyna amanatqa kete barghan eken».

Qúimaqúlaq qariyalardyng aituynsha, «Qaban qapsaghay deneli, aibarly, aqyldy adam bolghan eken» desedi. Ádildik pen parasattylyqty bәrinen joghary ústaghan Qaban aqyn eshkimning taghdyryna beyjay qaramay, mýmkindiginshe qol úshyn berip otyrghan. Kenen Ázirbaev ózining «Jambyl-jyr» tolghauynda Qabekeng jayynda tereng tebirenip, úly jyraudy úlyqtaghan eken.

Óz perzentteri men óleni turasynda: «Mening aqyndyghym balalaryma darymaydy, qyzym men jiyenderime kóshedi», - degen eken Qaban. Onysy da әuliyelik bop shyqty. On toghyzynshy ghasyrdyng asqan jýirik aqyny Baqtybaydyng týsine kirip, aruaghy soghan qonatynyn, jiyenderi Sarybas pen Sýiinbaydyng jyr jýirikteri bolatynyn, qyzy Qoyankózding sóz ústaytynyn ol, әriyne, bilgen joq. Arqanyng aqiyghy Birjan salmen aitysqanda aqyn Sara:

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan.

Búl kisi ózi әuliye, әri aqyn,

IYisi qazaq biledi onyng atyn,

Ózgeden Qabekenning sózi tatym»,-dep jyrlaydy.

Teginde, Qabannyng el esinde qalghan danalyq sózderi kóp. Jyrau «Ne qiyn, ne qymbat?», «Dýniyede ne jetim?», «Ne ortaq jәne neshe júpty bar?» - degen súraq qoyady da, egjeyli-tegjeyli jauabyn ózi beredi:

«Tuyp-ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat...

Jaqsy dos, jaryng qymbat,

Bәrinen de úyat pen aryng qymbat».

«El kónilin kim ashar?», «Jigit kónilin kim ashar?», «Úl kónilin kim ashar?», «Attyng kónilin kim ashar?», «Kim jaqyn?», «Bilgenderden ghibrat al» siyaqty ólenderinde ómirding san qyrlaryn, tirshiliktegi qily-qily qúbylystardyng mәnin ashyp kórsetedi. «Baqyt, qaydan kelesin?», «Baqyt, qayda barasyn?» degen jyrlarynda bolmysty biylep kete beretin túrmys jayly, ómirding bar shyndyghy turaly tarqata kelip, adamnyng eng arda hәm eng jaghymsyz qasiyetterin shendestire otyryp, terennen tolghaydy.

Qaban jyrau talay ret aitysqa týsip, jenimpaz atanghan. Solardan bizge jetkeni– Túmarsha jәne Tautanmen aitystary.

Ásirese, Tautan qyzben júmbaq aitysynda ilim-bilimning keni keypinde, degdar da dana túlgha retinde tanylady. Ómir iyirimderi men tirshilik amaldaryn, dinning saualdaryn qamtityn júmbaqtardy dilmәr qyz súraq kýiinde qoyady da, Qaban esh mýdirmey, tapqyrlyqpen jauap qatady. Múny júmbaq aitysynyng «klassikalyq, ýlgili týri» demeske әdding joq.

Kýlli Jetisuding aqyn-jyraulary ústaz, ýlgi tútqan Qabylisa – Qaban aqynnyng әdeby múrasy bizge tam-túmdap qana jetke

nimen, osy qoldaghy bardyng ózi jyr alybynyng qúlashyn keng sermeytini, qazaq halqynyng sóz óneri múrasyna qosylghan qomaqty ýlesi ekendigi dau tughyzbaydy. Búryndary beti ashylmay, qoldanysqa kirmey qalghan jyraudyng múrasyn elimizding tәuelsizdik alghan kezenindegi qayta mazdaghan shyraqtardyng biri dep qabyldauymyz kerek.

Zamanbek ÁBDIShEV

Jazushy, audarmashy, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty

---

QABAN JYRAU

Qazaqta estigen qúlaqqa birden jaghatyn esimder bar. Múnday esimderding jasandysy, elikteui bilinbeydi. Shamasy, qazaqtyng eshbir ózge elding shylauynda ketpegen, ýstem júrttardyng ruhani, mәdeny ekspansiyasyna úshyramaghan, túnyq bastauday taza, óz erki ózinde bolghan azat ruhyn sezdiretindikten shyghar.

Sonday esimderding qataryna islamgha deyingi qazaqtyng tól esimderi de jatady. Mysaly, Boranbay, Jylqybay, Bóribay, Baraq, IYtemgen, Aqtaylaq, t.b. kisi attary. Týrki júrtynyng bir bútaghy sahayakuttar orys yqpalyna týsip, esimderi týbegeyli ózgerip ketti. Ekonomikalyq jәne mәdeny otarlaudyng bir kórinisi halyqtardyng dini ózgerui, biyleushi bolugha mýddeli myqty elding ýstemdigine bas iii. Jer betinde kóne tarihtan mәlim, barsha halyqtar birin-biri joydy, bir-birine yqpaly tiydi, bir-birin baghyndyrdy, qany aralasty, dinin sinirdi. Búl – qashyp qútylmaytyn tarihy prosess. Jenimpazdardy dattamaydy degen jazylmaghan zan, әbden bekigen qaghida atam zamannan qalyptasqan. Búl rasynda adam tabighaty.

Eshqashan ózgege qúl bolmaghan parsy júrty X ghasyrda arabtar jaulap alghanda, shah sarayynda farsy tilin arab tili yghystyryp bara jatqanyn kórgen son, elin sýigen әuliye, danalary halyqtyng ózindik bet-beynesin, úly ruhyn saqtap qalar epikalyq poemagha tapsyrys bergen. Múny әuelde Dakiki, ol ólgen song Firdausy jalghap әketti. Álemde tendesi joq shedevr «Shahname» solay tughan. Oppozisiya, ýstem biylik pen bógde dinge ruhany qarsylyq retinde! Múnan tek әdebiyet pen mәdeniyet bayy týsti. Býgingi Iran – músylman eli әri «Shahname» poemasy bar baqyt­ty el.

Sahalar esimderi ózgerip, tilin úmyta bastasa, qazaqtar da sol kepke týsuge az qalghan. Qazaqtar mәdeny otarlaugha úshyrady, músylman dinine ót­ti, keyinnen ana tilin de aqsata jazdady. Saharada islam dini kýsheygende qazaq balalaryna arabi, semittik esimder kóptep qoyyla bastady. Qazaqtyng qos danyshpany – Shoqannyng azan shaqyryp qoyghan esimi Múhammed-Hanafiya bolsa, Abaydyng shyn esimi Ibrahiym. Biraq qazaqtyng týisigining kýshtiligi sonsha, olargha apa-әjeleri sýiip qoyghan bala esimderi Shoqan men Abay bolyp mәngi bekip qaldy! Múnda bir qúdaydyng shyn qalauy jatsa kerek! Árkim ózine bekem boluy – shart! Óz asylyn pir tútpaq  – paryz!

Músylman dinining últtyng qúnaryn bayytqan, qiyn kezenderde qazaqty dúshpannan, jamandyqtan aman saqtap qalghan ruhany quaty óz aldyna. Demek, әlem halyqtarynyng jarastyqta ómir sýruine bolady eken. Qazirgi eng bilimdi qazaqtar birneshe tildi biludi jón sanaydy, biraq, óz tili úlyq ekenin biledi. Búl – Qúdaydyng qalauy!

Qaban jyraudyng tektik ruhty tanytatyn esimining ózi osy oilardy tughyzdy. Qazaqtyng erkindigin qasyq qany qalghansha qorghaghan Qarakerey Qabanbay batyr bolatyn. Bizding el «Qaban» sózin sýiip aitady. Múnday at­ty kisige kóbinese iriligine, myqtylyghyna qarap, qosalqy at retinde bergen.

Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúly (1733-1824) jalayyr taypasynan shyqqan. Búl kisige de tughanda molda kitap audaryp at qoyyp, artynan el ózinshe atap ketken siyaqty ghoy. Ol uaqyttyng aqyndary әri batyr, әri jyrau bolghan, óz elining mereyin ósirgen. Jyraular joryqtar aldynda ruh kótergen, at ýstinen týspegen, qaruymen de, tilimen de el qorghaghan.

Qaban jyraudyng eldik ruhqa adaldyghy jyrynan kórinedi. «Ne qiyn?» at­ty ólende kýn astynda taytalas tynshymas әlemde әr halyqtyng óz territoriyasy tútas bolghanyn ansaydy. 2,5 ghasyr búryn ómir sýrgen aqynnyng uayymy dәl býgingi kýndi bederlep aityp túrghanday kórinedi:

«Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn.

Shymshymaly sóz qiyn,

Jazylmasa dert qiyn,

Iske aspasa sert qiyn.

Aqylynan adasyp,

Ózenge týsken er qiyn.

Qaytarylmay qalsa,

Jaugha ketken jer qiyn».

Eldikti kóp aitady. Eldik ruhqa meylinshe adal aqyn:

«Sonyng reti kelgendey,

Túlparym sar jelgendey.

Qara ýzip shyqqan Qabanmyn,

Qalay da qalam tebirenbey.  

Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl tusa!» - deydi.

Birlikke shaqyrady, qiynshylyqta da, beybitshilikte de bas qosa biluge, iysi qazaqty tatulyqqa, myqty bolugha ýndeydi. Ólenderinde bataly saryn mol. Sózding magiyasyn bilgendikten «jaqsy sóz – jarym yrysty» pir tútyp, elge izgilik energetikasyn tarta biledi.

 «Birlik terbep besikti,

Jaugha ashpay esikti,

Qazaq eli kóktesin,

Shyngha shyghyp kesikti.  

 

A, qúdayym ondasyn,

Ondaghannyng belgisi,

Kýn núrynday araylap,

Baq pen dәulet ornasyn!  

 

Aqsúnqar kýsh alybyn,

Arshyndy bolsyn alymyn.

Altyn erli aq boz at,

Astynyzda arysyn!  

 

Abyroy ber, aman saqta,

Ottan, sudan saqta.

Qydyr qoldasyn,

Baqyt zaman ornasyn!»

Qaban jyraudyng stilidik ereksheligi sol dәuirdegi sóz ónerinde bar dәstýrli naqyshtardan týzilgen. Di- daktikalyq qúnar, últtyq filosofiya, bataly sóz, ózekti ósiyetke bay tereng terme-tolghaularynan, Tautan jәne Túmarsha atty qos әiel zatymen aitysqandaghy bolmysynan syrbazdyghy, tektiligi, әsiresózge beker úrynbaytyny anyq angharylady. Tautan qyzben aitysyndaghy tapqyrlyghy men yumory tamasha.

Tautan:

«Kóshe-kóshe auyldy kóshe bolar,

Oyynsyz, kýlkisiz el mesheu bolar.

Aqyn bolsan, sózime jauap bershi,

Toqsan itting emshegi nesheu bolar?»

 

Qabylisa:

«Emshegin toqsan itting biletindi,

Qolyna kónek alyp, saughan biler...»

 

Aytystarda sol dәuirding dәstýrli tanbasy, júmbaq aitysta qazaq dalasyna endi taray bastaghan ghylym-bilimge, diny taqyrypqa qyzyghushylyq tanytuy berilgen. Sózding kiyesin bilgendikten Qaban jyrau ólenderining bir parasy sózding qasiyetin halyqqa siniruge arnalghan.

 

«Dýniyede eshbir qater juymaydy,

Árkim ie bop jýrse óz auzyna.

Basyna bәle adamnyng tilden bolar,

Sol tilden úrynady sóz dauyna.

Ár adam óz auzyna ie bolsa,

Qyzyrdyng jolyghady qorghauyna.

Keybireu aitar sózin bile almaydy,

Týsedi sol sózining torlauyna.

Qonbasa key adamgha baqyt qúsy,

Qúr tilding bola ma eken zorlauyna.

Adamgha әdeyilep ajal kelse,

Qaramas attany men oibayyna...»

 

Qaban jyraudyng diny saryndardy da bilgeni aiqyn. Mysaly, bir aitysta ol sufizmning mistikalyq tabighatyn tanyp, bir sózben búltartpas anyqtama bergeni qayran qaldyrady: «Sopylar Qúday ýshin jan qinaydy». Sondyqtan bolar, onymen aitysqan Tautan qyzdyng Qaban jyraugha bergen baghasy kónilge bek qonymdy:

«Bir kelgen dýniyege әuliyesiz,

Qabylisa atandyng qydyr daryp.

Ótinip sizden jәrdem súrap túrmyn,

Búl Tautan qyzyng tynsyn batandy alyp».   

Aygýl KEMELBAEVA, jazushy, әdebiyet­tanushy, kinodramaturg

---

JYRAULYQ DÁSTÝRDING TUYN BIYIK KÓTERGEN AQYN

Qaban jyrau (Qabylisa Asanúly) ghúmyr keshken dәuir qazaq halqynyng tarihyndaghy eng kýrdeli kezenderding biri edi. Búl kezde býkil qazaq jeri jongharlardyng qúrsauynda jatty. Úly jyraudyng kóz aldynda ýsh jýzge bólinip, bytyrap jatqan Qazaq handyghy bir tudyng astyna jiylyp, jonghardyng ýstemdigine kýirete soqqy berdi, birneshe súrapyl soghystar ótti, el ómirinde sayasiy-әleumettik týbirli ózgerister boldy. Al, týbegeyli ózgeristerge alyp keletin almaghayyp kezende ghúmyr keshken úrpaqtyng ómiri qashan da kýrdeli. Qaban aqyn sekildi úly túlghalardyng taghdyry airyqsha shiyelenisti bolghany belgili. Soghan qaramastan, jyrau ózining tua bitti bolmys-bitimimen, birtuar tabighatymen óz zamanynyng aituly túlghasyna ainala bildi. Eskiden jetken derekterge jýginsek, «óz dәuirining eren túlghalarymen birge tize qosyp, eldik ýshin zor belsendilik tanyt­ty. Búidasyz bosyp, jýidesiz shashyrap ketken halyqtyng basyn qosuda kóp enbek sinirdi. Tóle biymen qatar dau sheship, Búqar jyraumen ýzengi qaghystyra kýy keshti. Abylay súltanmen birge bir sapta túryp soghysyp, qapylysta jau qolyna da týsti». Biraq, ruhy synbady, jigeri jasymady. Ertteuli attyng ýstinde, egeuli nayza qolynda, eldikting úranyn saldy. Ásirese, Alashtyng baghyna tughan Abylay súltannyng abyroyyn asyrugha ýlken ýles qosty. Tórt qaqpaly Týrkistannyng kiyeli tórinde aruaqty erdi aq boz atqa qondyryp, barsha qazaqtyng hany bolyp saylanuyna kóp kýsh júmsady. Sóitip, kógimizde alashtyng aq tuyn jelbiretude orasan kóp ter tókti.

Jyraudyn:

«Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa?!

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly su bolmasa?!

Búlghyn qayda oinaydy,

Buyldyr su bolmasa?!» - dep, tebirene tolghaytyny osy kez. Sebebi, ol dәuirde jyraular jyr tolghap, júrttyng alang kónilin aulaumen ghana shektelmegen, halyqtyng ruhany kósemi retinde qoghamdyq pikir qalyptastyratyn qayratkerding de mindetin atqaratyn. Ári aqiyq aqyn, әri ór de ójet minezdi batyr, әri sózine eldi úiyta bilgen kósem bolghan Qaban jyrau qogham qayratkeri ghana emes, sonymen birge qazaq sóz ónerining órisin keneytuge ghúmyryn arnap, osy baghyt­taghy iri túlghagha ainaldy.

Nebir jan alysyp, jan berisken kezenderde ol halyqtyng sózin sóiledi, qúday bergen bolmysynan esh tanbady. Taysaqtaudy bilmedi. Búl – onyng jalpy aqyndyq tabighatynyng shynayylyghyn, ot pen jalynnan jaralghanday airyqsha aibyndylyghyn aiqyndaydy. Búl minez tek danghayyr talant­tardyng ghana jaratylysyna tәn qasiyet­ hәm onyng boyyndaghy últ ruhynyng sәulesi edi. Álsizge bolysu, әldini әdildikke shaqyru Qaban jyrau shygharmashylyghynyng basty kredosy boldy. Eldi tityqtatqan, birligin ydyratqan berekesi joq iske kýizelgen aqyn oghan qarsy kýresten, jyr semserin silteuden jalyqqan joq. Aqynnyng myna bir shumaghyna zer salayyq:

 

«Búl dýniyede ne jetim?

Sanay berseng kóp jetim.

Ýirek, qazy bolmasa,

Aydyn shalqar kól jetim.

Eli qaptap qonbasa,

Betegeli bel jetim.

Úlyghy әdil bolmasa,

Bolady baytaq el jetim.

Óz aqyly bolmasa,

Aytqan tilge kónbese,

Úqpasqa aitqan sóz jetim.

Zamandasy bolmasa,

Jastyng qalsa ishinde

Kәriya bolar, sol jetim.

Jaman bolsa alghanyn,

Qatarynnan qalghanyn.

Alyp túrsa betinnen

Ómiri bolar er jetim.

Kórgeni bar qypsha bel

Jamangha barghan – sol jetim!»

Tumysynan zeyindi, alghyr, zamana tynysyn, ómir damuyn tamyrshyday tap basyp tanyghan Qaban qazaqtyng aqyndyq jәne jyraulyq ónerining qazanynda qaynap, auyz әdebiyetining kәusarynan susyndap, jyraulyq dәstýrding tuyn biyikke kótere bildi. Ol óz halqynyng sóz ónerining ústahanasynda qorytylyp, shyndaldy, tughan topyraghynda top jardy.

Kónekóz, kәriqúlaqtardan bizge jetken mәlimetterge qaraghanda, Qaban jyrau keng tynysty, san qyrly talant iyesi bolypty. Ágәrәki, aqyn on segiz myng ghalamdy bir maqamdap ketse, birneshe kýnge deyin toqtamay tolghaytyn erekshe quatqa ie eken. Batyrlar dastandaryn kóp bilipti. Ony jyraudan qalghan múralar da dәleldeydi. Qazaqtyng aqyndyq ónerining qaymaghyn saqtaghan onyng shyrayly jyrlarynyng janrlyq erekshelikteri de san týrli. Ol birde, epik aqyn bolsa, endi birde, tereng tolghauly filosofiyalyq iyirimderding jeteginde ketedi, keleside tyndarman sanasyna danyshpan keyipte sәule týsiredi:

 

«Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jyny ketken son.

Aghayyn-tughan ne kerek,

Andysyp kýni ótken son», – deydi.

Nemese:

«Barly, barly, barly tau,

Basy esenning – deni sau.

Úiyqtasang – qabaq jau,

Jarytyp ishpeseng – tamaq jau,

Jyrtyq ýige – tamshy jau,

Aryq atqa – qamshy jau...»

Al, endi aitys ónerinde saqtalghan san dýniyeleri tipti sýbeli deuge bolady. Qyzben jigit aitysy, júmbaq aitystary ózindik erekshelikterimen qyzyqty.

Qaban jyrau qay jerde, qanday sheshushi sәtte bolmasyn halyqtyng qamyn jep, soyylyn soqqan túlgha. Ol sonynan ergen halyqtyng әri aqyny, әri batyry, әri aqyl qosar qamqorshysy bola bilgen. Qay kezende bolsa da júrt arda aqyndyghy men shynghyrghan shyndyqty aitqan tazalyghy ýshin qúrmet­tegen. Aghayyndy alalamay, auyzbirshilikke shaghyrghany ýshin qadir tútqan. Qaban jyrau jaugershilik zamanda qol bastap, jaugha qarsy shapsa, beybit zamanda eline qamqor bola bildi. Halyq ony «әuliye» dep tóbesine kóterdi. Óitkeni, ol әr óleninde halqyn birlikke, yntymaqqa baqty. Úly aqynnyng myna bir ghibrat­ty joldaryna nazar audarayyq:

 

«Ata-ananyng qadirin,

Balaly bolghanda bilersin.

Aghayynnyng qadirin,

Jalaly bolghanda bilersin.

Balalyqtyng qadirin,

Sanaly bolghanda bilersin.

Asyl menen jasyqty,

Baghaly bolghanda bilersin.

Bostandyqtyng qadirin,

Jabylghanda bilersin.

Qaltandaghy aqshandy,

Qaghylghanda bilersin...»

Kórip otyrghanymyzday, Qaban jyrau ózi ómir sýrgen dәuirindegi eng eleuli degen jaylardan syr qozghap, aitys ýstinde qarsylasynyng mysyn basu ýshin tarihy túlghalardy algha tartumen shektelmegen. Aghayyn arasyndaghy tatulyqtan bastap, ómir filosofiyasyn shygharmashylyghynyng negizgi ózegine ainaldyryp otyrghan. Búl – aqyn dýniyetanymymynyng tútas baghyty men baghdary. Búl sóz – uaqyt ótip, zaman qalay qaray qúbylsa da, qogham qalay ózgerse de óz mәnin joymay, qayta kýn ótken sayyn asqaqtap, biyiktey beretin naghyz abyzdyng sózi. Ókshebasar úrpaghyna qaldyrghan ósiyeti. Búl ósiyet sóz býgin de óz manyzyn joghaltqan joq, erteng de joghaltpaydy. Búl amanat – qazaq júrtynyng biyik múrattarynyng biri. Reti kelgende aita ketu kerek, Qaban jyraudy búl siyaqty tolayym tolghaulary, órnekti ósiyet ólenderi men ózekti jyrlary, týrli taqyryptaghy aitystyng ýlgileri irgeli әdebiyetimizding sýbeli múrasy.

Óz dәuirining aqyl-oyynyng kókjiyegin meylinshe keneytken aqyn býgingi úrpaghymen de tonnyng ishki bauynday tolyq ýndesip túr. Demek, biz býgin ruhyna taghzym etip otyrghan Qaban jyrau kezdeysoq qúbylys emes, halyq taghdyrymen tamyrlas, qazaq tarihynyng tolghauyn babyna keltirip jyrlaghan últymyzdyng úly perzentterining biri dep nyq senimmen aita alamyz.

Bolat ShARAHYMBAY, aqyn, Qazaqstan Respublikasynyng Mәdeniyet qayratkeri, A. Iassauy atyndaghy Halyqaralyq syilyqtyng laureaty

---

ORAZADA TUGhAN OI

(Qabylisa jyrau shygharmalary

jayly oi-tolghamdar toptamasy)

                                                              «...Haq jolynda jýriniz,

                                                                Pәk bolady dininiz!»

 Qabylisa ASANÚLY

I

«TIL – BÚLBÚL, AQYL – DARIYa, KÓNIL – JÝIRIK»

Qabylisa babamnyng sarqylmas qazynasynan taghy bir sybagha úsynbaqpyn. Búghan deyin de jan-dýniyeme ruhany azyq, bolashaq baghdaryma Temirqazyq etip kele jatqan baba múrasy ghoy. Dәl osy oraza aiynda qaytadan oralyp, oy oramdaryn ortagha salyp, әr sózinen ghibrat alyp, arman men jalghannyng arasynda jantalasyp ótip jatqan ómirimizdi kónilimizding tarazysyna tartyp, ózimizden bir sәt esep alyp qoyghannyng esh artyqtyghy bolmas dep sheshtim.

 

«Azyraq sóz sóileyin auyzgha alyp,

Tyndasa júrttyng bәri

                             qúlaq salyp.

Opasyz dýniyege kózim

                                  jetpey otyr,

Alaqtap jan-jaghyma

                                    qayran qalyp».

Al, arda kónil oqyrmanym, babanyng jyr-jauharyn auyzgha alyp, bir úiqaspen órilgen ólenining birer shumaghyn arqau etip, azyraq sóz sóileyin dep otyrmyn. «Tyndamaghan sóz –  jetim» degen elding úrpaghymyz ghoy. Zerdeli peyilinizben zeyin qoyyp, mening jazyp otyrghan dýniyem bolghanymen, dana babam aitqan asyl sóz degen senimmen tyndaghanynyzdy qúp kóremin. Jaugha shapsa qol bastaghan, daugha týsse sóz bastaghan auyzy dualy, sózi uәli babamyzdyng kórgeni de kóp, kónilge týigeni de telegey teniz ekenin angharu qiyn emes. Eng basty baqyty, jalghannyng qyzyghyna aldanbay, qu dýniyeni maldanbay, әdildikti tu etip, aqiqat­tyng jolyn tauyp, Allasyn tanyp ótkendigi. Oghan bar múrasyn aqtarmay-aq, osy maqalamda mysalgha alghaly otyrghan tórt-bes shumaq ólenning tónireginde kóz jetkizesiz. Babam aitqanday, opasyz dýniyege kimning kózi jetken deysiz? Jýreginde imany saqtalghan, tilinde kәlimasy jattalghan taqua jyraudyng ózi myna ómirding uysqa túrmas, susyp týsetin qúmday óte shygharyna qayran qalyp otyrsa, Qúdayymen isi joq kóp pendening hali ne bolmaq? Aytyp otyrghan kóp pendening qatarynda ózim de barmyn. Sondyqtan Úly Jaratushynyng aldyna barghanda shynymen de eki kózim alaqtap, qyzyl tilim salaqtap túrmauym ýshin Qabylisa jyraudyng nasihatynan nәr aludy jón sanadym. Tatymdy oidan siz de taghylym ala otyrynyz.

«Til – búlbúl, aqyl – dariya, kónil – jýirik,

Shyghady shesheninnen sóz taldanyp.

Qúdayym óz rahym ailamasa,

Jan saqtar gharip pende qayda baryp?»

Shyndyghynda sýiegi joq sýiir til sýirendegende «Samarqandy su aldy» ghyp jiberedi. On kýnәning toghyzyn moynynyzgha ilip qana qoymay, ózine jenil bolghanmen, ózgege auyr zildey әser etetin kýshke ie de bola alady. Sóitip, mahsharda óz tiling ózinning dúshpanyna ainalyp shygha kelmek. Endeshe, babamyz nege tildi búlbúlgha tenep otyr. Búlbúl – myng qúbylta sayraghanda qúlaq qúryshyn qandyratyn ýni de, ózi de әdemi qús emes pe? Aqiqatyna jýginsek, jyraudyng jyryndaghy til – eki eli auyzgha tórt eli qaqpaq qoyyp, әreng toqtatatyn sumandaghan emes, Haqty úlyqtap, aqty aq dep baghalap, aqiqat­ty aitqanda búlbúlsha sayrap, janyndy rahatqa bóleytin til eken. Týsingen jangha «til – búlbúl» osy bolsa kerek.

Endi, kóringenge kóz saldyratyn arsyz kónil, aq qarasyn ajyratpay jatyp, basyndy tasqa soqtyratyn jýirik kónil – qay kezde adamdyq pen aramdyqty saralap beretin tarazy-kónilge ainalady. Búl saualgha da jauapty babamyzdan tabamyz. Aqyl – dariyadan susyndaghanda ghana tiliniz bal, kóniliniz bastauday móldir bolmaq. Osynday tili turashyl, kónili túnyq adam ghana Qúdaydyng rahymynan qúr qalmaytyny ras. Al, Qúday taghala ózi rahym etpese, gharip pende shynymen de qayda baryp jan saqtamaq?! Osyny pende balasy bilmeydi emes-au, biledi. Biraq nege selt etpeydi jýregi?! Oilap kórinizshi, tasqa ainalghan jýrekti Qúdaydan qorqu arqyly ghana júmsartpasaq, basqa aila bar ma? Aytyp kelmeytin ajal aldynnan shygha kelgende janyndy, alqymynnan suyryp alugha әzir Ázireyil perishte Qúdayym rahym ailasa ghana shybyn janyndy ornynda qaldyrady. Ólip-tirilgendey sóiledi demeniz, babamnyng sózin aityp otyrmyn.

«Dýniyening opasyzyn bilip túryp,

Qylmaymyz haq búiryghyn

                                moyyn salyp.

Bir kýni ajal jaqyn kelgen kezde,

Mal-púlyng janynyzdy qalmaydy alyp».

Aqyl-esi dúrys tiri pende qanshama jaqynynan aiyrylyp, dýniyening opasyzdyghyna kózi jetip kele jatsa da, osy qaza bir kýni mening de basyma keledi-au dep oilana qoymaydy-au. Ólimning haq ekenin eskerte bastasan, qu nәpsi qalay, qoysyn ba? «Jaqsy sóz – jarym yrys», - degen, dúrys sóile»,- dep shoq basyp alghanday shorshyp ketedi. «Jaman aitpay, jaqsy joq» ekenin eskergisi de kelmeydi. Janymyz tәtti bolghanmen, opasyz dýnie bir kýni opyq jegizetinin bilip túryp, Haq búiryghyn oryndamasqa sharamyz da joq-au. Haqtyng búiryghy әlsiz pendege tau qopartyp, tas tasytu emes qoy. Bir qolymyzdyng sausaghymen ghana ólshengen bes paryzymyzdy tolyq atqarsaq jetip jatyr ghoy. Nәpsimizge aldanyp, әzәzilding jeteginde ketsek, babam aitqanday, «ajal jaqyn kelgende» jalghan dýniyede Jaratqannyng jamalyn kórsetuden tosqan mal-púlymyz janymyzdy alyp qalmaytynyn esimizden shygharmayyq. Ol ýshin Qaban jyrau babamnyng asyl qazynasyn oqynyz, sananyzgha toqynyz, aldamshy ómirge aldanbay ainalanyzgha eki qarap, bir shoqynyz. Sonda ghana Alla aldyna barghanda esebiniz týgel, enseniz biyik bolady.

«Er-әiel hәmmamyzgha iman – paryz,

Jaratqan bir Allany esine alyp.

Bir Alla imanyndy nәsip etse,

Ishersing hauzy kәusar suyn qanyp».

Pende balasynyng qateligi imandy ólgen adamgha ghana kerek dep topshylauynda bolyp túr-au. Bir adamnyng jamandyghyn kórgende «imansyz neme eken» dep kónilimiz qaraday qalghanymen, sol «imandy» jalghannan kóshken adamnyng «joldasy bolsyn» dep, soghan ghana telip jatatynymyz nesi eken? Iman degen әuelde bir Allagha degen senim emes pe? Al imansyz – qúdaysyz degen maghynany bildirmey me? «Qúdaysyz quray synbaytynyn» bilgen qazaq Úly Jaratushynyng bar ekenine de esh kýmәnsiz sengen júrt emes pe? Sengen ekenbiz, endeshe, nege búiyrghanyn oryndap, tyiyl degeninen tyiylmasqa? Qaban babam myna joldardy at minip, shapan kii ýshin jazbaghany beseneden belgili. Iman Allany eske alu arqyly jýrekke bekiytinin, onday jannyng dýnie tirshiliginde didary shuaqty bolatynyn, nәtiyjesinde Kәusar búlaghynan dәm tatyp, baqy ómirde júmaq baqshasy mәngi túraghyna ainalatynyn úmytpayyq!

«Bilmesek iman, islam ýirenelik,

Bolady pәs kóniling shamday jaryq.

Maqlúqat­tyng keybireui kózge ilinbes,

Qisaby barshasynyng Allagha anyq.

Qisapsyz qúrt-qúmyrsqa, shybyn shirkey,

Allagha jalbarynar esine alyp».

Damyghan zaman, jana qoghamda ómir sýrip jatyp, bir Allanyng barlyghyna kýmәnmen qaraytyn, tipti senbeytin de pende bar. Dini basqa, tili bólek júrt bylay túrsyn, osy soraqylyq óz qazaghymyzdyng ishinen shyghyp jatqany ashy da bolsa aqiqat. Býgingidey ghylymnyng syry ashylmaq týgili, qaghaz ben qalam qat bolghan dәuirde ómir sýrgen Qabylisa babamnyng ózi «bilmesek ýireneyik» deydi. Islamnan nәr alghan iman qaranghy qapas keudendi núrgha bólep, pәs kónilindi shamday jaryq qylatynyn aitady. Mynau ghalamdaghy jaratylystyng bәri, tipti, solardyng ishinde kózge iliner-ilinbes maqlúqattyng әrqaysysy óz tilinde Allany eske alatynyn dana babam nege sýienip aitty dersiz? Áriyne, Allanyng kәlәmi qasiyetti Qúran Kәrimnen alyp otyr. «Jeti kók jәne jer, sonday-aq onda bolghandar Allany pәkteydi. Ony pәktep, maqtamaytyn eshnәrse joq. Biraq sender olardyng tasbihtaryn (pәkteulerin) týsine almaysyndar. Shynynda Alla óte júmsaq, asa jarylqaushy» (Isra sýresi, 44 ayat). Aqiqatynda adam balasy maqlúqattyng Allany qalay zikir etip, pәktep jatqanyn týsine almaytyny ras. Biraq aqyl iyesi retinde biz Qúrangha jýginemiz, soghan senemiz. Osydan-aq Qabylisa babamyzdyng bizge qanday qazyna qaldyryp ketkenin baghamday beriniz.

«Ghalamda on segiz myng jan-januar,

Ajaldan qútyla ma biri qalyp.

Aqyry dýnie shirkin joldas emes,

Qylmandar tәkapparlyq moyyngha alyp».

Aldynghy eki jol da ayattyng qazaqsha maghynasyn berip túr. Allanyng adamzatqa jibergen kitabynda: «Kýlli jan iyesi ólimning dәmin tatady» (Áli-Imran sýresi, 185 ayat) degen. Myna jaryq dýniyening jamalynan adam ghana ketedi degen joq. Kýlli jybyrlaghan jannyng bәri ólim qúshatynyn eskertedi. Dana babam sol eskertudi qazaqy qalypqa salyp, janyna jaqyn jyr joldary arqyly úghyndyryp otyr. Tәkapparlyq qylmandar dese de, babanyng sózin balanyng әngimesindey kórip, qúlaghymyzgha ilgimiz kelmeydi. Jaqynymyzdan jat qylyp, aghayynymyzben arazdastyratyn dýniyening mәngi joldas emestigin bilsek te, taghdyrgha boyúsynghymyz kelmeydi. Ár barghan janazamyzda imamnan jii estiytin nasihatqa taghy bir zer salynyzshy. «Adam ómirden ótkende ózimen birge qabirge ýsh nәrsesi baryp, bireui qalady da, ekeui qaytady. Qaytatyn eki nәrsesi – mal-dýniyesi men aghayyn-tuysy. Al qabirde qalatyny tirshilikte jasaghan jaqsy, jaman amaly», – deydi. Osyny estip, mәngi joldas bolmaytynyn bile túra dýniyeni sonshalyq jaqsy kóretinimiz nesi eken?! Áy, pendelik ómir-ay! Bәlkim, babadan qalghan jyr-búlaqtan qana ishpegendikten dýniyege shóldep túratyn shygharmyz.

«Dýniyede myng jasasang keter kýni,

Bolmaysyng shәy ishkendey әbden qanyp.

Barshanyz ólmey túryp qúlshylyq qyl,

Bolghanda tumaq sýnnet, ólmek anyq».

Ne degen ólshem?! Búl da aqiqat. Qamshy sabynday qysqa ghúmyr, bes kýn jalghan ómir. Kórgenimiz jalghan, kórmegimiz arman dýniye. Mine, myng jylynyzdyng qazaqy ólshemdegi úzaqtyghy. Adamzat qauymynda eng úzaq jasaghan Núh payghambar 950 jyl ómir sýripti. Sol payghambar jayly qissada bir adam: «Osynsha jyl ómir sýrdiniz. Myna jaryq dýnie qanday eken», dep súraghanda: «Myna dýnie ýlken bir saray ghana siyaqty. Bir esiginen kirip, bir esiginen shyghyp bara jatasyn», – depti. «Adamnyng myna jalghandaghy myng jyly Alla aldyndaghy bir saghatqa ghana ten» – deydi sharighatymyzda.

Qúday taghala Qúrandy bilgen qúlynyng zeyinin ashyp, aqyl-oyyn kemeldendirip qoyady eken ghoy. Áytpese, myng jyldyq ghúmyrdyng qazaqy ólshemde qanyp ishken shәiindey bolmaytyn qysqa ekenin dóp basyp aita alar ma edi?

Baba sózin týiindey kele týsingenim, adam balasy ýshin ómir men ólimning arasyndaghy myng jyldyq ghúmyrdyng rahaty – ózin jaratqan Qúdayyna qúlshylyq jasau ghana eken ghoy. Ne bolsa soghan qyzyqtyrghan jalghan dýniye-ay!

II

«ÓSEK SÓZDI ELEME»

Este joq eski zamanda emes, ýsh ghasyrdyng aldynda ghana ómir sýrgen Úly Dalanyng dara dilmarynyng biri Qabylisa jyrau babamyzdyng artynda qalyndyghy pyshaqtyng sabynday ghana jyr jinaghy qalypty. Sol qúndy dýniyeni oqyp otyrsanyz – adaldyq pen qaraulyqty, adamdyq pen aramdyqty tarazylap, Qúday taghalanyng әu basta kórkem etip jaratqanynday ómir sýruding shyraghyn qolynyzgha ústatyp jiberedi. Ol shyraq sizdi Aysyz qaranghyda baghytynyzdan janyldyrmay, dittegen jerinizge jetkizetin Temirqazyqtay jol kórsetip túrady. Ol shyraq sizding qaranghy qapastay keudenizdi núrgha bólep, jan dýniyenizding shuaghyn janarynyz arqyly ainalanyzgha shashyp, manayynyzdy jylyta alatyn kýshke ie etedi. Ol shyraqty qolynyzgha alsanyz, adamdyqtyng auylyn shynayy ansaghan myndaghan jýrekti sonynyzdan erte alasyz. Qadyr Myrza Áli aghamyzdyn: «Bizding tariyh – ol da bir qalyng tariyh, Oqulyghy júp-júqa biraqtaghy», - degenindey, Qabylisa babamnyng bizge jetken amanat jyry da júp-júqa bolghanymen, oqy bastasanyz, alyp múhiyt­tay sarqylmaytyn asyl múra ekenine kóziniz jetedi. Endeshe, sol telegey tenizge birden sýngip ketpey, tamshyday ghana dәmin tatyp kóreyik.

Álqissa, sózimdi tamsana aityp otyrghan Qaban jyrau babamnyng úrpaghyna qaldyrghan ósiyet jyrymen jalghastyrayyn. Sydyrtyp oqyp shyqpay, әr tarmaghyna eki qarap, bir shoqyp, әr jolyn sananyzgha toqyp, sabaq ala otyrynyz.

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege!»

Qúday-au, bar-joghy segiz-aq jol ólende segiz qiyr shartarapty mekendegen adam balasynyng ómir sýru qaghidasy túr ghoy. Sózi týzu adamnyng ózi de týzu keletini ras. Yaghni, dananyng tilin alghan balanyng ósek sózdi elemeytini, jaqsy sózge ýiir bolatyny da shyndyq. «Jaqsy sóz – jarym yrys» degen ataly sózge arqa sýiesek, Qaban babamnan jetken osy tórt jol ólennen ónege alghan úrpaqtyng tórt qúbylasy ten-aq bolar edi. Óitkeni, ósek degen keseliniz jaqyndy jat, tatudy araz etetin alyp kýshke iye. Dana babam úrpaghynyng kishisin tizesine, ýlkenin ainalasyna jiyp alyp, «Til alsandar, shyraghym» dep qorghasyn oidy qúlaghyna qúiyp qana aqyl aityp otyrghanday, sóz bastauynyng ózi úiyp tyndamaugha lajynyzdy qaldyrmaydy. Endeshe, osy joldardy oqyp otyrghan siz de tәrtipti, til alghysh baladay tyndap, ósekten aulaq bolynyz, sonda ghana ómirde ashylady jolynyz.

Sózi arqyly ózin týzegen adamnyng isi de kóz qyzyghyp, kónil sýisinerliktey bolmay ma? «Jaqsygha jaqsy ýiirsek» degendey, peyili dúrys adamnyng ainalasy núrlanyp, ózi mәueli jemis aghashynday yrghalyp túrmaytyn ba edi? Tógilip túrghan jemis aghashynan әrkimning de dәm tatqysy bar. Yaghni, onday janmen kimning syilas aghayyn, syrlas dos bolghysy kelmeydi deysiz? Qaban babam aitqanday, «býginimizdi kórgenimizben, ertenimizge jetuimiz senimsiz tirshilikte», ótip ketkende ókinip jatatyn pendeuey ómirde, kelmesting kemesine minbey túryp, qadirimizdi bilip, syi-qúrmetimizge layyq jýrgenge ne jetsin, shirkin!

«Árkim aitar bilgenin,

Sóz qyp ony nemene?

Qaghyspa, halqym tek jýrsin,

Odan payda óne me?

Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn dәnene!»

Árkimning auzyn baghyp ótken ómirding ne qayyry bar, tәiiri?! Pende arasyndaghy arazdyq sol sóz andyghannan bastalmay ma? Osy tarmaqta dana babam alakózdenip kýn keshuden ónetin payda joqtyghyn menzep, ósek-ayang jel sózdi jan dýniyemizge juytpay, jaqynymyzben qaghyspay tek jýrgende ghana múratqa jetetinimizdi aityp otyr emes pe?!

«Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege.

Aram adam shygha almas,

Tóbe týgil, sórege.

Bireuge adam or qazsa,

Ózi týser órege».

Bayqasanyz, sóz salmaqtanghan sayyn, adam bolyp ómir sýruding de jenil emestigi sezilip keledi. Áueli babam jaqsy sózge ýiir boludy aitty. Ósek-ayannyng órge jýzdirmeytinin eskertti. Sóz quyp, qaghysqansha, syilasyp ótkennen mәndi de maghynaly ghúmyr joqtyghyn bir týiip qoydy. Endi mine, dәl osy aitylghanday, mazmúndy ómirdi әdil de adal bolghanda ghana sýre alatynymyzdy sanamyzgha qúiyp otyr. Bir qaraghanda, babadan qalghan asyl sóz dep qadirlemeseniz, aqyl-esi týzu ekining biri biletin jaghday búl aitylyp otyrghandar. Biraq bizding amalymyz basqa bolyp túr ghoy. Sózimiz ben isimizding arasy jer men kóktey bolmasa da atshaptyrym qashyqtyqta jatyr. Adal jannyng ayaghyna kisen salynyp, peyili aramnyng asyghy alshysynan týsip túr qazirgi qoghamda. Amaly aram pendening tóbege shygha almaytyndyghyn, barmaq basty, kóz qystymen shyqqanymen týpting týbinde bireuge qazghan oryna ózi qúlaytynyn dana babam soqyrgha tayaq ústatqanday aitqanymen, ony tyndar qúlaq, úghar sana az bolyp túrghany ashy da bolsa, aqiqat.

«Eli-júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde ryzdyq kóp,

Ol adam elge túraqtar.

Auyzbirlik bar jerde,

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde,

Qiyanatty qiyat bar».

Sózding qadiri ketken jerde, adamdardyng da bir birine degen syi-qúrmeti azayady-au. Tórde otyrghan atanyng batasy dúrys bolmasa, sózining pәtuasy bilinbeydi. Ákening isi qate bolsa, mindetti týrde, balanyng isi – shala. Bir ghana otbasynda osynday kelensizdik oryn alyp jatqanda, aghayynnyng birligine syzat týsse, eli-júrttyng tirligi de jaraspaytyny beseneden belgili. Al, Qabylisa babamnyng aqylyna kónil audarsaq, yryzdyq-nesibenin, yrys-berekening auyzbirlikti jerge ýiir keletinin aitady. Endeshe, myna qoghamda nege alauyzdyq kóp?! Olay emes dep, jauyrdy jaba toqyghanymyzben, kónil alandatar kólenkeli tústar bar ekeni jasyryn emes. Múnyng sebebi, qolgha ústap túratyn dýniyening jýrekke týsip ketkendiginen-au. Al, jýrekting kózi dýniyemen bitelgende babam aitqanday, «auyzbirlikke qiyanat jasalyp» ketedi eken ghoy.

«Úyattyng iman qaby der,

Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan,

Basyna jaqqan shyraq bar.

Fәny týgil, baqida,

Minetúghyn pyraq bar.

Eshkimning haqyn jemender,

Artynda onyng súraq bar!»

Qabylisa babamnyng asyl qazynasynyng qaqpaghyn endi ghana ashudamyn. Bir ghana shaghyn shygharmasynyng tónireginen shiyrlap, әli shygha almay jatyrmyn. Ár sózining qúny altynnan baghaly Qaban babamnyng dәl osy shygharmasyn oqyp, sanasyna toqyp, ghibrat alghan pendening adamdyqtyng túghyryna shyghyp, adaldyqtyng jolynda ghana ghúmyr keshuge bel buary sózsiz. Adamdy alauyzdyq pen berekesizdikten arashalap alatyn úly qasiyet ol – úyat pen iman. Kimde iman bolsa, onda úyat bar. Al kimning imany myqty bolsa, úyaty betine shyghyp túrady. Qazaqtyng jaman adamgha qaratyp «imansyz neme, úyatsyz ekensin» dep aituy da beker emes. Imany janarynyng núrynan bayqalyp, úyaty betine qan qyzyldanyp shyghyp túratyn adamnyng kópshilikke jaghatyny, al, kóp únatqan jannyng әr jýrekte qalatyny da shyndyq. Fәniyde artyna izgilikpen iz qaldyryp, mәngi ómirge jamaghattyng shyn peyili men «jaqsy adam edi» degen sózimen attanghan adamnyng Allanyng rahymymen pyraghyna minip, jәnnattyng baqshasynan bir-aq shygharyna kýmәnimiz bolmasyn. Búl – júmaqtan ýmiti bar kez kelgen pendege arman ólim. Alla aldyna barghanda súralatynyn úmytyp, kisining haqysyn jegenning mahsharda jelkesinen shygharatynyn eskertip otyrghan Qaban babam – myna qoghamdaghy adamdardyng sanasyn jemqorlyq jaylap, paraqorlyq qanyna sinip ketetinin bilgen de joq-au. Eger bilse, dәl mynanday senim artpas edi:

«Tyndanyzdar, aghayyn,

Jekjat penen júrattar,

Búl sózimdi beyimde,

Týzeler júrtym keyin de.

Keyingi keler úrpaqtar,

Zamangha jaqsy túraqtar!»

Danalyq oidan dәn alsyn degen Qabylisa babam asyl jyry arqyly últynyng jaqsy zamanda ómir sýrip, júrtynyng týzeletinine senip, adam bolyp ómir sýrudi amanattap ketti. Al, sengen qazaghynyng basym bóligi amanattan attap, qiyanatqa belshesinen batyp, taghdyry shýrippening basyluyn kýtip túrghan ajal myltyqtyng únghysynyng auzynda ekenin esinen shygharyp, ólmesting suyn ishkendey, jalghandy jalpaghynan basyp jýr. Perishte peyildi pendelikpen bylghap, adamdyq aryna daq týsirip alghandar qanshama?

Mine, bosaghamyzdan on eki aidyng súltany – Ramazan aiy at­tady. Jaman is istemek týgili, jaman oilaudyng ózi kýnә bolatyn qasiyet­ti aida túrmyz. Jaman әdetten arylyp, jaqsy amaldar isteuge berilgen zor mýmkindikting ýstindemiz. Allanyng rahymynan ýmiti bar, aqyretinen qorqatyn adam ýshin bir auyz jaqsy sózi arqyly sansyz sauapqa keneltetin jomart aidyng tórindemiz. Oraza ústaghan adamgha Payghambarymyzdyng (s.gh.s) hadiysinde aitylghanday: «Jarty qúrmamen bolsa da auyz ashtyryp, tozaqtyng otynan qútyldyratyn» qayyrymdy aidy bastadyq. Alla elshisining (s.gh.s): «Músylmannyng qaruy – dúgha» degenindey, osy kýnge deyin «bilip jәne bilmey istegen kýnәlarymyz» ýshin tәubamyzgha kelip, Jaratqannan keshirim súrap, elimizding amandyghy men irgemizding býtindigi ýshin, әlemdi dýrliktirip, elimizdi de dýrbelenge salghan indetten tezirek aryluymyzgha dúgha jasaytyn jәne jasaghan dúghalar qaytarylmay, qabyl bolatyn qasiyetti aidaghy ústaghan orazamyz ben jasaghan ghibadattarymyz qabyl bolsyn!

Qabylisa babamnyng ruhany qazynasyna boylay otyryp, orazada tughan oiymdy ortagha saldym. Siz de kәdenizge jaratynyz, kóziqaraqty oqyrman!

III

«KEY ADAM KÓZGE BYLAY, SYRTQA BYLAY»

Shilingir shildedegi oraza esinizde me? Kýn – qapyryq, aua – býk, nәpsimizge uaqyt ótpeytindey, kesh kirmeytindey kórinip, tilimiz tandayymyzgha jabysqanday kýige týsip, aqshamdy asygha kýtip, biraz mazamyz ketetin. Songhy minuttardyng ózi eki ókpesinen qansha tepkileseng de jelip qoymaytyn olaq qoyshynyng shaban aty siyaqty jybyrlap túryp alatynday әser etetin. Azannyng ýni estiler - estilmeste, alaqanymyzdy jayyp, dúghamyzdy jasap, dәl uaqyty kirgende bissmillәmizdi aityp, sýnnetke say auzymyzdy qúrmamen ashyp, onda da úzaq shaynap jatpastan, óneshimizge qaray qylghytyp jiberip, kesedegi sugha ernimiz tiygende, mynau myng kýndik jaryq sәulening bar qasiyeti men qúny bir tamshy suday bolmaytynyna kózimiz jetip, rahattana simiretin edik. Bylayghy uaqytta kenirdegimizden qylq-qylq etip ótip jatqan qara sudyng dәmin auyzashar sәtte sezip, atalarymyzdan qalghan «sudyng da súrauy bar» degen bir auyz sózding de qadiri arta týsetin.

Múny nege aityp otyrmyn? Ramazan bastalghaly beri qayta-qayta soghyp, artynda qalghan asyl múrasyn sizdermen bólisip otyrghan Qabylisa atamnyng da jyr jauhary kebersip qalghan jan-dýniyemizdi rahatqa bólep, shólimizdi qandyrghanday kýy keshtirude. Shildening ystyghynday bas ainaldyrar dýniyening qyzuynan bir sәt arashalap, mandayymyzdy mayda samalday sipap ótip, tynysymyzdy ashyp, túla boyymyzgha erekshe kýsh beretindey.

«Alarda ajal adamdy janyldyrar,

Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar.

Ómirden ajal ýstem bolar sonda,

Adamdy elpektetip tabyndyrar.

Biraz kýn dýniyege qyzyqtyryp,

Ýlde men býldege orap, malyndyrar.

Qúrmettep, dýniye, shirkin, ainaldyryp,

Moynyna gauhar, laghyl taghyndyrar».

Bayqaysyz ba, myna shumaqtar alpys eki tamyrynyzda on segizde oinaqtaghan qyzu qannyng nemese jiyrma bestegi tulaghan jýrekting sózi emes, kórgenin kónil tarazysyna salyp, tirliginde kózindi arbaghan dýniyening bayansyz ekenin sezip, jastyq pen qarttyqtyng arasyndaghy ómirdi baghamday biletin danalyq kezendegi sanaly oidan tuyndaghan asyl sóz. Tóbesimen aspan tiregendey alshang basyp, asqaqtaghan pendeni bir sәt atynan týsirip, boyyndaghy tәkapparlyqtyng shekpenin sheshkizip, tabanyn jerge tiygizip, adamdyqtyng aldynda asqaq keudesin iyigizip, adaldyqtyng shapanyn kiygizip-aq jiberedi-au, sóz úghatyn jangha. Alatauday aspangha úmsynghanymyzben, ajaldyng aldynda alasa ekenimizdi, tipti tauday túlghaly bolsaq ta, týpting týbinde tóbeden de tómen tómpeshikke ainalatynymyzdy eskertip túrghanyn qaperimizge de alghymyz kelmeydi. Ýlde men býldege qanshalyqty oranghanymyzben, kóp aldynda qúrmetke bólenip, barghan jerde elden búryn tór alghanymyzben, laghyl, gauhar taghyndyrghan baylyqtyng buy kóz aldyndy túmandap, saghym qylghan qyzyl-jasyl dýniyeni ózine baghyndyrghan ajal degen alyp kýshting aldymyzda kýtip túrghanyn úmyta beremiz biz nege?!

«Adamnyng adal isin aram eter,

Úyalmas ardan ketken zúlymdylar.

Ózi biyik bolghan song kimge zәru,

Týk bilmeytin bop shyghar

                                 úghymdylar.

Key adam kózge bylay,

                                syrtqa bylay,

Joq emes ish aqtarar jyrymdylar.

Bәrinen de sol artyq sertte túrsa,

Aqpeyil sózge berik túlymdylar».

Dәl osy segiz jol ólende jamandyq pen jaqsylyqtyng arasyn bastan jilikti ajyratyp bergendey qylyp-aq jazyp ketipti danyshpan babam. Úyattan júrday, ardan ada pendening adamdyqqa daq týsirip, adaldyqqa kýie jaghyp, jany taza adamnyng ózin kýidirip jiberui jagha ústatar jaghday bolmay qaldy ghoy myna qoghamda. Qaban atam kesteli sóz, kórkem oy arqyly kórgeni men kónilge týigenin aqyl tarazysyna salyp, ótkinshi ghúmyr, ólsheuli ómirding bar mәni adamdyq qalybyndy saqtaghanda ghana mazmúndy bolatynyn eskertip otyr emes pe? «Ózi biyik bolghan song kimge zәru?»,- deydi jyrau. Osynau oimaqtay oidyng keyipkeri ortamyzda kóp qoghamda ómir sýrip jatqanymyz da ras. Aldyna baryp, jaghdayyn aityp, múnyn shaghu bylay túrsyn, tabaldyryghynan attaudyng ózi taugha shyqqannan da qiyn dókeyler bar. Dәrejesi biyikting aldynda qalay biylep ketkenin bilmey qalatyn key shendi ózinen tómenge tóbesinen qaraghysy kelgenimen, babam aitqanday: «Týk bilmeytin bop shyghar úghymdylar» qatarynan ekenin qansha jasyrsa da kórer kózge úryp túratyny da shyndyq. «Kózge bylay, syrtqa bylay», myqtygha qúl, júrtqa qúday bolyp kóringisi keletin jasandy ómirden ne qayyr?! Mandayymyzgha mәngi jazylmaghan az ghana ghúmyrdy mәndi ótkizuding dara joly – «sertine berik, sózinde túratyn aqpeyil niyette» ekenin baba ósiyetinen nege ýirenbeymiz?

«Adamdy aldap jýrip, dýniye, shirkin,

Bir kýni qara jerge alyndyrar», - dep, kemenger babam qu dýniyening opa bermeytinin eskertip jatsa da, baylyq dese, basymyz ainalyp, esimiz ketetini nesi eken?!

«Pysyqtyq etpilikten jan qalmaydy,

Qútylmas kýshke sengen

                                qarymdylar.

Key adam keybireudi kótermeler,

Dep aitar, bilimdiler,

                                shalymdylar.

Ol maqtauy oilasan, oghan ziyan,

Sorlyny qúr maqtaugha

                               salyndyrar.

Bir kýni sol maqtauy jeter týpke,

Úrynyp, kóringenge janyn qiyar».

Osy joldar da jyrau babamnyng kórgen, bilgenin oy qazanynda barynsha qaynatyp, әbden piskende baryp jazyp otyrghan dýniyesi ghoy. Sonda maqtau men madaqqa baghzy zamannan qúmar júrt bolghanymyz ba? Álde, adamdy qúrtudyng tóte joly qúrghaq maqtau ekeni qazaqqa ghana emes, jalpy pendege tәn kemshilik pe? Solay ghoy dep ózindi júbatayyn desen, ózgening ozyq ýlgimen ozyp bara jatqanyn kórgende oilanyp qalasyn. Sonda jer-kókke syighyzbay, bir birimizge aityp jatqan maqtaular men madaqtaularymyzdyng nәtiyjesi qayda? Búl jerde qarapayym adamnyng boyyndaghy qasiyetin dәriptep, dәrejesin kótere aitqan maqtau bólek bolsa kerek. Bizdi qúrtatyny jaghympazdyqpen әspettelgen jasandy madaq. Basshynyng aldynda bas shúlghyp otyryp: «Sizding arqanyzda! Siz kelgeli! Siz bolmasanyz! Sizding bastamanyz!» - degen sózge jazyqsyz qúlaghymyz jauyr bolghaly qashan? «Barlyq maqtaular men madaqtar әlemderding Rabbysy bolghan bir ghana Allagha tәn!» degen «Fatiha» sýresining birinshi ayatyn qúlaqqa ilmegennen keyin biyligi zor, baylyghy mol ózimiz siyaqty eki ayaqty pendening aldynda qúldyq úrmaghanda, qaytemiz?! Aqyry ayatqa ayaldadyq qoy, sharighat shenberinen de bir-eki auyz oy qozghay keteyin. Óitkeni, Qabylisa babam:

«– Baqyt, qayda barasyn?

– Ýiinde túrghan Qúrany,

Rasulalla úrany,

Tәrtipti ýige baramyn», - dep, baqyttyng qayda baratynyn, ony izdegen adam qaydan tabatynyn soqyrgha tayaq ústatqanday aityp beripti. Birdi aityp, birge ketpeyin. Sózimdi jogharyda mysalgha keltirgen baba jyryndaghy maqtaudyng ziyany turaly oiymmen, illәhy auanda jalghastyrayyn. Payghambarymyzdyng (s.gh.s) hadiysinde: «Din bauyrynan bir qajettilikti súraytyn kezde sózdi ony maqtaumen bastamandar. Búlay istegen adam onyng belin syndyrghan bolady» (Ibn Lal). IYә, tura maghynasynda qabyldamayyq. Orynsyz maqtau arqyly bauyrymyzdyng basyna ziyan әkeletinimizdi týsinsek bolghany. Bir qarasanyz, maqtauda túrghan dәnene joq. Jaqsylyghyn kóziniz kórip túrghannan keyin ony jasyryp qaludyng ne keregi bar? Kózinshe aityp, kónilin kóterip qondyng ne sókettigi bar? Basqa-basqa, bauyrymyzgha ziyany qatty tiyetinin jogharydaghy hadisten ózimizge osynday súraq qoyyp, arashalap alghymyz kelgenimen, astaryna ýnilip kóreyikshi. Alla Elshisi (s.gh.s) nege qatty eskertip otyr? Sóitsek, bireudi kózinshe maqtau onyng boyyndaghy tәkapparlyqty oyatady eken. «Men ghana sonday ekenmin, men bәrin istep jatyrmyn» degen oy sanasyna synalay kirip, menmendigin qozdyrady. Menmendik boyyndaghy әu basta qalyptasqan qarapayym minezin ózgertip, ainalasyna asqaq qarap, basqa adamdarmen qarym-qatynasyn da ózgertip jiberedi. Sóitip, myna dýniyede jan-jaghyna pandana qarap, man-mang basyp, baqyttyng baqshasynda jýrgendey sezindirgenimen, mәngilik ómirining qyzyghynan aiyrady. Óitkeni, Payghambarymyzdyng taghy bir hadiysinde: «Kimning boyynda shannyng tozanynday tәkapparlyq bolsa, ol adam júmaqtyng iyisin de iyiskey almaydy», - degen. Yaghni, ol adam Alla aldynda ózine layyqty jazasyn almaq. Mine, dinimiz bir, qanymyz ortaq baurymyzdy maqtau arqyly qanshalyqty ziyanymyz tiyetinin baghamday beriniz. Mýslim men Tirmiziyden jetken hadiste: «Maqtaushylardyng betine topyraq shashyndar!», - degen. Hadiske amal etemin dep, sizdi maqtap jatqan bir adamnyng betine topyraq shashyp kórinizshi. Sharighatqa sýiensek, siz oghan janashyrlyq kórsetip jatyrsyz. Al, adamy tarazygha salsaq, sizding әreket – aqymaqtyq. «Sózindi bireu sóilese, auzyng qyshyp bara ma?», - degendey, jaqsylyghyndy aityp jatqan jannyng betine topyraq shashu – jaghasyna jarmasyp, jaghynan qoyyp jibergennen zor qorlyq boluy mýmkin. Aqyl tarazysyna salyp, sabyrlyqpen sheshim shygharsaq, sizdi jer kókke syighyzbay maqtap, ózinizding boyynyzda bar-joq qasiyetinizdi tizbelep, nәpsinizge jaghatyn sózdi suday sapyryp jatsa, toqtatqanynyz maqtaushy ýshin de, maqtalushy ýshin de qayyrly bolmaq. Jyraudyng jyrynan taghylym alsanyz, maqtau men madaq pendening týbine jetetin eng ýlken kesel eken.

Orazada tughan oidyng bir parasyn osy jerden Qabylisa babamnyng sózimen týiindeyin. Siz de kónilinizge týiip qoyynyz, oqyrmanym!

«Adamdy aldap jýrip, arbap jýrip,

Aqyry topyraq kórpe jamyldyrar.

Ýy ishi, maly, mýlki arta qalyp,

Oylantyp sonyng bәrin saghyndyrar.

Ajaldan qútylatyn adam bar ma,

Alysyp, arpalysyp bәrin jyghar.

Nesin sozyp aitayyn osy sózdi,

Qayran halqym, jalghan sóz emes shyghar!»

IV

«YRYS ALDY – YNTYMAQ»

Adam azsa, ruhany baylyghynyng jútandyghynan azady-au. Tәnim býtin degenmen, jan-dýniyendegi kemshilik, kemistikterindi kórsetip qoymay ma? Atamnan qalghan «Aqylyna kórki say» degen sózding astarynda osy jan men tәnning ýilesimdiligi jatqany aqiqat. Aqylgha salyp, zerdeley bilsek, osy eki jaratylystyng óz haqysy bar. Tәn haqysy – tamaqtanudan bastap, on eki mýshenizge tek qana paydasyn tiygizetin kóptegen is-qimyl, әreketten qanaghat tapsa, jan haqysy – tәrbiye-ónegemen, oqu-bilimmen rahattanbaq. Kóne zamannan syr tartyp, kónil tarazysyna salyp qarasaq, qazaq úlysynda jan baylyghy últtyq tәrbie men babalar amanatynda saqtalyp, sanamyzda jat­talyp qalu arqyly jemisin berip keledi eken. Sondyqtan, babalar múrasyna eskishildikting qaldyghynday jatyrqay qaramay, jii kónil bólgende ghana janymyz azyqtanyp, sarayymyz ashylmaq. Sonday dariya keude babamnyng biri Jetisu jyraularynyng atasyna ainalghan Qabylisa babam edi. Oraza aiynda nege Qaban babama qayta ainalyp sogha berdim. Sebebi – ol kisining asyl sózderinde jahandanu dәuirining dәureni jýrip túrghan qazirgi qoghamda bereke-birligimiz ben jarasymdy tirligimizge syzat týsirip almaudyng ýlgisi jatyr.

Sózding sóli ketken, isting nәtiyjesi az zamangha tap keldik-au qazir. Áytpese, әu bastaghy bolmysymyzda sózben qorytyp, ispen sheshimin shygharatyn júrt emes pe edik? Kez kelgen mәselede eng әueli sózge arqa sýiegenbiz. Onda da auzy kópirip, ayaqtygha jol, auyzdygha sóz beremeytin kókezuding kókmyljynyna emes, tolghaqty mәselening tobyqtay týiinin aityp, qorghasyn oidy ortagha sala alatyn sheshendigi tilinen, kósemdigi týrinen bilinip túratyn adamgha boyúsynatynbyz. Sózim dәdeldi bolsyn, ótken shaqpen sóilep, eske alyp otyrghan babalarymnyng biri Qabylisa atamnan qalghan jýieli sózding kiyesin ketirmey, sol qalpynda ortagha salyp, oy bólisip kóreyin. Siz de kónil qoyyp, zeyin sala otyrynyz.

«Ólgenshe qor bolmaydy,

Azamattar niyeti aq.

Olargha ýiir bolady,

Sarqylmaytyn dәulet-baq.

Ólmeytúghyn pende joq,

Jan – amanat, oilap baq.

Yryldaspa tirinde,

Yrys aldy – yntymaq».

Yntymaq – qazaqty qiyn-qystau, qily zamanda, tar jol tayghaq keshu kezende tyghyryqtan alyp shyqqan dara sýrleu. Tariyhqa kóz jibersek, babalarymyz nebir jaugershilik uaqytta yntymaghynyng arqasynda Alatau men Arqagha, Atyrau men Altaygha deyingi aralyqqa iyelik etip, úrpaghyna amanattap ketti. Qazaq qay kezde bodandyqtyng noqtasyn kiydi? Yntymaghy ydyrap, birligi ketken kezde, birin biri satyp, birin biri atyp, tirliginde ittey yryldasyp jýrip, әlsiregen tústa qúldyqtyng qamytyn moyynyna qalay salyp alghanyn ózi de bayqamay qaldy. Sekseuildi sekseuilmen úryp syndyru tәsilin óz yqtiyarymyzben ózgening qolyna ústatqan sәtten kez kelgen jauymyzdan jenile bastadyq. Tarihtan sabaq almaghandyqtan, babalar sózin sanagha salmaghandyqtan, mandayymyz san ret tasqa soghyldy.

Qaban babam aitqanday, «aq niyetine daq týsirmesen», bir Alla ózi jaq bolatynyn, sonda ghana basyna sarqylmaytyn dәulet pen baq qonatynyn bile túra, berekesizdikke jol ashtyq. Ólmeytúghyn pendening bolmaytynyna, bәrimizding basymyzdy týbinde ajal búlty torlaytynyna, Jaratushymyz bir kýni amanat janyn alatynyna, tәnimizdi qaranghy kórge salatynyna kózimiz jetse de nәpsi biylegen arsyz kónilding jetegine erdik.

«Ashudy aqyl – qazyqqa

Aparyp matap, baylandar.

Ashudy jense aqylyn,

Kesirdi talay oirandar.

Tatu bolsa aghayyn,

Saf altynday jarqyldar.

Kesapatty kisendep,

Aqymaqty alqymdar».

Sabyrsyzdyqqa berilgende, ashudyng qas, aqyldyng dos ekenin úmytyp, dúshpanymyzdan jenilgende baryp, bas shayqap, barmaq tistedik. Jolbasshymyz salqyn aqyl bolghanda ghana ashu oty kýidire almaytynyn esimizden shyghardyq. Tatulyqtyng tas qamalday berik boluy, aghayynnyng ghana emes, adamnyng bir birining jýzine úyalmay qaray aluy – aqyldyng jemisi. Ibilisting jetegimen irgennen enip, qaymaghy búzylmaghan birligindi irigen sýttey qylu – ashudyng kesapaty. Baba naqylynan sabaq alsaq, «ashudy aqyldyng qazyghyna baylap», matap ústaghanda ghana aqymaqty alqymdap, kóldeneng kelgen kesapatty kisendey alady ekenbiz.

Álqissa, beybitshilikting berekeli besigi dep әspettegen elimizde, úlanghayyr jerimizde, san týrli etnos ókilderine qúshaghyna ashyp, bauyryna basqan daladay darqan peyilimiz, baladay anghal kónilimiz óz qazaghymyzgha kelgende nege qúrqyltaydyng úyasynday tarylyp ketti?! «Aghayynnyng aty ozghansha, auyldastyng tayy ozsyn» dep qauymdasqan kópting qamyn oilaytyn kendigimiz qayda? Sanany torlaghan ghalamtordyng ishindegi myltyqsyz maydanda bir birimizdi oqqa baylap, otqa tastap jatyrmyz. Ashudy auyzdyqtay almaghandyqtan, auzymyzdan aq it kirip, kók it shyghuda. Dәl osy әlsiz túsymyz, bizding óskenimizge emes, óshkenimizge mýddeli ózgening ong jambasyna kelgen tәsil. «Ýriyt-ýriyt, soq-soq» dep ashudyng otyn ýrlep, ózderi alansyz sol otqa tamaghyn pisirip jep, kekirigi azyp otyr. Al Qaban babam ne deydi?! Oqynyz da, sananyzgha toqynyz!

«Az ómirding ishinde,

Tatu bol da tәtti bol.

Arandy búzar dúshpangha,

Ayausyz ashy, qatty bol.

Ótirik, ósek, úrlyqqa

Tyiym salyp, berme jol.

Bir arnadan sóz shyqsa,

Bereke mol, dostyq sol!»

Ómirding qamshy sabynday kelte ghana ekenin jaqsy bilemiz. Erteng birimiz óle ketsek, ókire jylap, kórge birge kirerdey kýige týsetinimiz taghy ras. Ásheyinde at kekilin kesisip, «men ólgende sen kelme, sen ólgende men kelmen» dep ókpelesip ketkenimizben, ólimge qimay, «bauyrymdap» joqtau aityp jetetinimiz de ótirik emes. Mandayymyzgha búiyrghan az ghana ghúmyrda tatu-tәtti jýre almay, jarasyp ómir sýre almay, ótirikke erip, ósekke senip, sózimiz bir arnadan tabylmay, berekemizdi ketirip, dostyghymyzgha syzat týsirip jatuymyzdyng negizgi sebebi, babalar aitqan óreli sózden ónege ala almaghanymyzdan-au. Dala dilmarynyng dara sózderin sanagha salyp salmaqtaghanda osynday san týrli oy keledi eken júmyr basqa.

Qabylisa babamnyng zamany men bizding qogham ekeui bir birine úqsamaydy. Ol dәuirmen salystyrghanda qúndylyqtary auysqan, ómir sýru qaghidasy mýldem bólek uaqytta kýn keship jatyrmyz. Ata-babamyzdyng aishylyq alys jol jýrip, әreng jetetin jerine aspan әlemimen qalyqtap nemese temir túlpardy tizgindep, sanauly uaqytta baratyn boldyq. Jeti atamyzdyng ayaghy jetpegen jer alaqandaghyday kóz aldymyzda. Tórtkýl dýniyede bolyp jatqan janalyqty qas qaghymda kórip, biludemiz. Úshatyn kilem jayly ertegini ezuinen su agha tyndaytyn zaman kelmeske ketip, shynymen de Úly Dalanyng óz perzentteri aspan men jerding arasyna jol salyp, qiyaldaghy әlemdi aqiqatqa ainaldyryp tastady. Tórt týligin tóske órgizip, jón súrasqanda әueli «mal - janynyz aman ba?» dep sóz bastaytyn el, tórtkýl dýniyeni bir birine baylanystyrghan tehnikanyng tilin mengerip ýlgerdi. Osylaysha jahandyq kóshting kerueninen qalyspay kele jatqanymyzben, babalar ósiyetinen tolyqtay ónege ala aldyq pa? Jogharyda mysalgha keltirgen shumaqtardyng bir-bir tarmaghyn taghy da eske salyp óteyin. «Yrys aldy – yntymaq», «Tatu bolsa aghayyn», «Bereke mol, dostyq sol». Bayqaysyz ba, babamyz eng әueli tatulyqty ósiyet etip otyr?! Sonda ghana ensemiz biyik, túghyrymyz myqty el bolatynymyzdy menzeude. Bizding ózgege jem bolyp, óz elimizde ógeyding kýiin keshuimizge ózimiz kinәlimiz. Asyghy alshysynan týsip, alshang basyp jýrgen ózge últtyng ókiline ókpe artpay túryp, ózimiz týzeluimiz kerek. Ol ýshin týimedeydi týiedey dau sanamay, qargha tamyrly qazaghyndy jau sanamay, bar qazaqty bir qazaqtay kórmek kerek. Baylyghymyzdyng tistegenning auzynda, ústaghannyng qolynda ketip jatuynyng basty sebebining biri de – últtyq tútastyghymyzdyng joqtyghy. Qazaqty qazaqtyng sýie almauynda hәm sýie almaghanyna úyalmauynda. Nәtiyjesinde bizding qazirgi ómirimiz babamnan qalghan myna jyr joldarynday ótip jatyr:

«Aram peyil adamdar,

Dostyghynda túrmaydy.

Arana kirse sumandap,

Syryndy shym-shym úrlaydy.

Sodan song altyn tapqanday,

Jariya etip shulaydy.

Etpese búlay aramza,

Qúmary onyng qanbaydy!»

Toqsan auyz sózdi tobyqtay týiindey kelsek, Úly Dalada dara izi qalghan dana babalardyng amanatyna qiyanat jasamay, kәdemizge jaratyp, paydamyzgha asyrghanda ghana qiyalymyzda emes, shynayy ómirde qiyagha qanat qaqqan qyran minezimizge oralamyz. Ol ýshin, әriyne, nadandyqtan jyraq, jamandyqtan alys jýrip, adamdyqtyng qazyghyna berik baylanbaq kerek. Áytpese, Qabylisa babam aitqanday:

«Aqyly joq nadannyn

Jamandyq isi qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyldy aitqan almaydy.

Jamandyqtyng belgisi –

Ár nәrseni torlaydy.

Osyndaylarmen dos bolsa,

Aqyldy jigit sorlaydy!

V

«MALYNNAN ZEKET BERINIZ»

Attay tulaghan, oqtay zulaghan uaqytty uysynda ústap túrar kýsh pende balasynyng qúzyrynda emes ekenin qasiyetti Ramazan aiynyng әne-mine degenshe óte shyqqanynan-aq taghy da anghardyq. Osydan bir ay búryn «ORAZADA TUGhAN OI» dep aidar taghyp, Úly Dalanyng dilmar-kemengeri, auzy dualy, sózi uәli dana babamyz Qabylisa atamyzdyng artynda qalghan jyr-amanatyn «Últym» dep júlqynghan júrttyng nazaryna úsynyp, oy tarazysynda birge saralaudy bastaghan edim. Úrpaghynyng sanasynda janghyrtyp, ghúmyrly sózden syr tartyp, taghylymdy dýniyening tandayymyzgha salghan tәtti óriktey dәmin alyp, nәrin boygha sinire alsaq, ýlken jetistikke qol jetkizgenimiz. Erteng Orazanyng songhy júmasy. «Kim bar, kim joq kelgenshe jyl ainalyp» degendey, Ramazan qaytyp keledi-au, kimning aman-esen qauyshary Allagha ghana ayan bolghandyqtan, «baba múrasyn nasihattauda ayanyp qalmayyn» dep taghy da sóz bastadym.

«Ay, músylmandar, jarandar,

Malynnan zeket beriniz,

Birligin Haqtyng biliniz.

Haq jolymen jýriniz,

Pәk bolady dininiz.

Búl dýniyenin, jarandar,

Saghatynday bolmaydy,

Aqyrette biliniz...»

Baba sózine zer salsanyz, auqaty asqan, dәuleti tasqan músylmangha mindettelgen islamnyng bes paryzynyng biri zeket jayly oy qozghaydy. Payghambarymyzdyng (s.gh.s): «Maldaryndy zeket beru arqyly qorghandar, aurularyndy sadaqa beru arqyly emdender, tileytin dúghalarynmen bastaryna keletin pәlelerdi qaytaryndar», - degen hadiysinen zeketting paryz boluynyng adam balasyna tiygizer eng ýlken paydasy osy mal-dýniyemizding amandyghy men berekeli boluy ýshin nәpsimizdi jenip, Alla jolyna arnap, joq-jitikting aqysy retinde solargha arnayy berip túruymyz kerek eken. Qarapayym ghana mysal keltireyinshi. Qora toly óz malynyzdy bireuge tegin baqtyra alasyz ba? Astyqqa toly qyrmanynyzdy kýzetshisiz tastap keter me ediniz? Basqa da qazynagha toly qoymanyzdy qarausyz qaldyrugha jýreginiz shydar ma edi? Áriyne, joq! Mindetti týrde malynyzgha baqtashy, qoymanyzgha kýzetshi qoyasyz. Jәne tegin emes, qomaqty jalaqysyn tóleysiz. Malynyz aman – úiqynyz tynysh. Dýniyeniz týgel – kýlkiniz kýmis. Biraq, myna dýnie synaq alany ekenin úmytpanyz. Berip synaghan Alla alyp ta synaydy. Yaghni, óz peyilinizding kendigimen jetim-jesirding haqysyn bermeseniz, ózgening qolymen alady. Oida-joqta mal-dýniyenizge opat kelse, kim kinәli? Birden oiymyzgha malshy men kýzetshi keledi. Aqiqatynda, olardyng kinәsinen emes. Tóskeyge syimaghan malynyz ben qamba toly qazynanyz bola túra, Alla jolynda zeket bermegeninizding saldarynan. Myna dýniyede malynyz joghalyp, dýniyeniz tonalyp synalghan da eshtene emes-au, aqyrettegi jaghdayynyzdyng da auyr halde bolatynyn qasiyet­ti Qúrannyng Áli-Imran sýresining 180-ayatynda: «Zeketin bermegen adamnyng baylyghy aqyret kýni iri jylan pishinine kiredi. Eki kózining ýstinde (qorqynyshtylyghynyng belgisi retinde) qap-qara eki domalaq daghy bar. Osy jylan qiyamet kýninde iyesining moynyna oralady. Sosyn auzymen iyesining eki jaghynan ústap: «Men sening dýniyedegi (qat­ty jaqsy kórgen) baylyghynmyn, men sening (jinaghan) qazynanmyn», - deydi», - dep eskertedi. Endeshe oralynyzdyng barynda oinap-kýlgeninizge aldanbay, baqtashy men kýzetshinizben esepteskeninizdey, Úly Jaratushynyzben de eseptesudi úmytpanyz. «Ózi bolghan –  Qúdayyn tanymas!» Bizge babamyzdan jetken sóz. Sonsha baylyqty berushi eng әueli Alla taghala ekenin úmytyp, «ózim baqtym, ózim taptym» dep astamshylyqqa úrynghanda nemese múqtaj adam múnyn shagha kelgende sózin tyndamay, keri búrylghanda, Alla sizben eseptesedi.

IYә, ras, mal-dýnie ózinizdiki. Óz enbeginizben jettiniz. Biraq soghan jetu jolyndaghy qajyr-qayrat pen aqyl-parasatty, kýsh-quatty, yrys-berekeni berushi qúdireti kýshti Qúday taghala ekenin esinizden shygharmanyz. On eki mýshenizding amandyghy men aqyl-esinizding býtindigi ýshin shýkirlik qylyp, mol baylyghynyzdyng bir mysqalyn Alla jolyna arnap, joq-jitik pen gharip-miskinge berip qoysanyz, Payghambarymyzdyng (s.gh.s) jogharydaghy aitqan hadiysine amal etip, mol sauapqa ie bolghan jandardyng qataryna kiresiz. Malynyz – aman, deniniz – sau, dýniyeniz – týgel. Ol ýshin Qaban jyrau babama bir sәt qúlaq týrip qoyynyz. Olay istemegen jaghdayda:

«Haram bolar, jarandar,

Zeketsiz jighan malynyz».

Mine, bes paryzdyng biri bolghan Zeketti oryndaghandaghy payda men úmytqandaghy ziyannyng ara-jigi osy ghana. Babam:

«Sharighattan sóz aitqan

Molla tilin alynyz.

Qúday bergen tausylmas,

Ólshep bergen dәminiz», - deydi. Kóp jaghdayda kisi ólgende nemese týs kórgende molla izdeytin jaman әdetimiz bar. Basqa uaqytta Allanyng sózin jattaghan, jýregine ayat pen hadiys-sharifti saqtaghan moldany adam qúrly kórmeymiz. Jaraydy, «molda da ózimiz siyaqty pende ghoy» deyikshi, kóligimiz aunap týsip, aman qalghanda, isti bolyp tútylghanda, basymyzgha týsken pәleden qútylghanda, atamyz týsimizge kirgende, jolymyz jabylghanda, barymyzdan qaghylghanda baryp, Qúdayymyz eske týsetini de shyndyq qoy. «Sadaqany sau kezinde ber» degendi estigenimizben, esimizge ala bermeymiz. Esesine jogharyda aitqan jaghdaygha úshyraghanda Qúdaygha qúldyq úryp, moldany tórimizge otyrghyzyp, Qúrangha úiyp mýlәiim kýige týsemiz. Moldekene alghys aityp, «bala-shaghanyz auyz tiysin» dep as mәzirinizden salyp berip, «oqyghan Qúranynyzgha» dep azyn-aulaq aqsha ústatyp, shygharyp salamyz. Áy, netken úmytshaq pendemiz, ә?! Osynyng bәrin óz kónilinning qalauymen istep otyryp: «Moldada úyat joq. Ózing alyp kelesin. Paketine asyn, qaltasyna aqshasyn salyp beresin. Áy, sony úyalmay alady-au. Úyat joq qoy, úyat joq». Dәl osy sózdi kereng bolghyr qúlaghym talay mәrte estidi. Ara týsem dep arazdasyp baryp, qaytqan kezim de joq emes. Kimde-kim osylay istese, bilip qoyynyz, moldada emes, ar-újdan, úyat-namys sizde joq. Oilanyzshy, kim kimge múqtaj? Aynalayyn-au, moldagha sizding qajetiniz shamaly. Óziniz soghan múqtaj bolyp otyrsyz ba, ýiine, meshitke bar da, alyp keliniz. Qazirgi tanda kóligi bar molda ózi-aq barady, eldi әurege salmay. Keterde, imam qaltasynan dorbasyn shygharyp: «Maghan sarqyt salyp beriniz», - dep, әlde: «Qúran oqyghanym ýshin bәlenbay aqsha tóleniz», - dep, aldyn ala saudalasyp keldi me? Óz peyilinizben bergen nәrsege keyigeniniz ne endi?! Áybattap shygharyp salghannan keyin, artynan ghaybattap otyrsanyz, nesine shaqyrdynyz? Odan da: «Aq qoydyng kәllәsi, qara qoydyng kәllәsi, men Qúdaydyng pendesi. Áumiyn!» - dep, bilgeninizben betinizdi sipap, etinizdi jep, sorpanyzdy iship otyra bermeysiz be? Dәl osy tústa Qaban babamnyng sózin taghy bir qaytara eske salayyn:

«Sharighattan sóz aitqan,

Molla tilin alynyz.

Qúday bergen tausylmas,

Ólshep bergen dәminiz!»

Endeshe, jogharydaghy mysaldyng keyipkeri bolyp jýrgen jandar, molda tilin alynyz, sózine qúlaq salynyz. Sonda týgel bolady, dýnie men malynyz. Solay isteniz. Tym bolmasa, mandayynyzgha jazylghan ghúmyr týgesilip, tandayynyzgha búiyrghan dәm tausylyp, aq kebinge oranyp, ýsh jerinizden buylyp, aqyrghy sapargha keterde, moldanyng aldynda jatqan tәninizden janynyz úyalmau ýshin!

«Múnday kendik tabylmas

O dýniyede, qaryndas.

Myna kendik zamanda

Haq búiryghyn tútynyz.

Qúdaydyng keshpes paryzy –

Bes uaqyt namazdy

Baqqan qoyday kýtiniz.

Ólimin kýtip Allanyn,

Aqyrynda, jarandar,

Múratqa sóitip jetiniz!»

Myna dýniyening kendigin aityp otyr ghoy babam. Shynymen de aqyrette dәl osy jaryq әlemdegidey kendikke jetu ýshin Haq búiryghyna kóniniz, zeketinizdi beriniz, izgilerge eriniz, Qabylisa babam qaldyrghan asyl sózge seniniz. Sonda sizge júmaqta dayyn bolar tóriniz. Oghan jetuding tóte joly bes paryzdyng biri – namaz ekenin eske saqtap, birin de qaza qylmay, tirshiliginizdi qúlshylyghynyzben kórkemdep, babam aitqanday, «bes uaqyt namazynyzdy qoy baqqanday kýtseniz», jetip jatyr. Negizi, bes uaqyt namaz nәpsiniz qabylday almay jatqanday sonshalyqty auyr emes. «Barlyq amal niyetke baylanysty» degen Payghambarymyzdyng (s.gh.s) hadiysine sýiensek, niyet-peyilinizding bir mysqalyn ghana bólip qoysanyz, arghy jaghyna Jaratqan iyem ózi jar bolary aqiqat. «Ózekti jangha – bir ólim». Bireuge erte, endi birine kesh keletin ajal eshbir pendening basynan ainalyp ótpeydi. Taghdyr taqtanyzgha jazylghan ghúmyrynyzdyng songhy nýktesi qoyylatyn jerde kýtip otyratyny aqiqat.

Qasiyetti Qúranda «namaz oqyndar, zeket berinder», «namaz oqidy, zeket beredi» degen maghynadaghy ayat birneshe sýrede kezdesedi. Búdan úghatynymyz, zeket – namazdan keyingi músylman balasyna tiygizer paydasy zor qúlshylyqtyng biri.

Endeshe, peyili ken, zeyini ashyq, oqyrman! Tozaqpen qorqytyp, kýnәmen ýrkitip, mal-dýniyenizge qol salayyn dep otyrghanym joq. Alla tarapynan on eki aidyng súltany dep qúrmettelgen Ramazanda Qabylisa babamnyng jyr amanatymen oy bólistim. Dananyng sózi balanyng oiyny emes ekenin jaqsy bilesizder. Aqiqatyn aitqanda, ekining biri qolyna alyp oqy bermeytinine senimdi bolghandyqtan, ghasyrdan asqan basylym arqyly tym bolmasa ózimiz ómir sýrip otyrghan «jer úiyghy – Jetisu ónirining túrghyndary oqyp, sanasyna toqyp, amalyna ainaldyrsa» degen perzenttik peyilmen qolyma qalam alghan edim. Bir aidaghy bes júmada ózderinizben bólisken «ORAZADA TUGhAN OIYMDY» Qabylisa babamnyng sózimen týiindeymin.

«Bir janynyz qúdaydyn

Qúdiretine – amanat.

Allanyng bergen nәsibin

Azdy-kópti bolsa da,

Etinizder qanaghat.

Pende bolsang qúdaygha,

Amanatqa qiyanat

Qylmanyzdar, jamaghat!»

Alla barshamyzgha keler jylgha Ramazan aiymen aman-esen qauyshudy nәsip etsin!

Júmatay OSPANÚLY, aqyn, jurnalist

---

IYNEMEN QARA SÓZDI SABAQTAGhAN...

Júmyr jerding betinde qanshama últ pen úlystar ghúmyr keship jatsa, týrki tektes últtardyng kóne salt-dәstýrin saqtaushy birden-bir el, búl qazaq halqy desek artyq aitqandyq emes shyghar. Qazaqtyng «Bataly qúl arymas, batasyz qúl jarymas», «Qarghys alma, alghys al» degen eki auyz sózining astarynda qanshama ghúlamalyq, danalyq jatqanyna zer salyp kórinizshi?

XVIII ghasyrda úly jýz ishindegi Jalayyrdyng Myrza taypasynan shyqqan asa kórnekti qayratker, ór minez, ójet batyrlyghy, ot auyzdy, oraq tildi sheshendigimen kózining tirisinde-aq ataghy alty Alashqa jayylghan Qaban jyrau (Qabylisa Asanúly) edi. Ol XII ghasyrda Týrki úlystarynyng basyn biriktirgen úly túlgha, Shynghys qaghannyng senimdi de, sýiikti bas qolbasshysy bolyp, Szini imperiyasyn tize býktirip, Beyjindi alyp, toghyz shashaqty tudy jelbiretip, qytay elin biylep, Úlyq әmir atanghan Múqylay bahadýrding úrpaghy bolatyn.

Qaban jyraudy Han tәniri bauyrynan Qarataugha deyingi aralyqtaghy qazaqtyng ot auyzdy oraq tildi aqyndary, bi, sheshenderi ústaz tút­ty, qúrmettedi syilady. Qaban jyrau, batyrlyq, danalyghymen qatar, aitystyng qay týrine bolsa da jetik, asqaq oidyng sheberi edi.

Ghalym Myrzatay Joldasbekov óz zertteulerinde: «Qaban jyraudyng kóshine ilesip, kishkene sary bala jeti kýn jýripti. Búny bayqaghan jyrau, «Myna bala qay bala, neghyp jýr súrandarshy» dep, kisi jiberip, aldyna aldyrady. «Men sizding júraghatynyz edim. Ózinizden bata alghaly kóshinizden qalmay jýrmin» deydi bala. «Oy, mynau bolghaly túrghan bala eken. Aldynnan aq kýn tusyn, elinning abyroyy bol, Alla tileuindi bersin» dep aldyna alyp, bolashaq aqyn jeti jasar Sýiinbaygha batasyn berip, qaytarady dep jazady. Sýiinbaygha bergen batasy qabyl boldy. 1850-shi jyldardyng sonynda Qyrghyzdyng Orman hany ata, anasyna «As» bermekke sauyn aityp, ýsh jýzding iygi jaqsylaryn shaqyrady. Osy jiynda Sýiinbay qyrghyz aqyny Qataghanmen aitysqa týsedi. Sol aitysta býkil qazaq – bir atanyng úrpaghy, bir tamyrdyng bútaghy ekenin tilge tiyek etip, elding auyzbirshiligin, batyrlyghyn jerine jetkize aityp, qyrghyz aqynynyng auzyna qúm qúyady. Sýiinbay aqynnyng últyn sýigen úly qasiyetterin baghalaghan ghúlama Múhtar Áuezov: «Sýiinbay – aitys ónerining altyn dingegi», - dep bagha berdi. 2015 jyly Sýiinbay aqynnyng 200 jyldyq mereytoyy atalyp ótip, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, akademiyk, qazaq ghylymynyng abyzy Qirabaev Serik Smayylúlynan súhbat alghanymda: «Sýiinbay HIH ghasyrdyng alghashqy jartysyndaghy tili ótkir, qazaqtyng ýlken aqyndarynyng biri. Marabay degen, Er Targhyndy jyrlaghan súmdyq ýlken aqyn bolghan. Sol Marabaydyng bir eki auyz sózin keltirip, «Aqyndyq degen az jazyp, kóp jazghannan emes, tauyp aitqan, obrazno aitqan adamnyng bәsi biyik» degen Múhtar Áuezovting bir sózi bar. Álgi, Abaydy biz maqtaghan uaqytta, «Qys» degen óleninde, Qystyng ózin bir tiri adam siyaqty surettep, ayaghyn syqyrlatyp, kelip qalghan bir jandy dýniyedey etip beyneleydi deymiz ghoy. Sýiinbay odan búryn kәrilikting ózin jandy beynege ainaldyrghan ghoy: «Áueli kәrilik kelip tisimdi aldy, Sonan song tizemdegi kýshimdi aldy. Qúday qosqan jarynnan bólek jat dep, Qasyma kórpemdi ashyp kirip aldy»,iydeytini bar. Kәdimgi bir jandy beyne kelip, sening boyyndaghy iske jaraytyn nәrsenning bәrin birtindep alyp jatyr. Mine, múnyng barlyghy әdemi obraz» dep bagha bergen edi. Sýiinbay aqynnyng elding auyzbirshiligin jyrlap, әdildikting aq tuyn jelbiretui Qaban jyraudyng aq batasynyng qabyl bolghany demey, ne deuge bolady?! Sýiinbaydy Qabannyng tikeley shәkirti ekenin, jyrau Kenen de ózining «Jambyl-jyr» degen óleninde:

  

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

 Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qaban ed dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi este túr-au,

Jiyeni Sarybas aqyn sóilegende,

Ádeti múrtyn qaghyp qúlaq búrau», - dep, ózine týsinde bata bergen Sarybas aqyndy da aityp ótedi. Qazaqtyng «Bataly qúl arymas» degen әpsanasynyng tórkini osyny bayqatsa kerek.

Moyyndau, pir tútu, qúrmet siyaqty lebizderdi Jetisu jerining arghy-bergi zamanynda ótken: Mәulimbay, Qydyrәli, Esengeldi, Qalqa, Temirghali, Artyq, Ábiken jәne t.b. aityskerler jii aityp otyrghan. Solardyng ishindegi aqyn Saranyng myna bir tolghamyn eske alghanymyz jón:

 

«Qasiyetti Qabylisa Asanúly,

Myrzaday irgesi keng elden shyqqan.

Kem bolmas eshteneden múny úqqan,

Jalayyr Qabylisany erkeletip,

Qaban dep laqaptap atyn tútqan», - dep dәripteydi. Keltirilgen osy shumaqtar men tolghamdardan-aq Qaban aqynnyng talay qyrlary ashyla týsedi.

Saqtalghan derekter boyynsha, ol «ór minezimen, ójet batyrlyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq Qaban aqyn atanghan. El basshylary Eskeldi, Balpyq biylermen qatar «әuliye» degen atqa ie bolghan. Óitkeni, әr jerde shashyrap, kóship-qonyp jýrgen jalayyrlardyng basyn qosyp biriktirude, tútas bir el etip toptastyruda onyng enbegi, qajyr-qayraty ýsh ghasyr boyy anyz-әngimege ainalghan». El ýshin, jer ýshin qanyn tóguge, janyn qiigha әzir ekenin myna bir kórinisten-aq bayqaugha bolady. Aqynnyng shóberesi Mәrima Raqmetqyzynyng aituyna qaraghanda, qazaq-qalmaq soghysy kezinde jalayyrdyng bir batyry jekpe-jekting shartyn saqtamay, qarsylasyn qas pen kózding arasynda shanshyp óltiredi. Múnyng arty dau-damaygha ainalyp, qalyptasqan salt-dәstýrdi búzghany ýshin әlgi jas batyrdy qalmaq jaghy baylap berudi talap etedi. El aghalary búl qiyn talapqa moyynsúnyp túrghanda, Qaban aqyn algha shyghyp: «Búl batyr el qorghany bola alatyn azamat eken, jolyna jan pida – meni baylap berinder!» -  deydi de, óz erkimen jau qolyna amanatqa kete barady (jurnalist Oraz Ismayylúlynyng jazbasynan).

Filologiya ghylymynyng doktory M.Joldasbekov Qaban aqynnyng aldaghyny boljaytyn әuliyeligin beyneleytin mynaday anyz keltiredi: «Birde Jetisu ólkesinen shyqqan ataqty batyrlar Ótegen, Rayymbek, Qarash jәne Qaban tórteui bas qosyp otyrady. Rayymbek pen Ótegen qúrdas, Qarashtyng jasy olardan sәl kishileu, bәrinen ýlkeni Qaban eken. Rayymbek sóz bastaydy: «Ótegen, «el aralaghan – synshy» degen, jer-dý-niyeni sharlap keldin, jasymyz bolsa taqady, batyr ataghyng bar, kópti kórdin, óle qalsaq jaghdayymyz qanday bolady, qaysysymyz qay jerde qalamyz, aita alasyng ba?» - deydi. Ótegen: «Agha túryp sóilegen iniden bez» degen, búl dýniyening jaryghyn bizden búryn kórgen aldymyzda Qaban aghamyz otyr, sol kisi aitsyn!» - depti. Sonda Qaban: «Ekeuing birindi-biring týrtkilep, aqyry meni sóilettinder me?» - dep, sóz bastaydy. «Áke-sheshem qoyghan atymdy ózgertip, el meni Qaban atandyrdy: men bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde qalarmyn. Ýsh kýn denem jerde jatady, ýsh kýnnen song tabylady. Al, Ótegen, sening minezing jayly, jýzing jyly edi, jyljyp aqqan sudyng jaghasynda jatasyn, biraq týbinde seni de jyljytyp basqa jerge qoyady. Rayymbek sen kópshil en, qiyamet-qayymgha deyin basynnan dabyr, ýstinnen dýbir ketpeytin ýlken joldyng boyynda bolasyn» degen eken. Búl anyzdy Kenen Ázirbaev pen Ámirqúl Qúlshyqov aitqan» («Asyl arnalar», Almaty, «Jazushy» baspasy, 1986, 152-153-bet­ter). Búl anyz ras bolsa, Qabandy shyn әulie deuge qaqymyz bar. Sebebi, aitqan boljamdarynyng barshasy da shyndyqqa ainalghanyn mәrtebeli mezgil dәleldep berdi. Babanyng әuliyeligi men kóripkeldigine qatysty anyzdar kóp. Angharympazdyghy men tapqyrlyghy turaly da el ishinde saqtalghan sóz asyly jeterlik. Qiynnan qiystyryp, qiiy qashqaly túrghan jayttarda jalghyz ghana qisyndy jolyn tapqan tústaryna tang qalmasqa shara joq. Bir mysal aitalyq: «Birde aqyn auylyna Úzynaghash jaqtan bir top meyman keledi. Bala-shaghalary jaqyn auylgha toygha ketip, ýide jalghyz qyzy Qoyankóz ben Qaban aqynnyng ózi qalady. Qonaqtargha shәy qaynatylyp, et asylghanda erke qyz qúda týsuge kelgenderge ylghy qoydyng qol etin qazangha salypty. Aldaryna as kelgende qonaqtar tiksinip: «Jaqsy әkeden de osynday kórgensiz bala tuady eken-au» - dep, bir-birine qarasady. Sony angharghan aqyn taban astynda:

«Balam bilmey qonaqqa qol asypty,

Qol assa da qoy etin mol asypty.

Sannan búryn ómirge keledi qol,

Sony bilip, ertenge                       jol ashypty», - deydi.

 

­Isharatty týsingen qonaqtar: «Myna qyz osal bolmady. Qazaqtyng eski saltyn búzyp, jana joralghy jasap otyr eken, qoydyng jambasyn, tósin, san etin aspay, qazangha qolyn saluynda da mәn bar eken ghoy» dep qúdandalyq rәsimin jasap, elderine qaytypty. Syr boyynda tuyp-ósken aqyn el basqarghan iygi jaqsylar  Eskeldi, Balpyq, Oraqtylarmen birge jalayyrlardy Ile men Qaratal ónirine kóshirip әkelgende, barlyq sanaly ómirin Shaghan tauynyng shatqaldarynda, Labasynyng baurayyndaghy shúrayly da shyrayly mekende ótkizse kerek.

«Qúimaqúlaq qariyalardyng aituyna qaraghanda, Qaban qapsaghay deneli, aibarly, aqyldy adam bolghan» dep jazady Oraz Ismayylov.

Qaban, eng aldymen, adal sóileytin, biyligi, baylyghy bar adamdardy ótirik maqtap jaghynbaytyn, qara qyldy qaq jarghan aqyn bolghan. Oghan bir ghana mysal: «Marqúm Imanghazy qariyanyng aituynsha, bir joly aqyn auylyna barymtashylar basa-kóktep kirip, jylqylaryn aidap әketedi. Qaban bastaghan jaujýrek jigitter barymtashylardy quyp jetip, aiqasa ketkende, analardyng bir jigiti soyylgha jyghylyp, mert bolady. Barymtashylar qún daulap, Ádil tórege jýgingen. Tóre Qabandy shaqyrtyp: «Qúnyn nege qaytarmaysyn» - degende, aqyn oilanbastan:

«Úrygha qún joq,

Úrygha qún bolsa,

Momyngha kýn joq.

Ózi izdenip kelip, ólgen nemege,

Maghan salsan, dym joq!» - degen eken. Áz Tәukening «Jeti jarghysy» esine týsip, tóre de jýieli sózge toqtaghan eken. HIH ghasyrda ómir sýrgen Baqtybay aqyn aitqanday, «iynemen qara sózdi sabaqtaghan» Qaban el-júrtty imandylyqqa, sharighat jolyna shaqyryp, kóp ólender qaldyrghan. Onyng islam dinin jetik bilgenin, kitap oqyghan sauattylyghyn, ólenderin jazyp ta shygharghanyn talay tolghaularynan, ósiyet ólenderinen angharu qiyn emes. Amal ne, qoljazbalary sol kýiinde saqtalmaghan, jeke jyrlary auyzdan-auyzgha kóship ózgergeni, búrmalanghany, keybireulerding óz janynan qosqandary da bayqalady...

«Mening aqyndyghym balalaryma darymaydy, qyzym men jiyenderime kóshedi» degen eken Qabeken. Onysy da әuliyelik bolyp shyqqan. Óz perzentterinen qyzy Qoyankóz ghana sóz ústap, jyry jiyenderge qonghandy. Baqtybay, Sýiinbay, Sarybas syndy alyptar, Sara men Qalqaday aqyn, jyrshylar Qabangha siynyp, «pirim» dep otyrady eken. Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini: Qaban jyrau – qazaqtyng últtyq ruhaniyatyna orasan olja salghan dәuirining dýr danasy hәm aruaghy asyp tughan aqtanger aqyny.

Qoshan Mústafaúly,

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

---

«ATYMDY QAYTPASYN DEP QOYDY QABAN»

Asanqayghy men Abay aralyghynda jatqan asyl sóz, sarqylmas qazyna – últ úlylyghyn aiqyndaytyn erekshe kórsetkish. Arghy-bergi ruhany múramyzdyng túnghiyghyna sýngip, marjan sóz tergen Alash ýshin әr әripting óz salmaghy, óz karaty, óz unsiyasy bar ekeni anyq. Ana sýtimen boygha daryp, qanmen beriletin búl erekshe qúbylys, búl súp-súlu arudyng aty – ólen, jyr. Osy túrghydan kelgende, Qabylisa Asanúly (1733-1824 j.) – XVIII ghasyrda ómir sýrgen jyrau, qayratker. Batyrlyghymen, ójettigimen, qaysarlyghymen jәne sheshendigimen tanylghan túlghany halyq Qaban aqyn dep atap ketkendi. Múnyng syryn Túmarsha ekeuining aitysynan aiqyn anghara alamyz.

 

Qaban:

Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban,

Qayny bop jaratyldym ózim saghan.

Erkimen ózgege kýng bolghannan da,

Bolyp pa mening atym odan jaman?

Túmarsha:

Qaynym-au, jaman emes sening atyn,

Balasyng bayqap túrsam, sóz úghatyn.

Áyeldi kim mal berse, sol alady,

Naqsýier – aq toqal namdy bolar qatyn.

Qaban:

Eshkimnen tua bermes sizdey perzent,

Bitipti hor qyzynday sizge kelbet.

Toqaldyng jaramdysy bolasyng ghoy,

Bayqasam, tiling – tetik, sózing – ójet.

Túmarsha:

Bolsam da toqal әiel, aghang sýigen,

Ózindey talay jastyng ishi kýigen.

Qaynym-au, toqal dep sen kemitpegin,

Toqalgha әuel basta dúgha tiygen.

Qazaq dalasynda quanysh pen shattyqty bylay qoyghanda, ólimning ózin Ólenmen jetkizu shynynda da tang qalarlyq әreket. Tang qalarlyghy – sói- leushining alghashqy sózi-aq tyndarmandy erekshe kýige bóleydi. Búl kýy – jýrek kýii, aqyl kýii, sezim kýii. Dәl sol kýidi shynayy sezingender Poetika shyndyghynyng shynyna shyqqanday bolady. Óitkeni, eki dýniyening arasyn baylanystyryp túrghan tylsym dәneker, búl – sóz.

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege.

Aytar әrkim bilgenin,

Sóz ghyp ony nemene?

Qaghyspay, halqym tek jýrsin,

Onan payda óne me?

Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn dәnene.

Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege».

Qaban jyraudyng óleni bizge sonau kóneden kýmbirlep jetken әdeby múra emes, dәl býgin, dәp qazir aitylghan ósiyettey әser qaldyratyny nesi eken?! At­tyng ýstinde otyryp-aq adamzattyq oidy qozghaghan tarihy túlgha shygharmasynyng әr jolynda bir oqigha, biz bilmeytin bir tarih bar. «Búlarda tarih joq. Bolmaghan! Qanghyrghan qazaqta qalaysha tarih boluy mýmkin?» - dep shulaghan shovinister qarasy әli de mol ekeni aitpasa da belgili. Qazaq Kóktýrikterding úrpaghy, túlpardyng túyaghy, asyldyng synyghy, tegeurindi tektilikting aighaghy ekenin arheologiyalyq zertteuler men sózben jazylghan tariyh-aq dәleldese kerekti.Qabylisa Asanúly sol kezding әdeby kartinasyn týzgeni óz aldyna, el basyna kýn tughan shaqta jauyngerlik ruhty jasytpas ýshin almas qylyshtay jalt-júlt etken jyrlaryn tudyrdy. Qiyan-keski shayqasqa shyghar aldynda, soghysqa attanarda imandylyqty tu etip, әdep, morali, izgilik atty adamgha eng qajetti ruhany aspektilerdi jyrlay bildi. Sebebi, býgin ardan attaghan sardar erteng óz elin de satyp ketetinin tereng týsingendi. Kóregendigin ólenmen kómkere bilgen jyr sәigýligi – Qaban aqynnyng tómendegi tolghauyn oqyghanda oigha qalady ekensiz. Qiyn-qystau zamanda ataly sóz aityp, azamat basyn qosyp, últty úiystyratyn adam qajet boldy. Dәl sol qyzmetti Qaban aqyn abyroymen atqara bilip, kóptegen kesapattyng aldyn alyp, kesirden saqtady.

«Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl tusa!  

Birlik terbep besikti,

Jaugha ashpay esikti,

Qazaq eli kóktesin,

Shyngha shyghyp kesikti.  

A, qúdayym ondasyn,

Ondaghannyng belgisi,

Kýn núrynday araylap,

Baq pen dәulet ornasyn!»

Jyrau últty ústap túrghan altyn dingek – tektilik ekenin, el irgesi sógilse, onyng arty jaqsylyqqa aparmaytynyn, elding kýsh-quaty, әl-dәrmeni әlsirey týsetinin sonau on segizinshi ghasyrda-aq eskertken. Býgingi qazaqtyng genofondyna qauip tóngenin bilse, babamyz ne kýy kesher edi degen de oy keledi. Jyrau tuyndylary is-әreketke qúrylyp, әrkez qozghalys ýstinde jýrui – dala dramaturgiyasynyng erekshelikterin aiqynday týsedi. Ólendegi key sóz, key oy aitylmay, qúpiya týrde qaluynyng ózi shygharma poetikasynyng quaty men әserin, effektisin kýsheyte týsip, oghan qaytalanbas boyau, erekshe renk, syrlylyq sipatyn darytyp, jaugershilik uaqytynda batyr namysyn janityn qayraq bola bildi. Búl – tek jyraular poeziyasyna ghana tәn erekshelik. Mәselen, qargha boyly Qaztughannyn:

«Jarlysy men bayy ten,

Jabysy menen tayy ten,

Jary men sayy ten,

Bottashyghy búzauday,

Boz sazany toqtyday», - dep bastalatyn tolghauynda ózi dәuren shekken kezendegi tendik ruhy men Otan-Ana, «Edil júrty» degende emeshegi eziletin elding kórkem beynesi ghajap surettelgen. Onyng teneulerindegi aduyndylyq, qaharlylyq pen sóz súlulyghy kisini tәnti etedi.

«Búlt bolghan Aydy ashqan,

Múnar bolghan kýndi ashqan,

Músylman men kәuirdin,

Arasyn búzyp ótip,

dindi ashqan –

Sýiinishúly Qaztughan!»

Avtordyng jogharydaghy joldaryna den qoyghanda, búl últtyng ózin-ózi kótermeleui, ózin-ózi qamshylap, jigerlendirui ýshin qajet degen toq­tamgha kelemiz. Sebebi, jyrau – halyqtyng ekinshi aty.Tolghaulardaghy ishki tolqynys, jan dirili aitushy ekpinine ekpin qosyp, qara dombyranyng qaghysy, at túyaghynyng dýbiri, jerding dýrsili, jel túghandaghy shópting terbelui, kiyiz ýy esigining syqyrlap ashyluy, jebening suyly sezilip túrady.

«Barly, barly, barly tau,

Basy esenning – deni sau.

Úiyqtamasang – qabaq jau,

Jarytyp ishpeseng – tamaq jau.

Jyrtyq ýige – tamshy jau,

Aryq atqa – qamshy jau.

Betinnen alsa – qatyn jau,

Kesirli bolsa – kelin jau.

Jasynan asyp, ýiinde jýrse –

Ózinnen tughan qyzyng jau,

Til almasa – úlyng jau.

Paryqsyz bolsa – tuysyng jau,

Kýnshil bolsa – kórshing jau,

Tebegen bolsa – biyeng jau,

Tartynshaq bolsa – týieng jau,

Týie menen biyendi

Alyp ketse – jiyen jau».

Qaban aqynnyng otansýigishtik, kýreskerlik, erlikti nasihattaytyn jyrlary keler úrpaqty da ruhtandyryp, jana bastamalargha shabyttandyrary haq. Jahandanu ash bórishe jan-jaghymyzdan antalaghan zamanda tilimiz súiylyp, ata dәstýri, әke jolyn úmytyp, dinimizden alshaqtay týsken uaqytta jyraular poeziyasynyng Ahang «Masasynday» yzyndap, últty oyatu jolyndaghy mәn-manyzy da zor-dýr. Dospambetting «Azaulynyng Ystanbúldan nesi kem?» atty jyry esh jerge almastyrmaytyn tughan topyraq pen alty qyrdyng astynan Kýnge shaghylysqan altyn týstes kýmbezining jarqyly kóringen bóten eldi salystyru kezinde qoldanatyn túraqty tirkeske ainalghaly qashan. Sonshama úghym-týsinik pen sonshama sóz-sóilemning ishinen «shúbar jylanyn» óz ornyn tauyp jatsa, búdan asqan baqyt joqtay kórinedi. Ólim aldynda Otandy joghary qoydaghy jyrau filosofiyasy barsha últty «Shahid keshsem, ókinben!..» degenge shaqyrady. Er Dospambet dәl osy ókinbestik sarynyn – «dúspan attym, ókinben», «dulygha kiydim, ókinben», «qonystar qonghan ókinbes», «arghymaq mingen ókinbes», «kóbeler kiygen ókinbestikpen» jalghaydy. Dala pәlsapasyndaghy baqy men fәni, ruh, jan, ar, iman, úrpaq, Otan, arman-qiyal, keleshek, jalpy barlyq kategoriyalardy jyraulyq dәstýr ózgeshe qyrynan asha týsedi. Búndaghy Balasaghúny didaktikasy, «Zar zaman aqyndarynyn» zapyrangha toly jyrlary men Yassaui, Iýgine­kiylerding diniy-mistikalyq, sopylyq әdebiyetimen salystyrghanda týr-týsi, ritmikasy, mazmúny, taqyryby bólekteu. Eger bayqap, bayyptay týssek, Mahambetting biylik apparatyn synau arqyly halyq sózin sóileudegi jasynday jyrlary men Sýiinbay poetikasy ruhy jaghynan Qaban jyraudyng yrghaghy, melodizmimen saryndas keledi. Aytalyq, kóbimiz Mahambet fenomenin óngelerden bólek qarastyrugha tyryssaq ta bir aita ketetin dýnie – Ótemisúly jyraular poeziyasyna jana dem bergenin, janasha týrlendirip, janasha janghyrtqan dala shayyry. Mahambetting «Asqar, asqar, asqar tau», «Men, men, men edimi», Dospambetting «Sere, sere, sere qar», «Toghay, toghay, toghay suy» sekildi sózding qaytalauyna qúrylghan әuen, әuez, yrghaq poeziyany kie dәrejesine jetkizip, úly ritm Bizding qanymyzgha sinip, uaghynda óleng tilinde sóileytin últ dengeyine deyin kóteriluine septigin tiygizdi. «Halyqty tilmen qorghaghan» Sýiinbaylar zamanynda óleng men tyndarman, sóz óneri men avtor bólinbestey úghymgha ainalghandy. Ol uaqytta әdebiyetke qúrmetpen qarap, «qara sózding qaymaghyn sýzgenderdin» óz panteony, óz Olimpi bolghany shyn jýrekten quantady. Sebebi, Mahambetting «Ereuil atqa er salmayy» soghys psihologiyasyn naq ashatyn klassiy­kalyq shygharma ekeni óz aldyna, adamnyng ósu, damu, qalyptasu kezenderindegi er degen úghymdy sonshalyqty nәzik, zerger sekildi dәldikpen bere bilgeni rasynda da tanghaldyrady. «Tebingi terge shirimey, terligi mayday erimey», «Ózinnen tughan jas bala, saqaly shyghyp jat bolmay», «Týn qatyp jýrip, týs qashpay, tebingi teris taghynbay» sekildi tendessiz, jauhar teneulerining arghy jaghynda ór әri múqal­mas ruhpen qatar adamnyng adam bolyp qalu iydeyasy jatyr. Jyraulargha ortaq taqyryp – Otandy qorghau, Otandy sýiy, Otan-Anany bәrinen joghary qoiy ekenin eskersek, XXI ghasyrdaghy qazaq qoghamy әdebiyetke qayta oralugha mindetti. Qabylisa jyraudyng poetikalyq quaty, ishtegi ashu-yzasy men ózining arman-ansary tolghaularyna bólekshe sipat darytady.

«Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde,

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge.

Jigit bolsang mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde.

Baryna qyl qanaghat,

Ne beredi qúr tilge.

Alpys kýn atan bolghansha,

Bura bop bir kýn zirkilde,

Kózindi júm da jaugha shap,

Ajaldy óler irkilme.

Keshegi ótken zamanda,

Erding qúnyn tatqan kóp.

Ashulanyp bir týnde».

Jyraudyng «Otan ýshin otqa týsuge» (B.Momyshúly) dayar batyrlargha qoyatyn talaby erekshe. Búdan ójet bolyp qana qong azdyq etetinin úghynasyz. Yaghni, adam ajal aldynda óz kólenkesin kórip, dirdek qaqqan kójektey kýige týsetinin de astarmen jetkizedi, jyrau. «Jeti jarghyda» aitylghanday, auyr qylmystardyng qataryna «soghys alanynan qashu» da enetinin eske saludyng ózi – artyqtau.

«Qolagha berme kýmisti,

Altyngha úqsas sary dep.

Azghyrghan aram tilge erme,

Adamnyng birdey bәri dep.

Oqyghandy oilama,

Esi ketken sorly dep.

Nadandargha qol sozba,

Adamnyng jaqsy zory dep.

Biylikke qaray qol sozba,

Jaqsy onyng bәri dep.

Sózine qaray kisini al,

Deme elding qory dep.

Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep».

Jyraudyng XVIII ghasyrda aitylghan búl sózi býgingi úrpaqqa arnalghanday kórinetini nesi eken, taghy da?! Sóz ónerining ómirshendigi degen osynday bir ólshemdermen ólshense kerek. Ádebiyet – shang basqan, múrajayda qat-qat jiylghan sary qaghaz emes, tirimizde tirshilikke asa dilgir nәr, ruhany nәr. Qaban babamyzdyng arzu armany – halyqtyng kónil-kýiin aulau, halyqtyng mún-nalasyn, halyqtyng sherin jazu edi. Jylaghanda júbatqan, quanghanda qúshaghyn jaya bilgen qayran jyraularym-ay. Bir jaghynan han, bir jaghynan soghys, bir jaghynan el erteni siyaqty diylemma túrghanda Esenqúl aitpaq­shy, «terektey basy tenselip», oy ormanynyng ishinen jauap izdeuge sýngip ketetini sodan ghoy. Avtor etika, iman mәselelerine erekshe kónil bólip, az sózge kóp maghyna syidyratyny – poetika siqyry. Qúnarly topyraqta tughan, úlylar qaldyrghan tolghaulardy keyingi úrpaq kónilge toqyp, jyrlaryn jattap ósuge tiyis. Qabylisa jyraudyn: «Jelmayamen jortpasang / Jampoz jýgin artpasang / Adyrnaday shiryghyp / Serpile bir tartpasang / Elding de syiy týzelmes / Erding de syry týzelmes» deuinde tereng maghyna jatyr. Óitkeni, jyrau, aqyn, shayyr, jalpy sóz ónerin tudyrushy túlgha – elding erkesi, júrt perzenti! Biraq, onyng talap-tilegi de az emes. Ádebiyet sonysymen de – qúndy, baghaly, syily!

Álibek BAYBOL,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy-dramaturg, әdebiyettanushy, synshy, audarmashy

---

TÚLGhASY – ZOR, BEYNESI – SOM QABAN JYRAU

Alty alashqa aty әigili Qaban jyrau (Qabylisa Asanúly) turaly qalam tartarda: «Búl taqyrypqa qay jaghynan kelsem eken?!» - dep kóp oilandym. Oilana kele múghalim, ústaz retinde pedagogikalyq túrghydan taldau jasaudy jón kórdim. Ondaghy maqsatym, Qaban jyrau taqyrybyna tisim batatyn salada qozghau salu jәne jalpy qalamgerlerge, oqu-bilim salasyndaghy әdebiyet, mәdeniyet, últtyq qúndylyq janashyrlaryna oitýrtki bolu.

Ádebiyetshi, zertteushi, tarihshylardyng Qaban jyrau turaly jazbalary jetkiliksiz bolghandyqtan da shyghar, mektep oqulyqtarynda Jetisuding dýldýl aitys aqyny, has batyry, әulie jyrauy da, onyng shygharmalary da qamtylmaghan. «Átten!» deysing osy bir tústa. Tәrbiye-bilim beru ordalarynyng birinshi maqsaty óz túlghalaryn ýlgi etip, olardyng shygharmalarymen jas úrpaqty til, әdebiyet, mәdeniyetpen susyndatu, boylaryna siniru emes pe?

Osy bir oiym dәleldi boluy ýshin jyraudyng «Baqyt qaydan kelesin?» atty jyrynan ýzindi keltireyikshi:

«– Baqyt qaydan kelesin?

– Berekesiz adamnan,

 Ata-anasy nadannan,

Ýrkip, qashyp kelemin.

– Baqyt qaydan kelesin?

– Maqtanyp kónilin ósirgen,

Bilgishpin dep esirgen,

Esirik úldan kelemin.

– Baqyt qaydan kelesin?

– Sýiekten sózin ótkizgen,

Miyna shataq ekkizgen,

Kesapat qyzdan kelemin.

– Baqyt qaydan kelesin?

– Ata-anagha jaqpaghan,

Ótirik, bәle jattaghan,

Kelinnen qashyp kelemin...»

Túnyp túrghan tәrbie emes pe?!

Nemese:

«Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege.

Aytar әrkim bilgenin

Sóz ghyp ony nemene.

Qaghyspay, halqym tek jýrsin,

Onan payda óne me?

Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn dәnene.

Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege.

Tentek adam shygha almas,

Tóbe týgil, sórege.

Bireuge adam or qazsa,

Ózi týser órege...»

Osy bir qara sózding qaymaghynday, sary altynnyng túnbasynday birneshe shumaq jauyr bolghan jýz jekiru, myng maqtaudan million ese salmaqty emes pe? Tәrbiyening qay salasyn da qamty alatyn qauqarly jyr!

Qazaq dalasyn dýbirletken jaugershilik zamanda dýniyege kelip, sol dýbirmen dýniyeden ótken Qabylisa Asanúly qolynan nayzasy týspegen, taqymy attan bosamaghan, aqyly men ailasy, qalamy men nayzasyn qatar siltegen batyr aqyndardyng biri edi desedi.

«Batyr aqyn bolmasa,

Batyrlyqqa syn emes.

Aqyn batyr bolmasa,

Kórgen kýni kýn emes», - degen sózdi býkil aqynnyng miyna myqtay shegelep, aqyn óresining biyiktigin, aqyn jýregining týktiligin, aqyn bilegining myqtylyghyn Qabylisa atyn Qaban jyrau atyna almastyryp ketkenimen dәleldegen siyaqty.

Qazaqtyng aqiyghy, Hantәnirding múzbalaghy Múqaghalidyng «Rayymbek! Rayymbek!» poemasyndaghy óz atyn ózi úrandap, jastayynan jaugha shabatyn bozbala Rayymbekke batasyn beretin abyz, batyr, әulie Qabay jyrau – dәl osy Qaban jyrau.

Poemada Qaban jyraudy birde:

«...Shúbatylghan shang kórip

                                      alystaghy,

Qabay-jyrau jar sala dauystady:

– Jau keledi, júrtym-au,

                                     jau keledi!

Jaudan qalghan jemtikke

                                     jabysqaly,

Taghdyryndy birjola tauysqaly...

Cap týzedi qajyghan nar bozdaqtar,

Qara jaumen qaytadan alysqaly,

Qayta qozyp qazaqtyng namystary», - dep jyrlatady.

Múzbalaq aqynnyng poemasyna arqau bolghan, әdeby keyipkerine ainalghan Qaban jyrau – Qabylisa batyrdyng túlghasy – zor, beynesi – som!

Nemese:

«...Qan sasyghan dalagha qaraydy da,

Qughan bop jýr qúzghyndy

                                Qabay jyrau:

– Pәruәrdiger, neghylghan súmdyq edi!

Ónim be, әlde týsim be,

                               qalay mynau?!

Bozdaqtardyng dalany boyap qany,

Qúzghyndar da әneky toyat­tady...

Ónim bolsa, Tәnirim,

                               tart janymdy,

Týsim bolsa, úiqymnan oyatpaghyn?!

Oyatpaghyn, mәngilik oyatpaghyn?!»,dep sóiletedi aqiyq.

Batyr bolmysty jyrau mandayynan sory ketpegen halqynyng adamnan kelgen ajalyna jýregi qars aiyrylyp, ah úrady.

« ...Qarsy aldyndaghy qalqan bop

túrghan Qabaydy,

Qarshaday bala sýienish,

bәlkim,  sanaydy.

Sanaydy-daghy qauymgha

tike qaraydy,

Jýregin jegen sózin

aytpaq bop

talayghy», - degen túsynda jyrau men aqynnyn, aqyn men batyrdyng tilekteri de, jýrekteri de, jandary da qabysyp, oqyrman qiyalynda oisha jarysyp ketetin tәrizdi...

Múqannyng bir ghana poemasynda birneshe ghasyrdy jyrlatqanynday, jyrau batyrdyng bozbala batyrgha ghana emes, jer qayysqan qalyng qolgha jol kórsetkenindey sol jәdigerlerdi jónimen, josyghymen úrpaq tәrbiyesine, halyq iygiligine qoldana alyp jýrmiz be?

Aytqym kelgeni, jyraudyng shygharmalarynyng óskeleng úrpaqqa beretin ónegesi – óris, ýlgisi – ýstem, tәlimi – tәbәrik bolmaq...

Aygýl JÚMADIL,

aqyn

---

JETISUDYNG JYRAUY

Qabylisa Asanúlynyng ghibrat­ty ghúmyry

At dýbirine toly qasiyetti dala. Altaydan qart Edilding boyyna deyingi úlan-ghayyr qút mekendi ejelden týrkining tekti úrpaghy, qaysar minezdi qazaq qonystanyp keledi. Kýn shyghystan keudesin kerip, kók aspangha nayzaday shanshylghan qasterli Alataudyng silemderi súlulyqtyng biyik nýktesin pash etip túrghanday alystan múnartady. Say-salany qualay soqqan samal jel Jetisudyng maysaly shóbin bayau terbetip, susyghan qúmyna syzylta әn saldyrady. Qazaq topyraghyna tәn bitik jusan keyde dala tósin núrlandyryp, jan bitkenge júmaqtyng júpar iyisin anqyta týsedi. Keyde jýrekti jaryp, keudeni tesip ótetin hosh iyis syilaydy. Balqashtyng batysyn betkeylep, shetkeri júrtqa ajaldyng apanyna ainalghan Betpaqdala da keyde qazaq ýshin sonshalyqty ystyq, sonshalyqty jaqyn bolyp kórinedi. Bylayghy júrt ayaq bassa, qonyz terip, adasatyn Betpaqdalany qazaqtar bes sausaghynday biledi. Súlu Syr da syrbaz minezimen erkelep, qanatyn kenge jayyp, aq tolqyndy Aralmen aralasyp jatyr. Jar astyndaghy jau qyzyqqan qazaqtyng әlmisaqtan bergi ardaqty atamekeni osy. Ash qasqyrsha andysyp, etekten tartyp, kózining súghyn qadaghan qas dúshpannyng qatary qazaq ýshin tolastamaghan tәrizdi. Al ayaqtan shalghan jaumen jaghalasyp, jagha jyrtysqan jýrekti jas úrpaqtyng qatary qazaq arasynda siyregen emes. Býgingi maqalamyz aty anyzgha bergisiz, aumaly-tókpeli alashapqyn jyldary ómirge kelip, jaugershilikting qazanynda qaynaghan qazynaly qariya, Jetisudyng jyrauy Qabylisa ASANÚLYNA arnalmaq.

Aqtaban shúbyryndy

Qaraghan kóz talatyn úly dalagha shabuyldap, jappay qalyng qol jinaghan jonghar, qalmaqtar irgesindegi qazaq elining tynyshyn ketire bastady. «Ýirenisken jau atyspaqqa jaqsy» dep jara betin jenil tyrnap óte shyqqanymen, qazaq ýshin qashanda «ejelgi dúshpan el bolmaydy». Tútqiyldan shabuyldap, kýii kelisip, airanday úiyghan qazaq auyldaryn ala tayday býldirgen jongharlar XVII ghasyrda kenet­ten kýsheyip, shyghysqa qaray qanat jaydy maqsat etip qoyady.

Jongharlar 1723 jyly úzaq uaqytqa sozylghan әskery dayyndyqtardan ke-yin, kóktemge salym qazaq topyraghyna jeti baghytta shabuylgha shyqty. Búl jyly qar qalyng týsip, asha túyaqtynyng ayaghynan tik túruy múngha ainalyp, halyq jartylay ashqúrsaq kýide jýrgen bolatyn. Ash ishektey shúbatylghan qystan qútylyp, kóktemning jylymyq uaqytyna әzer ilingen el es jiyp, etek-jenin qymtap ýlgermeydi. Basynan baqayshaghyna deyin qarulanghan jau erkek kindiktini sózge kelmey jusatyp, ayaghy auyr әielder men shiyettey bala-shaghany nayza úshyna ilip, batyr últtyng túqymyna birjolata balta shabudy oilastyrady. «Aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama» atty qasiretti bosqyndar legi osy kezde payda boldy. Astyndaghy atynan, aldyndaghy túyaghynan, sonday-aq, qaruly er azamatynan qol ýzgen qazaqtyng qartandary men bala-shaghasy úlarday shulap, beti aughan jaqqa shúbyrdy. Shópting tamyryn kemirip, mediyen daladan qonyz tergen qasiretti uaqyt qazaqty ataqonysynan aiyryp, taryday shashyrat­ty. Bir ruly el bolyp ómir sýretin qazaqtar endigi jerde tektiligi men shejiresin joghaltyp, esengiregen kýy keshti. Qynaday qyryldy. Tútqiyldan túqymyn typ-tipyl etudi maqsat etken jongharlar jol boyynda kese-kóldeneng kezikken jannyng eshbirin ayamady.

Talghajau etetin talshyq izdep, tabanynan tozyp shúbyrghan elding qasireti Asannyng shaghyn otauyn da ainalyp ótpedi. Aldynda mynghyrghan maly bolmasa da, qanaghatty serik etken ol ózining jary men balalaryn asyrap, qúlshylyghyn qúdaygha arnap, barynsha sabyr saqtap ómir sýruge tyrysty. Ospadar jaudyng shabuylyna tózip, qansha jerden ishten tynyp otyrsa da, Asan qazaqtardyng basyn biriktirip, erte me, kesh pe, kek alatyn kýn tuatynyna imanday sendi. Sýttey úiyghan halyqqa jau tiyip, el ishi jylau men syqtaugha tolghanmen, kózi tiri erkek kindiktiler tez arada es jiyp, bir tudyng astyna bas biriktirdi. Asannyng otbasynda osynday almaghayyp zamanda at ústar úl ómirge keldi. Belden qanjar týspeytin at ýstindegi jaugershilik dәuirde Qabylisa bala er jetti.

«Qabylisa – azan shaqyryp qoyghan aty»

Qazirgi zertteushiler Qabylisanyng esimine qatysty ýlken dau tudyryp otyr. Ekige jarylghan pikirding birinshi jaghy Jetisu jyrauynyng azan shaqyryp qoyghan esimi – Qabylisa, tarqatyp aitsaq, Qabylghaysa dep aitady. Al, zertteushilerding ekinshi bir toby ata-anasy qoyghan alghashqy esim Qaban bolghan degen pikirdi qyzu qoldaydy. Biraq eki top ta qazaq halqynyng auyzsha taraghan deregi men kóne shejireshiler qaldyrghan óleng tarmaqtaryna sýienedi. Zertteushi Oraz Ismailovtyng aituynsha, aqyn atanyng shyn esimi Qaban da, laqap aty – Qabylisa. Oghan búljymastay etip eki dәleldi keltiredi. Birinshisi, Asannyng túnghysh úly An degen esimge ie bolsa, ekinshi balasyn qaytpaytyn qaysarlyqqa telip, nege Qaban dep atamasqa? Ekinshisi, on bes jasar Qabylisanyng Túmarsha degen aqyn kelinshekpen aitysyndaghy mәtinmen tyghyz baylanysty. Osy aitytaghy joldarynda «Qaban dep әkem qoyghan atym», «Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban» degen sózder kezigedi. Al, búl aitysty avtor Mәlke esimdi qajy jetkizgenin, onyng ózi de jyraudyng ereksheligin kórsetu maqsatynda «Búl toygha kelip edi Qaban aqyn», «Aqyryp Qaban aqyn qoya berdi» dep qosymsha suretteuler qosqanyn dәlel retinde kese-kóldeneng tartugha tyrysqan.

Shyndyghynda, aqyn esimining shyghu tórkini turaly dau kóp. Alayda, zertteushiler Qabylisa degen ataudyng qaydan shyqqanyn dóp basyp aita almaydy. Qaban sózine dәlelderdi tizip kórsetken zertteushiler dәl sheshushi túsqa tayaghanda, yaghni, Qabylisanyng qaydan kórinis tapqanyna tereng ýnilmey, oraghytyp óte shyghady. El auzynda әli kýnge deyin saqtalghan Qabylisa atauynyng aspannan salbyrap týse salmaghany anyq. Ghalymdar Qabylisa esimi turaly mәlimetti jyraudyng Arqanyng aqyn qyzy Tautanmen aitysynda kezdesetin myna óleng tarmaqtaryna jýginuden ary asqan emes:

«Bir kelgen dýniyege әuliyesiz,

Qabylisa atandyng qydyr daryp».

Bir qaraghan adamgha әri Qaban sózining manayyndaghy dәlelderding núsqalary jyraudyng Qabylisa degen aty keyin payda bolghanday әser qaldyruy mýmkin. Biraq keleshekting enshisindegi búl zert­teuding aqylgha qonymdy, kókeyge teris kelmeytin, oigha oghash bolmaytyn, týisikke tompaq týspeytin birneshe túsyna toqtalyp ótudi paryz sanap otyrmyz. Jergilikti zertteushiler men qart shejireshilerding aitqan boljamdaryna, jazghan ghylymy payymdamalaryna qarap, sonday-aq, Jetisu jyrauynyng Qabylisa degen nyspysy qaydan shyqqanyna baylanysty dәlelderding azdyghyn eskerip, biz óz tarapymyzdan mynaday toqtamgha keldik:

Birinshi, el auzynda saqtalghan ong kózqarastaghy әngimelerge ghana emes, shygharmalaryna, ólen-tolghaularyna kóz jýgirtken adam Qabylisanyng aqyly asqan danagói, auzynan Allasy týspegen taqua, kýni-týni músylmanshylyqtyng qaynar búlaghynan susyndaghan abyz, tereng oy men ýlken tapqyrlyqqa jýgingen danyshpan, adam boyyndaghy izgi qasiyetterdi jyrlaghan azuly aqyn ekenin birden biledi. Aqyl tarazysyna salyp kórsek, kóripkeldigi men sәuegeyligi basym әuliyege haramgha telingen qaban siyaqty januardyng atauyn azan shaqyryp qoyghany ekitalay. Tipti, mýlde qarama-qayshy.

Ekinshi, jastayynan jýrek kózi ashylghan jyraugha qalyng elin qúday jolyna bastap, jaqsylyq pen jamandyqtyng aiyrmasyn jyrlaytyn danagóilik qasiyet qara shanyraghyndaghy ata men әkening izgi yqpalynan, adamdyqqa ýgittegen ýidegi ana tәrbiyesinen darydy dep tolyqtay joramaldaugha bolady. Demek, Qabylisanyng әkesi men atasy da ruhany baylyqpen tynystap, jaratqangha jalbarynghan meyirban adamdar. Músylmandyqty jandaryna serik etken taqualar. Al onday әkening azan shaqyryp, shiyettey balasynyng esimin Alla haram etken las januarmen baylanystyryp Qaban atauy әste mýmkin emes.

Ýshinshi, qazaqta kez kelgen esimdi alyp, shyghu tegi men semantikasyn taldap kórsek, arab tiline negizdelip týsken Qúran men payghambar hadisterine baryp tireledi. Ol sózderdi arabshadan audarghan kezde, týbiri jaqsylyqqa negizdelgen әdemi maghyna berip shygha keledi. Qazaqta «Núrghisa», «Gýlnisa» syndy esim men «әlqissa» tәrizdi sózder óte jii kezdesedi. Sóz tórkinine ýnilsek, «núr» jәne «qissa», «gýl» jәne «nisa», «әl» jәne «qissa» degen birikken tildik birlikterden qúralatyndyghyn, «qissa» diny dastandar bolsa, «nisa» Qúran sýresining atauy ekenin ainytpay bayqaymyz. Tarqatyp aitsaq, Qabylisa sózi de osy negizde qúralghan. Yaghni, «Qabyl» Adam atanyng úlyna qoyylghan esim nemese «qúdaydyng eskerui», «qabyl kórui» tәrizdi maghyna ýstese, «Isa» barshamyzgha mәlim Múhammedke (s.gh.s) deyingi payghambardyng nyspysy ekeni aitpasa da týsinikti. Búl – bizding halyqtyng jer betine týsken 124 myng payghambardy zor qúrmet tútyp, syilastyq tanytyp, teng kóretin parasattylyghynyng belgisi.

Qaban sózi qaydan shyqty?

Boyyndaghy pendelik sezimmen kýresip, nәpsisine túsau salghan Qabylisa jas shaghyna qaramastan, әuliyelilikting biyik dәrejesine kóterilgen úly túlgha edi. Kóz aldy múnarlanyp, qatty qaljyrap, qartaya bastaghan kýnderding birinde qart jyrau jan tapsyratynyn aldyn ala sezedi. Qasynda qolyna su qúiyp, qyzmet kórsetip, sauap jinap jýrgenderge ólerinen az uaqyt búryn: «Mening esimim Qaban atalyp ketkendikten ghana jer qoynyna kiremin. Onyng ózinde de, jer astynda ýsh kýnnen artyq jatpaymyn», - dep aitady. Búl onyng kóripkeldigi degenimizben, azan shaqyryp qoyghan «Qabylisa» esimi kóp syrdyng betin ashyp túrghanday әserge bóleydi. Yaghni, jyrau esimindegi birikken sózding songhysy «Isa» – kәdimgi Qúrandaghy Ghaysa payghambardyng aty. Allanyng jolynda kókke kóterilip ketken onyng mazarynda denesi qalmaghan bolatyn. Ýlken qasiyet pen әuliyelikke qol jetkizgen Qabylisanyng kesenesinde de keyinnen bir býiiri oiylyp, topyraq ýiilgen túsy opyrylyp, úzaq uaqyt ashyq jatty desedi júrt. Búl turaly el auzynda saqtalghan әngimeni bir izge týsirgen әdebiyet zertteushisi Myrzatay Joldasbekovtyng «Asyl arnalar» kitabynda keninen aitylady.

Zert­teushilerding endi bir toby Qaban – jyraudy agha-jengelerining erkeletuinen payda bolghan әri Qabylisa sózin qysqartudan tuyndaghan esim degen pikirdi jaqtaydy. Qazaq tilining zandylyqtarynda sýiensek, Qaban sózi Qabylisanyng qysqartylghan atauy degen joramal qisyngha әbden keledi. Sebebi, «-an», «-en» júrnaqtary úzyn-sonar sózderdi qysqartu qyzmetinde kóp júmsalady. Mәselen, Bektúrsyn – Beken, Núrdәulet – Núrdan, Núrmúhamed – Núqan, Múhamedsәlim – Múqan. Sol siyaqty Qabylisa – Qaban boluy ghajap emes. Búl – bir.

Ekinshiden, Qabylisanyng aqiqatynda jigit-jeleng shaghynda kórsetken eren erlikteri halyq jadynda qalyp, batyrlyghy men qaytpas qaysarlyghy el ishinde anyz bolyp tarap, sol sebepti de minezindegi birbetkey, tabandy, alghan betinen taysalmaytyn erekshelikterine baylanysty Qaban atanyp ketui kәdik. El auzyndaghy alyp-qashpa sózding degenine sensek, Qabylisa denesin tútas qalyng týk basqan, alpamsa deneli, iyghyna eki kisi mingendey, jauyryny qaqpaqtay som mýsindi, saydyng tasynday iri jigit bolypty. Atoylap jaugha shapqanda, qasarysqan dúshpannyng sesi qaytyp, mysy basylyp qalatyn kórinedi. Dene túrqynyng osynday juandyghyna baylanysty da qalyng júrty Qaban deui bek mýmkin.

Songhy uaqyt­tary shyqqan birqatar kitaptargha kóz jýgirte otyryp týigen ýshinshi boljamymyz, azan shaqyryp qoyghan «Qabylisa» esiminen góri, halyq auzyndaghy «Qabannyn» tanymaldyghyna qatysty. Mәselen, at qúlaghynda oinaghan nayzaly batyr Qabanbaydyng shyn esimin ekining biri bile bermeydi. Qúlaqqa týrpidey tiyetin Qabanbaydan sonday sýikimdi estiletin Erasyl әldeqayda jaqsy. Alayda, dýiim júrt batyrdyng qabandy jengen aituly oqighasynan keyin, Qabanbay ataudy qúp kórip ketti. Jyraudyng biz talqylaghan Qaban esimi de osynday mysaldyng negizinde qalyptasty dep joramaldaymyz. 

Jetisudyng jyrauy

Belgili әdebiyet­tanushy Myrzatay Joldasbekov ózining «Asyl arnalar» atty kitabynda Qabylisa jyrau turaly bylay deydi: «Qaban óz kezinde óte iri jyrau bolghan. Ol ailap aitsa, tausylmaytyn epostardy, zaman jayynda tereng tolghaulardy jyrlady. Ókinishtisi, búlardyng eshqaysysy saqtalyp bizge jetpegen. Sypyra jyrau tәrizdi Qabannyng esimi de ózinen keyingi aqyndardyng auzynan bir eli týspegen. Sýiinbay jas kezinde Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay, ilesip jýrip batasyn alsa kerek».

Jetisu jyrauynyng jeke ómirin zert­teushiler men qúimaqúlaq qariyalardyng aituynsha, ol ójet minezdi, qaysar da ruhty, meyirimi týsse, jýzinen núr shashyp túratyn izgilikti jan bolypty desedi. Shapqynshylyq jyldary jyrau qolyna nayza ústap, úzaq jyldaryn at ýstinde ótkizedi. Keskilesken shayqastargha qatysady. Qanshama qazaq shanyraghyn opyra qúlatyp, erkek kindiktilerin qoysha bauyzdaghan jonghar shapqynshylaryna qarsy soghysta ishte qatparlanyp jinalghan yza men kekti qaytaryp, ýlken erlikter jasaydy. Tughan halqynyng amandyghyn shynayy oilaghany sonsha, jyrau ghayyptan tayyp jau jaghy basym týsip jatqan kezde, basyn bәigege tigip, óz-ózin amanatqa úsynghan.

Qabylisa jyrau – bes uaqyt namazyn tastamaghan, jýregin taza qalpynda saqtay bilgen, tughan halqymen bite qaynasqan, el qamyn tereng oilaytyn, qazaq júrtynyng ertenine dúrys baghyt pen baghdar berip otyrghan aqsaqaldy abzal qariya. Kózi tirisinde aqyly asqan dana, keleshekti boljaytyn kóripkel, tughan topyraghyn jaudan qorghaytyn qaysar adam atanyp ýlgeredi. Alladan daryghan aqyndyq qasiyet Qabylisanyng qanynda kishkentay kezinen atoy salady. «Bir ókinishtisi sol, Qaban jyraudyng qiyn kezende tudyrghan múralary mol bolghanymen, bәri birdey bizge jetpegen. Jete zerttelmegen. Negizinen tek el jadynda ghana saqtalyp kelgen. Sonday iri múralardyng biri – Qaban men Tautan qyzdyng aitysy. Búl aitysty bizge jetkizushi Núrjigit Jýnisbekúly», - deydi M. Joldasbekov. Búdan bólek, jyraudyng alashapqyn ghasyrdaghy ghúmyry turaly qazaqtyng mandayaldy zertteushileri de ýn qosqan. Solardyng qatarynda Shoqan Uәlihanov, Múhtar Áuezov, Esmaghambet Ysmayylov jәne Sәbit Múqanov syndy ghalymdar men qalamgerlerdi aitugha bolady. «Mening biluimshe, jalayyr ishinde ýsh әulie bolghan. Olar – Qabylisa, Eskeldi jәne Balpyq», - deydi akademik S. Múqanov. E. Ysmayylov: «Sýiinbaygha deyin Jetisuda belgili aqyn bolghandar – Týbek pen Qaban», - dep qadap aitady. Demek, jyrau turaly derekter el ishinde jetkilikti.

Qazaq aqyndary jýrip ótken altyn kópirden Qabylisa da sýrinbeydi. Tabighat pen adam arasyndaghy qatynasqa auyz toltyryp aitatyn, bas-ayaghy júp-júmyr óleng shumaqtaryn shygharyp jýrgen jyraudyng esimi sharyqtap ketken kezeng tikeley aitys ónerimen baylanysty bolghany shyndyqqa janasady. Ol eng alghash alban ruyndaghy Naymanbay aqsaqaldyng jana týsirgen aqyn kelini Túmarshamen sóz sayystyrady.

«Áueli sóz sóileyin , iyә, rahman,

Búl toygha júrt jiyldy

                   jaqsy-jaman.

Auylgha kelin bolyp jana keldin,

Jeneshe-au, sau jýrsing be

                  esen-aman?» - deydi  aqyn jas kelinning aldyn orap, bastyrmalatyp. On bes jasar bozbala aitqan óleng shumaqtarynan sózding jiligin shaghyp, mayyn ishkendigi birden kórinip túr. Ghúlama ghalym, klassik jazushy Múhtar Áuezov ózining aitys óneri turaly tyng zert­teuinde Qabylisanyng aqyndyghyn atap ótedi. «Qaban aqyn ózimen aitysatyn aqyn otyrghan auylgha alystan aibarlanyp, әndetip keledi eken», - deydi ol.

El auzyndaghy jәne birqatar tarihy derekterding aituynsha, Qabylisa jyraudyng jyrlary tek aityspen shektelmeydi. Onyng tandy-tangha úryp jyrlaytyn qabileti, óleng sózge sәn kirgizgen qúdiret­tiligi, halyqqa jauyngerlik ruh pen aqiqattyng aq jolyn jetkize biletin sheberligi keyingi izbasar shәkirt­terine auysty. Aytys ónerinde ataghy iyisi qazaqqa taraghan Baqtybay Jolbarysúly, sózden mýsin soqqan әigili aqyn, jyraudyng jiyeni Sýiinbay Aronúly, alamanda aldyna qara salmaghan, jeniludi bilmegen sayypqyran Sarybas ta Qabylisanyng shashasyna shang júqpas shәkirt­teri sanalady. Sonday-aq, Qabylisadan qalghan aqyndyq dәstýrdi boytúmarynday saqtap, ary qaray damytqan jyr alyby Jambyldy, Qúlanayan Qúlmambet­ti, aqyn Sarany, Ýmbetәli men Qalqany, Kenendi aitugha bolady.

Zertteushilerding payymdauynsha, aqyn alty aghayyndy. Ákesi Asan da alty aghayyndy bolghan desedi. Asannyng bәibishesinen – Ai, Qabylisa, Serkebay, Erkebay, al toqalynan Tekebay men Kósembay tughan. Qabylisadan bes úl, bir qyz qalghan. Bәibishesinen Shyntemir, toqalynan Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq jәne Qoyankóz ómirge kelgen. Búlardyng ishinde Qabylisanyng jolyn qughan tek qyzy Qoyankóz eken. Ol jastayynan әn men jyrdy, ónerdi serik etedi. Aldaghy ómirdi boljay alatyn kóripkeldigimen dýiim júrtqa keninen tanylady. Úldarynyng ishinde jalghyz qyzyn erekshe jaqsy kórgen jyrau boyyndaghy sóz ústaghan darynyn, әuliyeligin osy qyzyna darytypty degen anyz bar. Qoyankóz boy jetken son, shapyrashty elindegi Baytemirge úzatylady. Barghan jerinde de qadirli, syily kelinshekting birine ainalyp, әke amanatyn búzbay, adal ómir sýripti.

Ár anyzdyng astarynda aqiqat

Beting bar, jýzing bar demey, tumysynan turalyqty jaqtaghan Qabylisa jyrau birde aq týiesine minip alyp, Shynghys hannyng túqymy Ádil tórening ordasyna at basyn tireydi. Týiesin tura tóre otyratyn ordanyng qarsy aldyna shógergen jyrau lezde:

«Qas boldy qaryndasym,

                                Ádil, maghan,

Qaryndas qas bolmaghan

                                      tabylmaghan.

Jau jaghadan alghanda,

                           bóri etekten,

Aqyl súray kep túrmyn

                           arnay saghan,» -

dep, birden kelgen sharuasyna kóshedi. Alghashynda basa kóktep kirgenine ashu qysqan tóre, artynan dereu júmsaryp, sabasyna týsip, ong jaghynan oiyp oryn beripti. Ádette ol ong jaghyna jan balasyn juytpaytyn tәkappar, manghaz jan eken. Tang qalghan bәibishesi qonaq ketken son, múnyng syryn súraydy. Sonda Ádil tóre auyr kýrsinip:

– Ong tizemdi basyp jatqan jolbarysym Qaban jyraudy kórgen sәt­ten ytqyp, sol jaghyma shyghyp ketti. Jyrau ýige kirgende, tipten, kishireyip, týlki keypine týsti. Qaban jyraudyng kiyesi mening kiyemnen әldeqayda basym eken, bәibishe, - dep jauap beripti.

Qabylisa jyraudyng ashulanshaq auyldasy bala-shaghasyna jón-josyqsyz dauys kóterip, qayta-qayta bezildep úrsa beredi. Múny estigen aqyn beypilauyz auyldasyna әri qúdayy kórshisine qaratyp, úlaghat­ty ótkir sózderin qosyp, birauyz óleng shygharady:

«Kópirmeli kóp sózden bir is artyq,

Paydasyz sary altynnan kýmis artyq.

Uayym men qayghydan ýmit artyq,

Úrghannan, úrysqannan ýgit artyq»,deydi jyrau.

Danagóige bir kýni auyldyng jelókpe jigiti atyn sәndep minip, salyp úryp jetip keledi. «Ata, aityp jiberinizshi, astymdaghy atym súlu ma, ýstimdegi ishik súlu ma, әlde, ýidegi kelinshegim súlu ma? Yaki, osylardyng bәrine ie bolyp túrghan myna men súlumyn ba?» - dep súraydy jigit qart jyraudy synap.

Qabylisa jigitke bajaylap kóz tikse, ózi jaqsy tanityn esersoq auyldasy eken. Atyna qarasa, ayaghynda taghasy joq. Ishigine nazar audarsa, jaghasy joq. Otbasyn esine týsirse, balasy joq. Endi kelip maqtau kýtip túrghany mynau. Ne de bolsa, oilansyn degen jyrau:

«At súlu kóriner ayaghyndaghy taghasymen,

Ishik súlu kóriner qara búira jaghasymen,

Kelin súlu kóriner emshektegi balasymen,

Jigit súlu kóriner aldyndaghy aghasymen», - deydi. Manadan beri maqtau kýtken bozókpening auzyna qúm qúiylypty.

Qabylisa jyraudyng әdeptilik iydeyalary úzaq tolghanu men shabyt­tanudyng sәt­ti jemisinen tughan dep esepteymiz. Qabylisanyng moralidyq ghibrat, naqyldar, nasihat, joldau jәne arnau týrindegi kýlli shygharmashylyghynda danalyq pen jalghandyqtyn, jaqsylyq pen jamandyqtyng arajigi, parasat pen shyndyqtyng biyik tuy jyrlanady. Jyraudyng adamgershilikke qatysty kózqarastary men keng dýniyetanymy tútas alghanda, qazaq qoghamynyng naqty tarihy jaghdaylarynda qalyptasyp, damydy. Jaugershilik pen úzaq jyldargha úlasqan joryqtar jyraudyng dýniyetanymynda óshpestey tanba qaldyrdy. Ónegelik iydeyasy men ósiyetke qúrylghan jyrlarynyng baghyt-baghdary beky týsti. Kóshpelilerding kelbetin somdauda, olardyng ar-namysy men adamgershilik qadir-qasiyetin suretteude, jauyngerlik ruhyn oyatuda Qabylisanyng sinirgen enbegi úshan-teniz.

«Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay túryp is etpe,

Ózim bilem bәrin dep.

Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep.

Irkip ústa baryndy,

Senen keyin alam dep.

Aytpay ket­ti aghalar,

Dep jýrmesin bizge dep,

Ólgeninshe oy - azyq,

Óner, ghylym izde dep.

Aram peyil adamdar

Dostyghyna túrmaydy.

Aqyly joq nadannyn

Jamandyghy qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyl aitsang almaydy.

Jamandyqtyng belgisi –

Ár nәrseni torlaydy.

Ondaylarmen dos bolghan

Aqyldy jigit sorlaydy».

Jetisudyng dana jyrauy, qol bastaghan batyry, auzynan Allasy týspegen әuliyesi keyingi jas úrpaqqa osynday ghibratty ósiyet qaldyrghan. Sonymen birge, qart taqua asyl dinning negizinde jyr tolghap, tughan halqyna uaghyz aitady. Onyng jyrlary Islam dinining túnghan qaynar búlaghy desek qatelespeymiz. Er jigit pen әieldin, jaman minez ben meyirimnin, izgilik pen satqyndyqtyng әrqaysyna ómirden mysaldar ala otyryp toqtalady da, tyndarmanyna týsinikti tilde, barynsha qarapayym týrde jetkizedi.

Qabylisa  jyrau da aty anyzgha ainalghan zamandastary Eskeldi, Balpyq biylermen birge «Aqtaban shúbyryndy, alqakól súlamada» taryday shashyrap, dýniyening tórt búryshyn kezip, tabanynan tozyp ketken qazaqtardyng basyn qosyp, últ­ty bir tudyng astyna úiystyrdy. Syr boyynan ary asyp, ontýstik ónirlerge baghdarsyz bosqan bauyrlaryna jalyndy jyryn arnap, halyqty erlikke, Otan qorghaugha, tezdetip es jiigha, jaugha qarsy toytarys beruge ýndedi. Qabylisa qazaq dalasyn jappay aralap, shapqynshylyqtan shermende kýy keshken júrttyng janyna sýienish, demeu bola bildi.

Tóskeyinen tórt týlikting túyaghy ýzilmegen Saryarqanyng tósinde, qos búrymday qatar órilgen Edil men Jayyqtyng jaghasynda, týgin tartsa, mayy shyghatyn kiyeli jer jәnnaty – Jetisudyng tórinde elding ensesin tiktep, dala ruhymen syrlasqan sәuegeyler, senimine selkeu týsirmegen danagóiler kóp ómir sýrdi. Olar qazaq elining kókirek kózin ashyp, kósegesin kógert­ti. Qalyng qazaqtyng ruhany shamshyraghyna ainalyp, ghibratty ghúmyr keshti. Izgilikti nasihat­tap, qúdaydyng jolyna shyn berildi. Jalghan dýniyeden boyyn aulaq salyp, adam jýregining tazalyghyn ýgittedi. Attay tulaghan nәpsige balta shauyp, bolashaqty boljaytyn, qúdaydyng nyghmetine bólengen әuliye-әnbiyeler boldy. Qazaq halqy olardy ruhany ústaz sanap, tóbesine kóterip, barynsha qúrmettedi. Aytqanyn imanday shyndyq kórdi. Turasyn aitqanda, Qabylisaday úly jyraular islam dinining tau suynday túnyqtyghyn ústap túrdy. Músylmanshylyqtan aiyrylyp qalmaudy qayta-qayta eskertip otyrdy. Jaratushygha jalbarynyp, Allany úlyqtaghan danagóy taqualar halyqqa raqymshylyq pen adaldyq jolynda tereng mazmúndy, ghibraty mol tuyndylar úsyna bildi. Olar últ­tyq qúndylyqtardyn, әdet-ghúryp pen salt-dәstýrlerding altyn dingegi qasiyet­ti Qúran Kәrimmen, Múhammed (s.gh.s) payghambardyng hadisterimen tikeley baylanysuyna zor yqpal jasady.

Quanysh TÚNGhATAR,

jurnalist

---

QABYLISA – JYRDYNG JAMPOZY

Qart tarihtyng qambasyna qazyna qúighan keshegilerding kendi jyr, kesteli oi, kelisti sózine qúmartyp-aq túramyz. Tepsine túlparymen jauyna attanyp bara jatqan qalyng jasaq pen has batyrdan bastap, sol zaman men býgingi kórinisti dóp basyp, qalamymen kómkergen, ózining kiyesi, sózining jýiesi bar túlghalargha tandanbasqa bolmas. Býgingi әdebiyetting baghdarshamy bolghan babalar jyrynyng dýniyege kelgen dәuirin «jyraulyq poeziya» dep daralaymyz. Shynyna kelgende, sheshenin shendestirip, daryndylaryn denge- yine qaray daralap ýirengen qazaqtyng maqtanyshy bolghan jyraular legi jeterlik. Solardyng ishinde iyisi qazaqtyng jýregine jaqyn, jyraulyqtyng júldyzy bólek túlghasynyng biri – Qabylisa Asanúly.

Miday dala, miyaly alqap, múnarly taular shoghyrlanghan qazaq saharasynda qiyan-keski soghys jýrip jatty. Bút artar kóligine jaydaq mingen esi shyqqan el enirey kóship, júrt bolmaspyz degende, dualy auyz biyler men som bilekti batyrlarynyng salghan úrandarynan ruhtanyp, úrymtal tústy kýtip, ata jaumen andysqan zaman. Esirip shapqan jauyna esesin de jibermey, el irgesinen týrip te tastay almay, bir bozdaghy men bir dúshpanynyng kezek súlap jatqan kezi. Tarihtyng taramys taraularynda «Aqtaban shúbyryndy, alqakól súlama» atymen qalghan qandy qasaptyng jóni biz ýshin bólek. Almaghayyp zamangha jasauraghan qarttardyng janarymen qarasaq – ókinish, býgingi kýnmen qarasaq, batyrlyghymyzdyng dәleli bolghany ýshin zor maqtanysh ekeni aqiqat. Sol bir sýrgin kezende Asan qazaqtyng basyn biriktirip, ereuil atqa er salyp, egeuli nayza qolgha alyp, kek dese kekselikti úmytyp, keskilesken jaudyng ghúmyryn kelte qylugha kýsh salghan jan. Sýttey úiyghan halqynyng tirligin qandy qyrghyn jasaghan ata jauynyng әperbaqanyna tejeu bolghan tektining biri edi. Mine, sol tústa Asannyng keregesin keneytip, oshaghyna ot beretin, túlparyn taghasyz qaldyrmaytyn perzenti ómirge keldi. «Alla» dep alaqanyn jayyp, atyn ata dәstýrden attamay, arnayy azan shaqyryp, «Qabylisa» dep qoydy.

Qan sasyghan dalanyn, qatyn menen balanyng kegin alar ker zamanda dýniyege kelgen Qabylisa jyrau kózining tirisinde Qaban atanyp, qaysarlyghy men jastayynan ataly sózge qúlaq týrip, jyr qúdiretine qúmartyp, sonyng arqasynda jyraulyq dengeyge kóterilgen has talant. Al býgingi zertteushilerding pikiri balanyng aidarynday ekige jarylyp túrghany da kózi ashyq jandargha tansyq emes. Bir toby azan shaqyryp qoyghan esimi «Qaban» dese, ekinshi jaq «Qabylisa» esimin algha tartady. Osy túrghydan kelgende, Jetisudyng jalyndy jyrauy jayly býginge deyin jaryqqa shyqqan tanymdyq materialdardyng barshasy da dәlel men dәiekten góri joramalgha negizdelgen bolatyn. Esti sózge ynghay berip, oy eleginen ótkizip, aqiqat­tan ton pishetin dana halyqtyng úrpaghy retinde biz de synarezu pikirding birin jaqtap ýn qatudy paryz sanaymyz. Sondyqtan da jyraudyng azan shaqyrylghan esimi «Qabylisa» dep jýrgen zertteushilerge jaqtasqandy jón kórdik.

Ýn qosudyng syry qabylisatanushylardyng parasatty pikirleri dәtke quat bolyp, dәlelge aqiqatty astar etetindey. Shyndyghynda, aqyn esimining týp-tórkini dauly bolyp túr. Degenmen de naqtylyqty baghdarsham etip, jyraudyng Qaban atanuyn dәleldep, Qabylisa esimi tәkbirmen berilgen taghdyrynyng tartuy ekenin aldygha tartyp kórelik. Islam qúndylyghynan quattanyp, Allasyz sóz bastamaghan Qabylisanyng әkesi Asan da imandy jan bolghany belgili. Zәuzaty arsyz bolsa, arly azamattyng ómirge kelui ekitalay dýnie ekendigin topshylay kele, dinine berik Asannan Qabylisaday eki ómirin qatar oilaghan dananyng tuylghany aqiqat. Al, Asannyn  sharighatty jetik bilgendigin týsingende, perishtedey perzentine «Qaban» dep, azan shaqyryp, at qoyy әste mýmkin emes-au. Búl esimdi imany kәmil әulette tughan balanyng boytúmary qyldy deu –  pikirles zertteushiler sekildi bizding de sanagha syimaytyn týsinik.

Jetisulyq jyraudyng azan shaqyryp qoyghan esimi Qabylisa ekenin dәleldeuge tyrysyp, kóptegen maqalalardy sholyp shyqtyq desek te bolady. Sonyng arqasynda búl pikirge dәlel bolatyn da derekterdi tauyp, naqtylyq ýshin mysalgha aludy jón kórip otyrmyn. Osydan birneshe jyl búryn, osy gazetting tútas bir betin alghan Quanysh Túnghatardyng «Jetisudyng jyrauy» at­ty maqalasy jariyalandy. Sol tanymdyq materialynda: «Qazaqta kez kelgen esimdi alyp, shyghu tegi men semantikasyn taldap kórsek, arab tiline negizdelip týsken Qúran men payghambar hadisterine baryp tireledi. Ol sózderdi arabshadan audarghan kezde, týbiri jaqsylyqqa negizdelgen әdemi maghyna berip shygha keledi. Qazaqta «Núrghisa», «Gýlnisa» syndy esim men «әlqissa» tәrizdi sózder óte jii kezdesedi. Sóz tórkinine ýnilsek, «núr» jәne «qissa», «gýl» jәne «nisa», «әl» jәne «qissa» degen birikken tildik birlikterden qúralatyndyghyn, «qissa» diny dastandar bolsa, «nisa» Qúran sýresining atauy ekenin ainytpay bayqaymyz. Tarqatyp aitsaq, Qabylisa sózi de osy negizde qúralghan. Yaghni, «Qabyl» Adam atanyng úlyna qoyylghan esim nemese «qúdaydyng eskerui», «qabyl kórui» tәrizdi maghyna ýstese, «Isa» barshamyzgha mәlim Múhammedke (s.gh.s) deyingi payghambardyng nyspysy ekeni aitpasa da týsinikti. Búl – bizding halyqtyng jer betine týsken 124 myng payghambardy zor qúrmet tútyp, syilastyq tanytyp, teng kóretin parasat­tylyghynyng belgisi», - dep, dau tudyrghan baba esimining tórkinine jete bilgen. Mine, osynday dәleldi aqparattardyng әrqaysysyn aldygha tartar bolsaq, «Qaban» esimi talanty men batyrlyghyna baylanysty telingendigin angharamyz. Daulasudyng aldynda sәl oilanyp, osynday esti pikirlerdi kónil sýzgisinen ótkize bilsek bolghany.

Tanghy shyqtyng taghdyrynday kelte ghúmyrda kesek oy men jalyndy jyr qaldyrghan Qabylisa Asanúly múqym elding múnyn múndap, joghyn joqtap ketkendey. Alayda, bizge jetken jyrynyng azdyghy qynjyltady.  Ómirsheng ólendi kestelegen dananyng býgingi tanda zanghar tartuy, az bolsa da saz qazynasynyng qúndylyghynda jatsa kerek. Eki ómirding abattylyghyn qosa tilep otyratyn dindar babalarymyzdyng sara jolynan janylmaghan Qaban jyraudyng din taqyrybynda jazylghan jyrlary tauandy tarihtyng qútty qoynynda nәrin joymay, janardyng núryn jarqyratarday, jasampaz jýrekterding jadysynda jatyr. Sananyng sәulesin quattandyratyn ruhty da ghibratty tuyndylarynyng qay-qaysyn atasaq ta turalyqtyng minsiz baghyty ispetti. «Baqyt qaydan kelesin?» atty jyrynda:

« – Baqyt qaydan kelesin?

– Oraza, namaz oqymas,  

Allanyng atyn toqymas,  

Beynamazdan kelemin», - dep, qamshynyng sabynday ghana qysqa ghúmyrda qúdayyn tanymay, qarys mandayy sәjdeni sýimegen jannyng baqyt tappasyn, onday adamnyng iyghyna baq qúsy da qonbaytynyn sóz etedi. Shyndyghynda, aqiqatqa tura qarap, baba jyrynyn  bayybyna baryp, astaryna boylay bilsek, osy tarmaqtardan-aq baqytty basqadan emes, haq jolynan izdeu kerektigin angharamyz. Sonau jaugershilik zamanda, odan bergidegi er-azamattar malshylyqpen ainalysyp, әieli egistik basynda jýrip, shiyettey balasy deyin újymshardaghy mausymdyq  júmystargha jegilgen kezende de Qaban jyraudyng aitqan ómirsheng ósiyetin minsiz baghyt etken jandar ghúmyr auyrtpalyghynyng sonynda bir jaydarly kýnning atatynyna sendi. Óitkeni, yntymaq pen ynsap, iman men iba bar jerge baq ornap, qyzyr darityndyghyn jampoz jyraudyng «Baqyt qaydan kelesin?», «Baqyt qayda barasyn?» atty qarama-qayshy qos tuyndysynda ishki dialog arqyly taygha tanba basqanday aiqyndap bergen bolatyn.

Qabylisanyng bar bolmysyn ashyp, túlghalyghyn túghyrly etip túrghan tuyndylarynyng barlyghy da saf altynday jarqyraghan, dәuirler ótip, ghasyrlar syrghysa da sólin joghaltyp, súqpyty súrlanatyn shygharmalar emes. Sondyqtan da keshegi ótken Sýiinbay, Baqtybay, Sarybas, Esengeldi, Mәulimbay, Qalqa syndy qazaqtyng mandayaldy aqyndary Qaban jyrauday alypty úly ústaz sanaghan. Úly adamnyng atyna qanyq hәm úlaghat­ty jyrlardy jasynan tyndaghan Kenen Ázirbaev «Jambyl - jyr» degen tolghauynda:

«Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen Úly jýzde tәmam aqyn.

Naghashysy Jalayyr Qaban edi dep,

Jambyl atam aitatyn maghan atyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi este túr-au.

Jiyeni – sarbas aqyn sóilerinde,

Ádeti – múrtyn qaghyp, qúlaq búrau», - dep, shabyty shalqar, shyng túlghaly shayyrdyng shoq tildi, ot keudeli bolmysyna boylay bilgen. Keshegi ótken kemengerlerding Qaban jyrau turaly estelik, arnau syndy dýniyelerin zerdeley bersek, bir kitapqa arqau bolatynday. Sondyqtan da dala dilmarynyng biri, Jetisu jyrauynyng óktem jyrlaryna kóktemgi sayahat syndy sholuymyzdy jasaghan dúrys-aq.

Ózekti jannyng ómiri – kelte, óneri – ólsheusiz. Júmyr basty pendening bәri fәny tirligine toqtau salyp, toqymday jerding topyraghyn jamylyp, jalghannan syrt ainalary haq. Altyn tabaqtan as ishken han da, kón, teri mesten susynyn qandyrghan qaymana júrt ta osy bir әsireqyzyl uaqyttyng kýntizbesin mәngilikke jabary aiqyn. Búl da ómirding bir búljymas zandylyghy ispetti. Osy bir qúbylysty Qabylisa «Alarda ajal adamdy» at­ty óleninde:

«Alarda ajal adamdy jalyndyrar,

Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar.

Ómirden ajal ýstem bolar sonda,

Adamdy elpektetip tabyndyrar»,dep, әzireyilding qolyna týspeytin әziz bastyng joq ekendigin jaqsy ashyp ketken. Jalghannyng aghysyna qarsy jýzer adam balasy bolmaghan son, osynday jyrdy oqyp, bes kýndik bazardyng tarqaytyn mezgili baryn eske salatyn esti jyrdy jattap jýrgenimiz lәzim bolar. Osy túrghydan Qabylisa men Múqaghaly syndy aqyndardyng «Ajaldy» ólenge ainaldyrghany turalyqqa taysalmay qarap, Tәnir aqiqatyn moyyndaghan músylmannyng arda jýrekti maytalmandary ekendigin dәleldeydi. Múqaghaly degende, eng aldymen eske týsetini ómir jayly ólenderi men ómirsheng poemalary. Al, aqiyq aqynnyng «Rayymbek, Rayymbek» poemasyndaghy «Qaban jyrau jar saldy, dauystady: – Jau keledi júrtym-au, jau keledi, Jaudan qalghan jemtikke jabysqaly, Taghdyryndy birjola tauysqaly», - degen joldary asqan sheberlikpen jazylsa, Qaban jyraudyng «qazaq» dep, keudesi qars airylyp, qajyghan erlerding qolyna qylysh aluyna sebepker bolghan danalyghyn oqshaulap bergen. Mine, osydan-aq, batyryn sózben dýrelep, qoyanjýrek tumasynyng ishki ruhyn tiriltuge kýsh salghan jy- raulyqtyng jaugershilik zamandaghy asa erekshe rólin angharuymyzgha bolady.

Jyraulyq poeziyadan syr tartyp, әdebiyetting san tarauyn zerttep, talay múranyng baghyn ashqan M.Joldasbekov Qaban aqynnyng aldaghyny boljaytyn әuliyeligin beyneleytin mynaday anyz keltiredi: «Birde Jetisu ólkesinen shyqqan ataqty batyrlar Ótegen, Rayymbek, Qarash jәne Qaban tórteui bas qosyp otyrady. Rayymbek pen Ótegen qúrdas, Qarashtyng jasy olardan sәl kishileu, bәrinen ýlkeni Qaban eken. Rayymbek sóz bastaydy:

– Ótegen, «el aralaghan – synshy» degen, jer-dýniyeni sharlap keldin, jasymyz bolsa taqady, batyr ataghyng bar, kópti kórding ghoy, óle qalsaq jaghdayymyz qanday bolady, qaysysymyz qay jerde qalamyz, aita alasyng ba? - deydi. Ótegen:

– «Agha túryp sóilegen iniden bez» degen, búl dýniyening jaryghyn bizden búryn kórgen aldymyzda Qaban aghamyz otyr, sol kisi aitsyn! - depti. Sonda Qaban:

– Ekeuing birindi biring týrtkilep, aqyry meni sóilettinder me? - dep, sóz bastaydy.

– Áke-sheshem qoyghan atymdy ózgertip, el meni Qaban atandyrdy: men bir bastaudyng basynda, shoq qamystyng týbinde qalarmyn. Ýsh kýn denem jerde jatady, ýsh kýnnen song tabylady. Al, Ótegen, sening minezing jayly, jýzing jyly edi, jyljyp aqqan sudyng jaghasynda jatasyn, biraq týbinde seni de jyljytyp basqa jerge qoyady. Rayymbek sen kópshil en, qiyamet-qayymgha deyin basynnan dabyr, ýstinnen dýbir ketpeytin ýlken joldyng boyynda bolasyn», - degen eken. Búl anyzdy Kenen Ázirbaev pen Ámirqúl Qúlshyqov aqsaqaldar aitqan eken («Asyl arnalar», Almaty, «Jazushy» baspasy). Anyzdardyng da shyndyqtan tamyr tartyp, tauandy tarihty qúraytyn qúndylyghy bary belgili. Qabylisa jyrau aitqan boljamnyng barlyghy da birshama uaqyt ozghan song shyndyqqa ainaldy. Kónekóz qarttyng qay sózi qapy ketken?! Áuliyelik tumysynan tabighatynda bar bahadýr babanyng san synalghan kóregendigining kezekti kórinisi bolar búl, sirә...

Bir dәuirding danasy, myng dәuirding aqyly men sanasy bolar Qabylisa Asanúly jyrau, әuliye, batyr, aitysker aqyn retinde qazaqtyng jadynda mәngi saqtalar sayypqyran, úrpaqtar úlyqtaytyn, últtyng újdanynday úly túlgha. Qazynaly әdebiyeti bar alty Alashtyng arghysy men bergisin jalghaytyn altyn kópirdey jyraularymyzdyng jalyndy jyrlary keler úrpaqtyng da keudesin danghyl qylar qasiyetke iye. Tek qana sózining jýiesi, ózining kiyesi bar dala dilmarlarynyng danalyghyna shyn niyetimizben nazar audarsaq, tuyndylarynyng túnghiyghyna boylay alsaq qoy!

Asyl SÚLTANGhAZY,

aqyn, jurnalist

---

QABAN JYRAU

Qaban óz kezining – iri aqyny. Ol on bes jasynan bastap aitysqa týsken. Aqyndyghymen qosa, aghalary Eskeldi, Balpyq siyaqty sóz bastaghan sheshen, el bastaghan kósem, qol bastaghan batyr bolghan desedi. Qaban jyrau jayly biz eng alghash ret úly ghalym M.Áuezovting aitys aqyndaryn jan-jaqty taldaghan ataqty maqalasynan oqyp edik, onda ol kisi: «Shynynda Janaq, Sýiinbay, Shóje, Týbek, Maykót, Qaban, Qúlmambet, Jambyl siyaqty talay elderge ataqtary jayylghan aqyndardy alsaq, solardyng ómir boyy qoldanghan ne­gizgi aqyndyq janry kóbinese aitys ekenin bilemiz. Búlar úzaq ómir jasaghan aqyndar bolumen qatar, barlyghy da aitysqa erte aralasyp, on bes-on alty jastarynan aqyndyq ónerlerin bastaydy. Olardyng el jadynda saqtalyp qalghan iri aitystarynan basqa, әrbir oiyn-sauyq, ait pen toyda, as-mere­kede jas-jelen, qyz-kelin­shektermen qaghysyp aitysqan». Osy pikirin óte әdil, dәl aitylghan ghylymy tújyrym dep bilemiz, aqyndardyng asyl múrasynyng qyruar mol bolghany dau tudyrmasa kerek. Amal ne, sonyng bәri de der kezinde hatqa týspegendikten, úmyt qalghan. El auzynda jattalyp qalghanynyng ózi birden-birge, atadan balagha auysqandyqtan kórkemdigi tómendep, úiqas-yrghaghy búzylyp, búl kýnge júrnaghy jetken desek, qatelese qoymaspyz. Endi ýlken jyrau Qabangha sóz bersek, ol: «Shirimes, altyn jerde jatqanmenen, Oq tiymes ajalsyzgha, atqanmenen. Jamangha sóz, jalqaugha tayaq ótpes, Astarlap qanshamalap aitqanmenen. Ótken kýnde belgi joq qansha aitsang da, Qyzyqqa bir kýnderi batqanmenen», - dese, búl naghyz tereng oidan tamyr tartqan nәzik kónilding tuyndysy der edik, óitkeni, kóp jasap, kópti kórgen qart jyrau óz basynan ótkergen nesheme qily uaqighadan jýz tarmaq taratyp, taygha tanba basqanday óz kókeyin anyq-ashyq jetkizedi. Osy bir shumaq ólendegi әrbir sóz, әrbir jolda shymyrlaghan shyndyq jatyr, úrpaqtan-úrpaqqa kónermey, tozbay, syn-sipaty búzylmay, sol kýiinde jetetin asyl múrat jatyr. Ol – ýlken jýrekting arman-tilegi, asyl ósiyeti. Asanúly Qabylisa (Qaban) XVIII ghasyrda ómir sýrgen. Asan artyqsha bay bolmaghan, ózindik auqaty bar kisi kórinedi. Mal-dәulet jinamaghan, «elde bar bolsa, eringe tiyedi, jalpyda bar bolsa, jalqy ashtan ólmeydi» deydi eken. Búl kisining tughan jeri Syr boyy kórinedi. Ol jaqtan Jetisugha 1767 jyly kóshken dep kórsetedi shejireshiler. Qaban jyrau – óz kezining biyik aqyny. Atamyz nebir úzaq batyrlar jyryn tandy tangha soghyp, jatqa aitady eken. Keyde búl dastannyng kólemdiligi sonday, ailap jyrlanatyn kórinedi. Sonshama mol dýniyeni birde-bir ret kidirip-mýdirmey, erkin tolghaytyn bolghandyqtan «jyrau» atalypty. Óz aitqany bolmasa, kisi tiline kónbeytin, erjýrek, batyr da qaysar bolghandyqtan da babamyz «Qaban» atanypty.

Jyraulyq poeziya­nyng týp qazyghy aqyl-naqyl ekeni elge ayan. Osy sebepti Qaban jyraudyng da shygharmashylyq tuyndylary kóbinese jaqsylyq pen jamandyqtyng ara-qatynasyn saralaugha qúrylghan. Aqyn ózining «Bәrindaghy tyndandar» atty óleninde: «Bolyndar tirshilikte tatu, tәtti, Bir kýni baramyz ghoy kór auzyna. Dýniyede eshbir qater juymaydy, Árkim ie bop jýrse óz auzyna. Basyna bәle adamnyng tilden bolar, Sol tilden úrynady óz dauyna. Ár adam óz auzyna ie bolsa, Ádilding jolyghady qorghauyna», - deydi. Rasynda, bar isting tetigi tilde ekeni eshqanday dau tudyrmaydy. Tilden keletin paydany da, ziyandy da ata-babamyz jaqsy bilgen. Sondyqtan da: «Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady», - degen. Úlyqman hakim men Dәuit payghambar biraz uaqyt dos bolyp jýripti. Dәuit Úlyqmandy ghy­lym­nyng neshe aluan týrimen susyndatyp, bir kýni synamaqqa mal etining eng tәt­ti jerin alyp keliniz depti. Úlyqman qoydy soyyp, tilin alyp kelipti. Endi birde mal etining eng ashy jerin alyp keliniz depti. Úlyqman qoy soyyp, taghy da tilin alyp kelipti. Dәuit súrapty: «Jaqsysyn әkel desem de, jamanyn әkel desem de tek tildi әkele berdiniz», - depti deydi diny kitaptardaghy bir anyz. Áriyne, búl әngimening jalghasy bәrimizge belgili, endeshe ony aityp jatudyng qajeti joq shyghar deymiz.

Jyraudyng jyr-tolghaularyn toptap, aitystaryn iriktep, zertteushi Tólen Qaupynbaev «Qaban jyrau» atty kitap shygharyp, el aldynda ýlken enbek jasady. Osy enbeginde jampoz jyraudyng 1733 jyly tuyp, 1824 jyly dýniyeden ótkenin aitady.

Qaban atamyzdyng bir para ólenderi tәlim-tәrbiyelik mәn-maghynagha iye. Ekinshi sózben aitsaq, halyqtyng tereng pәlsapalyq oiy men pedagogikasy qatar aralas aitylatyny bayqalady. Aqynnyng tauyp aitqan, der kezinde tolghaghan múnday asyl dýniyesi kónermeydi. Býginde de óz maghynasyn joyghan joq. Ol: «Til alsandar shyraghym, Ósek sózdi eleme! Ýiir bolghyn, shyraghym, Jaqsy sózge ónege. Tirshilikte syilasqyn, Dýnie qaytyp kele me? Dýniyege senim joq, Minersiz bir kýn kemege. Aytar әrkim bilgenin, Sóz ghyp ony nemene?! Qaghyspay, halqym tek jýrsin, Onan payda óne me? Ósek-ayang sóz bolsa, Juytpaghyng dәnene. Ádilding ozar adymy, Adal jan shyghar tóbege», - dese, elding arasyn ala tayday býldiretin ósek-ayang ekeni aidan anyq. Qazirgi zamanda bireuler nanyn ósekpen tauyp jep jýr desek, artyq aitqandyq bolmas, al, diny kitaptarda: «Kýnәning biri – kisining arasyna sóz tasu», - depti. Onday jan búl jaryq dýniyede de, baqy dýniyede de qinalmaq.

Bizding býgingi sóz etip otyrghan Qaban jyraudyng by men bekke, bolys pen starshyngha zil tastap, tóbesinen tónip, әdiletsizdigin aitqan talay-talay marjan jyrlary bolghan-aq shyghar. Amal ne, sonyng kóbi bizding qolymyzda qazir joq. Alayda qart jyraudyng kópti bereke-birlikke, yntymaqqa shaqyrghan tolghaulary mol: «Eli-júrtym, sizge aitam, Birlikti bol, shyraqtar. Birlikti jerde yrzyq kóp, Jeterlik onda múrat bar. Auyzbirlik joq jerde, Qiyanat­ty qiyat bar, Úyat – iman basy der, Imandyda úyat bar», - dep tolghasa, halyqty sharighat arqyly auyzbirlikke, yntymaqqa shaqyrghany kórinip túr. Sonymen birge kóp kórip, kóp jasaghan, kóp toqyghan, mol tәjiriybe jinaghan abyzdyng ósiyetin biz de bar janymyzben qúptay týsemiz.

Aytuly jyrau tyndaushysyn alystan orap, terennen terbep, baurap alady. Bir artyqshylyghy, Qabannyng tolghaularynda úiqas ýshin bos túrghan joldar kezdespeydi. Taghy bir ereksheligi – shygharmasynyng bәri de oqushysyn oilanugha, bos jýrip, bos qydyrudan, uaqytty bos ótkizuden saqtandyrady.

Qabannyng taryday nәrseden tauday, tengedey isten tebingidey dýnie tudyra­tyn aqyndyq qúdireti bar, asa iri talant ekendigin de moyyndauymyz kerek. Ol: «Tamshydan teniz molayyp, Taryday tastan zorayyp, Birigip ýlken tau bolmaq. Az sózden shataq molayyp, Bara-bara zorayyp, Úlghayyp týbi dau bolmaq», - dep tolghasa, el-júrtty elirmelikten, órkókirektikten saqtandyryp, kishilik pen kisilikke shaqyryp túr. Jamandyq atauly – ayaq astynda, jaqsylyq joly – qiya tas. Oghan jetuge erding eri, egeuding synyghy kerek deytindey. Halqymyzda «tamshy tas tesedi» degen úlaghatty sóz bar. Bar nәrsening týbi sol bir bolymsyz nәrseden bastalmaq.

Qaban aqynnyng endigi bir keremet tuyndysy «Baqyt qaydan kele­sin?» jәne «Baqyt qayda barasyn?» dep atalatyn qarapayym tirshilik kózinen alynghan dramalyq tartysqa toly, bas-ayaghy júp-júmyr әdemi dýniye­si der edik. Bir qyzyghy, kele jatqan baqyt­tyng joly ketip bara jatqan baqyttyng jolymen qarama-qayshy. Yntymaghy qashqan elden ketip bara jatqan baqyt, yntymaghy jarasqan elge kele jatady. Qariyasyn syilamas, dýniyeni oilamas jerden qashqan baqyt, qariyasyn syilaghan, ertengisin oilaghan jerge kele jatyr. Qabannyng búl tuyndysynyng qymbat­tyghynyng ózi sonda, kim-kimge de týsiniktiliginde ghoy deymiz.

Biz jogharyda Qabandy eshkimnen jenilmegen dedik. Bizge ol kisining ýsh aitysy ghana jetken. Birinshisi, jastau kezinde ol Qúmarshamen aity­syp, ony jengen. Odan keyin Taujan qyzben sóz sayysyna týsken, osy aitysta arabsha, parsysha, shaghataysha sózi kóp, ol sózding tereng maghynalary bar. Ózinshe bir –  әlem, óte kýrdeli aitys. Al ýshinshisi, bir qyzben qaghysqanynda da: «Ólendi aita almaysyng kesheulesen, Bolar eng Qaban aqyn, meni jensen. Aldyna aqyn bolsang sal, aitayyn, Júldyzdar tóbendegi nesheu bilsen?» - degen qyz sózine Qaban: «Ólendi aita almaymyn kesheulesem, Bolar em Qaban aqyn, seni jensem, Júldyzdy tóbedegi kim sanapty, Kóp jatqan shalqasynan sen bilmesen», - depti.

Taghy bir jaqsy qasiyeti – artynda óz úrpaghynan shashasyna shang júqpas aqyndar ósip-ónipti. Olar – úly aqyn Sýiinbay men jeniludi bilmegen Sarybas. Osy ekeui de Qaban jyraudyng tughan jiyenderi. Búl turasynda Kenen aqsaqal bylaysha tolghaydy: «Ústazy Sýiinbaydyng Qaban aqyn, Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn. Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau, Jambyldyng aitqan sózi este túr-au. Jiyeni Sarbas aqyn sóilerinde, Ádeti múrtyn qaghyp, qúlaq búrau». Búl jaghdaydy Sýiinbay da, Sarbas ta moyyndaydy, oghan keyinirek toqtalamyz. Ataqty suretker, ghúlama ghalym Múhtar Áuezov: «Qaban óleng aitar aldynda nemese aitysqa týsetinde ashy aiqaygha salady eken. Ózimen qaghysugha, ústa­sugha kelgen qarsylas aqynnyng zәre qútyn sóitip alady eken», - deydi. Al, el sózine qúlaq salayyq: «Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn, Manyna qanday adam bara alatyn?! Aytyssam dep kelgender dauysyn estip, Astynan alty qyrdyng joghalatyn. Astynan alty qyrdyng joghalatyn, Aytyssa tyrnaday bop tonalatyn. Auylynan tannan shyqqan bayghús aqyn, Qarmalap qaranghyny oralatyn. Bar jerde Qaban jyrau jol alatyn, Adamdar neni ekse – sony oratyn. Allanyng aq jolynda – aq dombyra, Minetin jaytandaghan baran atyn»,  - degen osy ýsh shumaq ólenmen-aq halyq Qaban jyraudyng barlyq ishki-syrtqy beynesin, jan-dýniyesin taygha tanba basqanday etip, ashyq, aiqyn kórsetken dep bilemiz. Ásirese, onyng dauysyndaghy ghajayyp siqyrly sazdyng qúdiretin qalay dóp tauyp aitqan desenizshi?!

Qabannyng sonshama úshqyr, sonshama alyp aqyn bolghany jayly Myrzatay Joldasbekov keninen tolghay kelip: «Qaban kezinde óte iri jyrau bolghan, ailap aitsa, tausylmaytyn úzaq epostardy, zamana jayynda tereng tolghaulardy jyrlaghan. Ókinishi, sonyng eshqaysy da saqtalyp, bizge jetpegen, Sypyra jyrau tәrizdi, Qabannyng esimi ózinen keyingi aqyndardyng auzynan týspegen. Sýiinbay jasynda Qabannyng kóshinen jeti kýn qalmay ilesip jýrip, batasyn alsa kerek», - dese, búl jaghday shyn mәninde bolghan dep bilemiz. Óitkeni, Sýiinbaydyng otty da oily shumaqtary, nayzaghayday ótkirligi, bәri-bәri ataqty naghashysyna tartqany anyq.

Qaban jyraudy qolyna tu etip ústaghan ghajap aqynnyng biri – Baqtybay. Ol aqynnyng auzynan týspeytin sebebin de ózi aitady: «Jasymda jetim bolyp, bezip kettim, Qanghyryp, aidalany kezip kettim, Týsimde Qabekennen óleng alyp, Nәsipke bay bolatyn kezikpeppin». Rasynda, Qaban atamyzdyng shәkirtteri óte mol. Bir qyzyghy, zanghar atasyn pir tútqan aqynnyng bәri de auzyna qús tistegen jýirikter, shashasyna shang júqpaghan sanlaqtar ekeni barshagha mәlim.

Biz býgin danqty aqynnyng jogharydaghy aitqan kitabyn oqy otyryp, ishimizden qatty ókindik. Óitkeni, biyik talanttyng bizge jetken dýniyeleri qatty jýdep jetken eken. Al shynynda, ózining aitqanynday bolyp, aumay-aynymay hatqa týsse, әrbir qazaqtyng qolynan týspeytin asyl múra bolghanday eken. Osy oiymyz dәleldi bolu ýshin biz onyng kóp ózgeriske týspey jetken «Ýrkinde, ýrkin ýrkinde» atty ólenin oqyp kóreyik: «Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde, Ótedi dýnie bir kýnde. Tyndap otyr, shyraghym, Men salamyn býlkilge. Jigit bolsan, mayda bol, Tal jibektey ýlpilde. Baryna qyl qanaghat, Ne beredi qúr tilge? Alpys kýn atan bolghansha, Bura bop bir kýn zirkilde.Kózindi júm da jaugha shap, Ajaldy óler, irkilme. Keshegi ótken zamanda, Erding qúnyn tatqan kóp, Ashulanyp bir týnde», - dep, atamyz bәrimizding ishimizge aq shuaq týskendey sergitedi. Búl ólendi oqyghan sayyn oqy beresin. Qaban jyrau halqyn bar janymen emirene-eljirey sýigen zanghar talant. Onyng tuyndysy bәrimizdi biyik parasat­tylyqqa, yntymaq­tastyqqa, imandylyqqa shaqyrady. Atamyzdyng tolghaularyn oqyghan sayyn boyymyzdaghy minimizdi ainadan kórgendey bolamyz. Sol olqylyghymyzdy jóndegimiz, kónilimizdi aghartqymyz, tazartqymyz keledi. Aqyn osynday alabóten ereksheligimen iri, onyng ólenderi inju-marjan siyaqty, sondyqtan da ol óz halqymen birge úzaq jasay bermek.

Ómirәli  QOPABAEV,

 zang ghylymdarynyng doktory, professor, akademiyk.

Sәrsenbi DÁUITÚLY,

aqyn, audarmashy, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Jambyl atyndaghy Halyqaralyq syilyqtyn
iyegeri

---

ÁLEUMETtING ÁLEUETtI SYNShYSY

Aqyn-jazushy qauymy qay zamanda da ózi ómir sýrgen qoghamnyng әleumet­tik synshysy qyzmetin qosa atqaruy zandy qúbylys. Búl, әsirese, Qazaq handyghy túsynda ghúmyr keshken әri batyr, әri jyrau túlghalargha tәn airyqsha qasiyet. Kórnekti ghalym, jazushy Múhtar Maghauin aitqanday, «jyraular el mýddesin, júrt múratyn birinshi oryngha qoydy». Arda aqyndyghymen qatar sóz bastaghan sheshen, el basqarghan basshy bolghan Qaban jyrau da el men jer taghdyry jayly tolghandy, ósiyet sózderi men aghyl-tegil jyrlaryna adamdyqty arqau etti. Áleumettik-psihologiyalyq mәselelerdi kóregendikpen sezip-bilip, úrpaghyna tiygizer jaghymsyz jaghyna jany múzdap, mazasyzdandy. Handyqtyng túghyry bekem boluyn oilap, elining ertenin ua- yymdady. Búqar jyrau ýlgisindegi búl zaman turaly oi-tolghanystar – elge kósem túlghalardyng qoghamnan oqshau ómir sýre almaytynynyng dәleli.

Improvizator jyraudyng úlan-asyr shygharmashylyghynan bizge jetken múrasynyng salmaghy tom-tom kitaptarda aitylghan oy týiinderden әldeqayda tereng de qúndy. Kórkem til men mazmún baylyghy jyraudyng dýniyetanymy men aqyl-parasatynyng da ólshemi. Ózi ómir sýrgen qoghamnyng әleumettik synshysy Qaban jyrau jyrlarynyng basty nysanasy – halyq. El men jer. Eldikti kókseu. Aqylman jyrau óz zamanyn sipattay otyryp, «keler zaman ne bolar eken» dep, kónilin múng torlaydy: «Jasyl edik-au manarly, Asyl edik-au janarly, Býgingiden búryn biz. Jete bolyp jetetin, Paryq bolyp ótetin, Qoly qalyng úiymbyz», - dep keletin shumaqtarda әleumettik ortanyng kemshilikteri men adasushylyq jaqtaryn tizbelep, asyly men jasyghyn ashyp kórsetedi. Jaugershilik kezende ghúmyr keshken zar zaman aqyndaryna tәn pessimistik saryn Qaban jyraugha da tәn. Desek te, sózi múnly, kókiregi kýpti jyraudyng arman-múraty halyqpen ansarlas, bolashaqtan kýter ýmiti – zor. «Týzeler zaman keyinde, Búl sózimdi beyimde. Keyingi qalghan úrpaqtar, Zamangha jaqsy túraqtar!» - degen joldar abyz aqynnyng kóripkeldik qasiyetimen de astasyp jatsa kerek.

Qaban jyrau ólenderinde zamannyng kýrdeli mәselelerine ýn qatuy, oilandyruy, keleshek qamyn uayymdauy jyraulyq poeziyagha tәn dәstýr boluymen birge, aqynnyng azamattyq ústanymynyng beriktigi, әleumet qamyn aldygha qongynyng aighaghy. Qaban jyrau esimining esh úmytylmay, batyrlyghy men aqyndyghy, kósemdigi men biy-sheshendigining biyik baghalanuy osy elshildik qasiyetinen ekeni anyq.

Ata-babadan kele jatqan adamgershilik tәrbie men dәstýrshildik joldy saqtaugha ýndegen jyrau keritartpa әdetterdi synap, odan aryludy ýgit-nasihat pen aqyl-kenes týrinde úsynuy «jaqsylyq saltanat qúrsa eken, eldikting irgetasy setinemese eken»  degen izgi tilekten tughan.

Jyrau: «Baqyt qaydan kelesin? Berekesiz adamnan, Ata-anasy nadannan, Ýrkip, qashyp kelemin», - dep, bir óleninde jaman әdetti synasa, kelesi óleninde: «Baqyt qayda barasyn? Ata-anasyn syilaghan, Úiymshyldyq oilaghan, Tatu jangha baramyn», - dep, onyng sheshimin de úsynyp otyrady.Júrt arasyndaghy nadandyq pen salghyrt­tyq, ósek  pen ótirik, kesirlik pen jalqaulyq sekildi jaman әdetterdi eldi azdyratyn kesapat retinde sheneydi. Ózegin jarghan ókinish pen ýmit-senimge toly tereng oy iyirimderinen týrli qúbylystardy terennen bayyptap, aldyn aludyng jolyn izdegeni bayqalady. Óz qoghamynyng minin shenegen sheshen jyrau odan qútyludyng jolyn da kórsetedi. Búny, әsirese, onyng ósiyet, didaktikalyq ólenderinen kóremiz: «Elim-júrtym, sizge aitam, Birlikti bol, shyraqtar. Auyzbirlik bar jerde, Jetetúghyn múrat bar».

Aghayyn arasyndaghy bauyrmaldyqtyng ydyrauyna alandaghan jyrau «Birlikti jerde rizyq kóp» dep, bereke men birlikti, adamgershilik pen syilastyqty otbasy yrysy men yntymaghyn arttyrudyng basty qúraly retinde bayandaydy. Batyrgha hәm qolbasshygha tәn qayrat-jigermen elding ertenge degen senimin janidy. Qazaqtyng әr shanyraghynyng tórt qúbylasy týgel, yrys-yntymaghy artyq, irgesi bekem boluy – memleket­ting bekem boluy. Kelensiz qúbylystardyng mәnin, maghynasyn ashu olardyng saldaryn jongdyng birden bir tetigi dep bilgen jyraudyng kóksegeni – elding el bolyp qaluy.

Handyq dәuirdegi qazaq qoghamynyng әleumettik synshysy qyzmetin atqarghan danyshpan jyraudyng ósiyet jyrlaryndaghy didaktikalyq saryn, yaghni, ólenderding tәrbiyelik-tәlimgerlik maghynasy tyndaushysyna etene jaqyn. Barshagha týsinikti, kórkem tilmen bezendirilgen búl tuyndylar jyraudyng dýniyetanymy, ústanghan ómirlik qaghidasy, úrpaqqa ósiyeti ispetti.

Býgingi tilmen aitqanda, Qaban jyrau – memleketshil túlgha. Qoghamdy synau, jaqsylyghyna sýiinu, kemshiligine kýiinu memleketshil adamdardan shyghady. El qamyn jegen erler elining bolashaghyna nemqúraydy qaray almaydy. Batyrlyghy men sheshendigi, kóripkeldigi men kósemdigi say әulie jyraudyng úrpaq sanasynda ýnemi janghyryp kele jatqany da osy qasiyetinen, yaghni, el aldyndaghy mәrtebesining biyiktiginen ekeni anyq.

Dina IMAMBAY,

jurnalist, әleumet­tanushy

---

ÝSh GhASYR BÚRYN AYTYLGhAN BAQYT INDEKSI

Jyraular poeziyasyndaghy tәuelsizdik iydeyasyn tanu men taldaudyng býgingi úrpaqty otarlyq sanadan bosatyp, qúldyq psihologiyadan aryltudaghy mәni zor. Qazaq memlekettiligin qalpyna keltiru jolynda bolghan qaruly qaqtyghystar men últ-azattyq soghystar, Alash liyderlerining sayasy arenadaghy kýresinen bólek, ruhany kósemderimizding shygharmashylyghy arqyly tabandy qarsylyq tanytuynyng tarihy mәni joghary. Sol lekting jarqyn ókilderining biri – XVIII ghasyrda ómir sýrgen Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúly.

BÚÚ jyl sayyn Jer shary túrghyndarynyng «Baqyt indeksin» jariyalaydy. Qazaqstan 156 memleketting ishinde anyqtalghan tizim boyynsha 54-orynda túrghanyn kózimiz shalyp qalghany bar. Saualnamagha qatysqandargha bilim alu mýmkindigi, densaulyghy, әleumetik jaghdayynan basqa, ómir mәni, kózqaras pen sóz bostandyghy, sheshim qabylday alu men tandau erkindigi turaly súraqtar qoyylady eken. Qaban jyraudyng «Baqyt qaydan kelesin?», «Baqyt qayda barasyn?» sikldy jyrlary osy filosofiyalyq súraqqa konseptualdy týrde jauap beredi.

«– Baqyt qayda barasyn?

 – Ata-anasyn syilaghan,

Úiymshyldyq oilaghan,

Tatu jangha baramyn.

 

 – Baqyt qayda barasyn?

 – Ósirgen jaqsy balasyn,

Syilaghan ata-anasyn,

Kórgendi úlgha baramyn», - deydi jyrau. Álemdik qauymdastyqtyng kýn tәrtibinen býgin de týspey otyrghan saualgha ýsh ghasyr búryn naqty jauap bergen. Mәselege últtyq mentaliytet pen minez túrghysynan kelip, Karl Marks aitpaqshy, «Otbasy – shaghyn memleket» degen qaghidanyng rastyghyn bekite týsedi.

Biz qazir qoghamdaghy aqparatpen tanysqymyz kelse, internetti bir sholyp, teledidargha telmirip, dýngirshekten gazet-jurnal alamyz. Bir anyghy, Qaban jyrau zamanynda aqyndar aitysy qazirgi medianyng qyzmetin atqaryp, әleumettik-sayasi, ruhaniy-mәdeny jәne diniy-tanymdyq kaleydoskop bolghan. Búl sózimizge dәleldi «Qabylisa men Tautan qyz» júmbaq aitysynan kóremiz. Jyraudyng diny sauatynyng joghary bolghandyghyn, el birligi men tatulyghyn saqtauda imany tәrbiyening orny erekshe ekenin tereng týsingenin, sol bilimdi oryndy jaratqanyn angharamyz. Ol Tautan qyzgha:

«Aspannan Alla taghala

                       kitap salghan,

«Taurat» degen kitapty

                       Músa alghan.

«Injil» degen kitapty

                       Ghaysa oqyp,

Bar ma eken búl sózimde,

                      sirә, jalghan.

«Zabur» degen kitapty

                      Dәuit aldy,

Mekkege bir ghajayyp

                     qorghan saldy.

«Qúrandy» hazireti Ospan oqyp,

Sharighat nasihatshy

                sodan qaldy», - dep jauap berip, sharighy bilimining teren, tolyqqandy ekenin kórsetedi. Bir qyzyghy, aqyn aitystarynda «mәshiyne», «samauyryn», «saghat» siyaqty sol ghasyr ýshin janalyq sanalatyn sózder de jii kezdesedi.

Qaban jyraudyng «Ne qymbat?», Ne jaqyn?», «Bilgenderden ghibrat al», t.b. jyrlary men tolghaulary óz zamanynyng aqyn-jyraulary qalyptastyrghan klassikalyq pishinde, halyqtyq foliklor ýlgisinde jazylghan. Jaqsy men jaman arasy, dostyq pen dúshpandyq, әdil biylik qúru, bilimge úmtylu, әlsizge bolysu – mine, aqyn shygharmalarynyng negizgi leytmotiyvi osy. Osy mazmúndaghy tuyndylary el ishine keninen taralyp, maqal-mәtel, ósiyet-naqylgha ainalyp ketken. Mysaly:

«Búl dýniyede ne jetim?

Sanay berseng kóp jetim.

Ýirek, qazy bolmasa,

Aydyn shalqar kól jetim.

Eli qaptap konbasa,

Betegeli bel jetim.

Úlyghy әdil bolmasa,

Bolady baytaq el jetim», - dep bastalatyn «Dýniyede ne jetim?» atty jyry býginde kóptegen dәstýrli әnshilerimizding repertuarynda bar.

Bizder, kiyiztuyrlyqty qazaq halqy, últaraqtay jer ýshin atqa qonyp, osynau ken-baytaq, bayaban dalamyzdy nayzanyng úshy, bilekting kýshimen qorghap qaldyq. Qaban jyrau poeziyasynyng negizgi arqauy da jer men elding tútastyghyn saqtaugha, nuy men suyn, tautasyn ardaqtaugha qúrylghan.

«Qaytarylmay qalsa,

Jaugha ketken jer qiyn», - deydi ol «Ne qiyn?» óleninde. Jyrau ansaghan azat rendi, bostan qalyptaghy býgingi bolmysymyzdyng qadirine jetip, bagha-bәsin tany bileyik!

Bekjan ÁShIRBAEV,

aqyn,«Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty

---

 «ELINE SAY ÚL TUSA»

Mine, búqara halyq arqa tútyp abyz sanaghan, danagóy sýringendi sýiep, jylaghandy júbatqan kósheli kósem, shejireli sheshen, kóshpeli zamannyng filosofy bolghan Qaban jyraudyng tikeley úrpaqtarynyng bar ekendigin de jogharyda atap óttik. D.A. Qonaev atyndaghy Uniyversiytetting rektory, zang ghylymdarynyng doktory, professor, akademik Ómirәli QOPABAEV pen «Alatau» baspa-poligrafiyalyq korporasiyasynyng preziydenti, jazushy, baspager Yrym KENENBAYDYNG Qaban (Qabylisa) jyrau Asanúlynyng ruhyna baghyshtalghan aituly as-jiynnyng atalyp ótuine oray, ekeuara syr - súhbatynan oigha jeteler biyik dengey angharghanday bolasyz.

Yrym Kenenbay:

– Ómeke, jalpy qazaq halqynyng tarihyn qozghaghanda birdi aityp, birge kete bermeu mýmkin emes syqyldy. Óitkeni, qazaq halqy XV-ghasyrdyng ortasynda birtútas memleket bolyp qúralar aldynda onyng jeke ru-taypalary talay-talay kezenderdi bastan ótkizgen. Osy rutaypalardyng irgesining myqtap qalanuy jyrau, biy-sheshender men erjýrek batyrlargha tikeley qatysty ekendigin de joqqa shyghara almasymyz anyq. Sonyng biregeyi, XVIII-ghasyrda Úly jýz ishindegi Jalayyrdan shyqqan asa kórnekti qayratker, ór minezimen, ójet batyrlyghymen, ot auyzdy, oraq tildi sózimen kózining tirisinde-aq Qaban aqyn atanghan Qabylisa babamyz edi.

«... Óz úlyn, óz erlerin eskermese,

El, tegi, alsyn qaydan kemengerdi», -

dep, dala jyrshysy Iliyas Jansýgirov aqyn jyrlaghanday, ómirden ótken óz ata-babalarymyz ben túlghaly batyrlarymyzdy ózimiz dәriptep, ózimiz daralamasaq, kim dәripter edi? Endeshe, әlqissa dep,  Alty Alashtyng nebir ardaqtylarynyng qataryndaghy, Siz ben Biz tikeley úrpaqtary bolyp tabylatyn Qaban jyraudyng ómir tarihynan oy tamyzyghyn tastay otyrynyz...

Ómirәli Qopabaev:

– Bayypty saralap qarar bolsaq, arghy tegimiz, týp-túqiyanymyzdyng tarihy bay da bazarly. Qazirgi iydeologiyalyq qolshoqpargha ainalmaytyn mamandardyng pikirine qonaq bersek, arghy tarihymyz tipti qyryq-alpys myng jyldyqtardyng qoynauyna ketedi. Adamzattyq alghashqy órkeniyet­ting altyn besiginde túrghandyghymyzdy maqtan tútamyz.

... Shýkir deymiz, әsirese, Azattyq alghaly bergi uaqytta óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgendey kýige bólendik. Alty Alashtyng aituly túlghalarynyng qatarynda Qaban jyrau, batyrdyng da esimi odan әri janghyrdy. Úrpaqtyng jadyna búrynghydan da úyalay týsti, jýrekterde jattaldy.

Asanúly Qabylisa (Qaban) XVIII ghasyrda ómir sýrgen. Asan artyqsha bay bolmaghan, ózindik auqaty bar kisi kórinedi. Mal-dәulet jinamaghan jyrau: «Elde bar bolsa, eringe tiyedi, jalpyda bar  bolsa, jalqy ashtan ólmeydi», - deydi eken. Búl kisining tughan jeri Syr boyy kórinedi. Ol jaqtan Jetisugha 1767 jyly kóshken dep kórsetedi shejireshiler.

Babamyzdyng asyl múrasynyng әu basta qyruar mol bolghany dau tudyrmasa kerek. Amal ne, sonyng bәri de der kezinde hatqa týspegendikten, úmyt qalghan. El auzynda jattalyp qalghanynyng ózi әr zamandarda birden-birge, atadan-balagha auysqandyqtan kórkemdigi tómendep, úiqas yrghaghy búzylyp, búl kýnge júrnaghy jetken desek, qatelese qoymaspyz. Endi ýlken jyrau Qabangha sóz bersek, ol:

«Shirimes altyn jerde

                      jatqanmenen,

Oq tiymes ajalsyzgha

                      atqanmenen.

Jamangha sóz, jalqaugha

                      tayaq ótpes,

Astarlap qanshamalap

                      aitqanmenen.

Ótken kýnde belgi joq

                      qansha aitsang da,

Qyzyqqa bir kýnderi

                      batqanmenen», -

dese, búl naghyz tereng oidan tamyr tartqan nәzik kónilding tuyndysy der edik, óitkeni, kóp jasap, kópti kórgen qart jyrau óz basynan ótkergen nesheme qily uaqighadan jýz tarmaq taratyp, taygha tanba basqanday óz kókeyin anyq-ashyq jetkizedi. Osy bir shumaq ólendegi әrbir sóz, әrbir jolda shymyrlaghan shyndyq jatyr, úrpaqtan-úrpaqqa kónermey, tozbay, syn-sipaty búzylmay, sol kýiinde jetetin asyl múrat jatyr. Ol – ýlken jýrekting arman tilegi, asyl ósiyeti.

Yrym Kenenbay:

– Rasynda, jaziraly Jetisu jerinde Qadyrghaly Jalayyr, Eskeldi, Balpyq, Qabanbay, Sýiinbay, Baqtybay, Múhametjan Tynyshbaev, Jambyl Jabaev, Kenen Ázirbaev, Ghaly Ormanov, Núrghisa Tilendiyev syndy birtuar perzent­termen qatar Qaban jyraudy ardaqtau túrghysynda da kóptegen iygilikti sharalar tyndyryldy desek, әsire maqtanghanymyz bolmas. Kóksu audanynda babamyzdyng 300 jyldyghy joghary dengeyde atalyp ót­ti. Esimi ýlken újymgha, mektepke, kóshelerge berildi. Mýsini somdaldy, zert­teu kitaptary da shygharyldy. Jampoz jyraudyng jyr-tolghaularyn toptap jinauda, kitap etip shygharuda jazushylar Oraz Ismaylov, Tólen Qaupynbaev, ghalym Sәrsenbi Dәuitovter kóp enbek et­ti. Sonyng arqasynda baba múrasy elge qayta oraldy. Osy orayda babamyzdyng «Qaban jyrau» ataluynyng tarihynan da syr aghytyp kóriniz...

Ómirәli Qopabaev:

– Qaban jyrau – óz kezenining biyik aqyny. Atamyz nebir úzaq batyrlar jyryn tandy-tangha soghyp, jatqa aitady eken. Keyde búl dastannyng kólemdiligi sonday, ailap jyrlanatyn kórinedi. Sonshama mol dýniyeni birde-bir ret kidirip-mýdirmey, erkin tolghaytyn bolghandyqtan «jyrau» atalypty. Óz aitqany bolmasa, kisi tiline kónbeytin, erjýrek, batyr da qaysar bolghandyqtan «Qaban» atanypty. Jyraulyq poeziyanyng týp qazyghy aqyl-naqyl ekeni elge ayan. Osy sebepti, úly babamyz  Qaban jyraudyng da shygharmashylyq tuyndylary kóbinese jaqsylyq pen jamandyqtyn, zúlymdyq pen izgiliktin  ara-qatynasyn saralaugha qúrylghan. Aqyn ózining «Bәrin-daghy tyndandar» atty tolghauynda

«Bolyndar tirshilikte tatu, tәtti,

Bir kýni baramyz ghoy kór auzyna.

Dýniyede eshbir qater juymaydy,

Árkim ie bop jýrse óz auzyna.

Basyna bәle adamnyng tilden bolar,

Sol tilden úrynady óz dauyna.

Ár adam óz auzyna ie bolsa,

Ádilding jolyghady qorghauyna», - deydi. Aqiqatynda, bar isting tetigi tilde ekeni eshqanday dau tudyrmaydy. Tilden keletin mol paydany da, zor ziyandy da ata-babamyz jaqsy bilgen. Sondyqtan da: «Til tas jarady, tas jarmasa, bas jarady», - degen.

Úlyqman hakim men Dәuit payghambar biraz uaqyt dos bolyp jýripti. Dәuit Úlyqmandy ghylymnyng neshe aluan týrimen susyndatyp, bir kýni synamaqqa: «Mal etining eng tәt­ti jerin alyp keliniz», - depti. Úlyqman qoydy soyyp, tilin alyp kelipti. Endi birde: «Mal etining eng ashy jerin alyp keliniz», - depti. Úlyqman qaytadan bir qoydy soyyp, taghy da tilin alyp kelipti. Sonda Dәuit: «Jaqsysyn әkel desem de, jamanyn әkel desem de tek tildi әkele berdiniz», - dep súrapty deydi diny kitaptardaghy bir anyz. Áriyne, búl әngimening jalghasy bәrimizge belgili, endeshe, ony aityp jatudyng qajeti joq shyghar.

Qaban atamyzdyng kóptegen ólenderi tәlim-tәrbiyelik mәn-maghynagha iye. Ekinshi sózben aitsaq, halyqtyng tereng pәlsapalyq oiy men pedagogikasy qatar, aralas aitylatyny bayqalady. Aqynnyng tauyp aitqan, sóz asylyn saralap, oy bezbeninde salmaqtap, der kezinde tolghaghan múnday asyl dýniyesi kónermeydi. Aytalyq:

«Til alsandar shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege.

Aytar әrkim bilgenin,

Sóz ghyp ony nemene?

Qaghyspay, halqym tek jýrsin,

Onan payda óne me?

Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn dәnene.

Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege», -

dese, elding arasyn ala tayday býldiretin ósek-ayang ekeni aiday anyq.

Bizding býgingi sóz etip otyrghan Qaban jyraudyng by men bekke, bolys pen starshyngha zil tastap, tóbesinen tónip, әdiletsizdigin aitqan talay-talay marjan jyrlary bolghan-aq shyghar. Amal ne, sonyng kóbi bizding qolymyzda qazir joq. Áytse de kóp kórip, kóp jasaghan, kóp toqyghan, mol tәjiriybe jinaghan abyzdyng ósiyetin biz de bar janymyzben qúptay týsemiz.

Aytuly jyrau tyndaushysyn alystan orap, terennen terbep, barynsha  baurap alady. Bir artyqshylyghy, Qabannyng tolghaularynda úiqas ýshin, bos túrghan joldar kezdespeydi. Taghy bir ereksheligi, shygharmasynyng bәri de oqushysyn oilanugha ýndep, bos jýrip, bos qydyrudan, uaqytty bos ótkizuden saqtandyrady. Qabannyng taryday nәrseden tauday, tengedey isten tebingidey dýnie tudyratyn aqyndyq qúdiretke iye, asa iri talant ekendigin moyyndauymyz kerek. Ol:

«Tamshydan teniz molayyp,

Taryday tastan zorayyp,

Birigip ýlken tau bolmaq.

Az sózden shataq molayyp,

Bara-bara zorayyp,

Úlghayyp týbi dau bolmaq», -

dep tolghasa, el-júrt­ty elirmelikten, órkókirektikten saqtandyryp, kishilik pen kisilikke shaqyryp túr. Jamandyq atauly – ayaq astynda, jaqsylyq joly – qiya tas. Oghan jetuge erding eri, egeuding synyghy kerek deytindey. Halqymyzda «tamshy tas tesedi» degen úlaghatty sóz bar. Bar nәrsening týbi sol bir bolymsyz nәrseden bastalmaq. Qaban aqynnyng endigi bir keremet tuyndysy «Baqyt qaydan kelesin?» jәne «Baqyt qayda barasyn?» dep atalatyn qarapayym tirshilik kózinen alynghan dramalyq tartysqa toly, bas-ayaghy júp-júmyr әdemi dýniyesi der edik. Bir qyzyghy, kele jatqan baqyttyng joly, ketip bara jatqan baqyttyng jolymen qarama-qayshy. Yntymaghy qashqan elden ketip bara jatqan baqyt, yntymaghy jarasqan elge kele jatady. Qariyasyn syilamas, dýniyeni oilamas jerden qashqan baqyt, qariyasyn syilaghan, ertengisin oilaghan jerge kele jatyr. Qabannyng búl tuyndysynyng qymbattyghy – shygharma jelisining barshagha tanystyghynda, tuyndy tilining kim-kimge de týsiniktiliginde.

Yrym Kenenbay:

– Ónerdi jastayynan sýiip, talabynyng qarymdy ekenin tanyta bilgen, tipten, on bes jasynan-aq toy-dumandarda aitysqa týskenine qarap, Qaban babamyzdyng dilmar, dara aqyn bolghandyghyn  ghalym-әdebiyetshilerimizding jyldar búryn jýrgizgen zertteulerinen qanyqpyz. Úly ghalym Múhtar Áuezovting aitys aqyndaryn jan-jaqty taldaghan ataqty maqalasynda: «Shynynda, Janaq, Sýiinbay, Shóje, Týbek, Maykót, Qaban, Qúlmambet, Jambyl siyaqty talay elderge ataqtary jayylghan aqyndardy alsaq, solardyng ómir boyy qoldanghan negizgi aqyndyq janry kóbinese aitys ekenin bilemiz. Búlar úzaq ómir jasaghan aqyndar bolumen qatar, barlyghy da aitysqa erte aralasyp, on-bes-on alty jastarynan aqyndyq ónerlerin bastaydy. Olardyng el jadynda saqtalyp qalghan iri aitystarynan basqa, әrbir oiyn-sauyq, ait pen toyda, as-merekede jas-jelen, qyz-kelinshektermen qaghysyp aitysqan», - deydi.

Baqtybay aqyn aitqanday, «iynemen qara sózdi sabaqtaghan» Qaban aqynnyng bizge jetken sóz sayystary – Túmarshamen jәne Tautanmen aitystary. Búlardyng da týpnúsqasy týgel derlik saqtalmaghan. Osyghan da shýkir dey otyryp, qolda barynyng ózinen arghymaqtay jýirik aqynnyng aldyna jan salmaghanyn, shangha kómilmey, alamanda oza shapqanyn angharu qiyn emes syqyldy.

Ómirәli Qopabaev:

– IYә, bizge ol kisining ýsh aitysy ghana jetken. Birinshisi, jastau kezinde ol Túmarshamen aitysyp, ony jengen. Odan keyin Tautan qyzben sóz sayysyna týsken. Osy aitysta arabsha, parsysha, shaghataysha sózi kóp, ol sózderding tereng maghynalary bar. Búl – ózinshe bir әlem, óte kýrdeli aitys. Al ýshinshisi, bir qyzben qaghysqany, onda

«Ólendi aita almaysyng kesheulesen,

Bolar eng Qaban aqyn, meni jensen.

Aldyna aqyn bolsang sal, aitayyn

Júldyzdar tóbendegi

                   nesheu bilsen?» -

degen qyz sózine Qaban:

«Ólendi aita almaymyn kesheulesem,

Bolar em Qaban aqyn, seni jensem.

Júldyzdy tóbedegi kim sanapty,

Kóp jatqan shalqasynan en bilmesen?!» - dep, tapqyr da tatymdy jauap berip, taza jeniske jetken eken.

Qaban jyraudyng taghy bir qasiyeti bólek, tang qaldyrar túsy – artynan aqiyq aqyndar legi ilesip, óz úrpaghynan shashasyna shang júqpas alyptar ósip-ónipti. Olar – úly aqyn Sýiinbay men jeniludi bilmegen Sarybas. Osy ekeui de Qaban jyrauday maytalmannyng tughan jiyenderi bolatyn. Búl turasynda Kenen aqsaqal bylaysha tolghaydy:

«Ústazy Sýinbaydyng Qaban aqyn,

Bas iygen úly jýzde tәmam aqyn.

Ataghyng ýlken edi-au, Qaban jyrau,

Jambyldyng aitqan sózi este túr-au.

Jiyeni Sarbas aqyn sóilerinde,

Ádeti múrtyn qaghyp, qúlaq búrau».

Búl jaghdaydy Sýiinbay da, Sarybas ta moyyndaydy. Ataqty suretker, ghúlama jazushy Múhtar Áuezov: «Qaban óleng aitar aldynda nemese aitysqa týsetinde ashy aiqaygha salady eken. Ózimen qaghysugha, ústasugha kelgen  qarsylas aqynnyng zәre qútyn sóitip alady eken», - deydi. Osy jerde el sózine qúlaq salayyq:

«Ólenge qyrghyn tughan Qaban aqyn,

Manyna qanday adam bara alatyn?!

Aytyssam dep kelgender dauysyn estip,

Astynan alty qyrdyng joghalatyn.

Astynan alty qyrdyng joghalatyn,

Aytyssa, tyrnaday bop tonalatyn.

Auylynan tannan shyqqan bayghús aqyn,

Qarmalap qaranghyny oralatyn.

Bar jerde Qaban jyrau jol alatyn,

Adamdar neni ekse – sony oratyn.

Allanyng aq jolynda – aq dombyra,

Minetin jaytandaghan baran atyn», -

degen osy ýsh shumaq ólenimen-aq halyq Qaban jyraudyng barlyq bolmysyn, ishki-syrtqy beynesin, jan-dýniyesin taygha tanba basqanday etip, ashyq ta aiqyn kórsetken dep bilemiz. Ásirese, onyng dauysyndaghy ghajayyp siqyrly sazdyng qúdiretin qalay dóp tauyp aitqan desenizshi?!

Qaban birde epik aqyn bolyp, baba jyrdy bayybymen kókirek kózinen ótkizip, babymen jetkizse, endi birde, baghzydaghy birtuar Hakimdershe tereng tolghauly filosofiyalyq iyirimderding jeteginde ketip, keleside, oqyrmanynyng sanasyna birden sәule qúighan aqylman keypine enedi. Al endi, aitys ónerindegi saqtalghan som dýniyeleri tól әdebiyetting qoryndaghy qomaqty da sýbeli sybagha der edik. Qyz ben jigit aitysy, júmbaq aitysyndaghy ózindik erekshelikteri zertteushiler tarapynan әli de bolsa zerdelenu ýstinde.

Zert­teu demekshi, Qabylisa babamyzdyng ónegeli ómir joly men saf altynday jarqyraghan shygharmashylyghyn әr jyldarda, әr qyrynan Múhtar Áuezov, Sәken Seyfulliyn, Sәbit Múqanov, Rahmanqúl Berdibaev, Myrzatay Joldasbekov, Oraz Ismailov, Sәrsenbi Dәuitov jәne basqalary ghylymy túrghyda payymdady. Búl orasan enbekting bәrin biz qabyrghaly qazaq әdebiyeti aidynynyng tolygha týsuine qosqan ólsheusiz ýlesteri dep baghalaymyz.

Onyng halyq auzynda qalghan mol múrasynyng tolyqtay kýni býginge deyin jinala almay kele jatqandaghy, әriyne, jangha batady. Qalyng elding ortasynan әli de tabylyp jatqandary barshylyq. Mәselen, kezinde auyz әdebiyetining joghyn joqtap, múnyng múndaghan Sәken Seyfullin «Jalayyr Qaban aqyn men qoyannyng aitysuy» atalatyn búghan deyin nazargha ilikpegen, kólemdi de kórkem dýniyesin tapqan. Búl shygharmada qarshyghasyn qolyna ústaghan Qabylisa aqyn men kójekteyin dep jýrgen әlsiz qoyannyng tildesui arqyly sol әdiletsiz zamannyng keypi kóz aldynyzgha keledi. Qolynda biyligi bar bilegi myqtynyng dәrmensiz pendelerge kórseter әlimjettigin mineydi.

Al, ghalym Almagýl Qanaghatova ózining filosofiya ghylymdarynyng kandidaty dәrejesin qorghauyna oray jazylghan enbeginde Búqar jyrau men Qaban jyraudyng shyrayly shygharmashylyghyndaghy birqatar úqsastyq pen sol zamanghy zәru mәselelerding negizge ainaluy, sol tyqyryptardy ashudaghy azamattyq ýn, arnaly kózqarastaryna kenirek toqtalady.

Qaban jyraudyng esimin ómirlik tuy etken ghajap aqynnyng biri – Baqtybay. Ol aqynnyng auzynan týspeytin sebebin de ózi aitady:

«Jasymda jetim bolyp, bezip kettim,

Qanghyryp, aidalany kezip kettim,

Týsimde Qabekennen óleng alyp,

Nәsipke bay bolatyn kezikpeppin».

Rasynda, Qaban atamyzdyng shәkirtteri óte kóp. Bir qyzyghy, zanghar atasyn pir tútqan aqynnyng bәri de auyzymen qús tistegen jýirikter, shashasyna shang júqpaghan sanlaqtar ekeni elge mәlim.

Yrym Kenenbay:

– Jetisu jerin kóp aralaghan ataqty jazushy Sәbit Múqanov aituly bir maqalasynda: «Mening biluimshe, Jalayyr ishinde ýsh әulie bolghan. Olar: Qabylisa, Eskeldi, Balpyq», - deydi.

Biz Qabylisa – Qaban jyrau jayly aitqanda,  ózining zamandas, ýzengilesteri Eskeldi, Balpyq, Jolbarys biyler men Rayymbek, Ótegen, Oraqty batyrlardan bóle-jaryp sóz ete almaytyndyghymyz. Sebebi, búl babalarymyzdyng ómir sýrgen dәuiri men zamany bite qaynasyp, birge ótkendiginde. Búlar baytaq jatqan qazaq dalasyn syrtqy jaulardan qorghauda tolarsaqtan saz keship, almaghayyp kezende birigip, beldi bekem bughan túlghalarymyz emes pe edi?! El men jer degende janqiyarlyqqa barghan olar asa iri qogham qayratkerleri boldy. Osylardyng arasynan júldyzdy jyrau Qabannyng irgeli kayratkerligi jayly tanymynyzben bólisseniz...

Ómirәli Qopabaev:

– Qaban jyrau әdebiyetimizding iri ókili, batyry ghana emes, qogham qayratkeri de. Ol ózining qara orman eldi sýttey úiytar salmaqty oiy, ghiyb- ratty sózi – naqyl-qaghidattarymen bytyranqylyqqa úshyraghan halqy- myzdy bir tudyng astyna biriktiruge, Abylay súltannyng abyroyyn asyrugha ólsheusiz ýles qosqan. Týrkistannyng tórinde Abylaydy aq boz atqa qondyryp, barsha qazaqtyn hany etip saylaugha múryndyq bolghan.

Ghasyrlar boyy jaudyng shetinde, jelding ótinde, qylyshtyng jýzinde kýy keshken Jetisu júrtshylyghynyng qamyn kýittep, Syr alqaby, Shu óniri, kiyeli Týrkistan men duly Tashkent manynda qanat jayyp, túraqtap qalghan Jalayyrlardyng basyn qosyp, bәtuagha keltirdi.

Tóle biymen qatar dau sheship, Búqar jyraumen ýzengi qaghystyra ghúmyr keship, Abylay qolynyng sapynda jongharlarmen shayqasty. Ata jaudyng qolyna da týsti. Biraq ruhyn týsirip, jigerin jasytpady. Eldikting úranyn saldy, zamana túraghyn shaldy. Bas biriktirip, qolda bardy bazarlamasa, antalaghan jaudyng aranynda jútylyp kete baru qauipining qay kezdegiden de tajal týrde túrghandyghyn el sanasyna ýzdiksiz qúidy. Sol sebepti de ol:

«Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa?!

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly suy bolmasa?!

Búlghyn qayda oinaydy,

Bualdyr sazy bolmasa?!» - dep, jýregi qan jylap, tereng tolghaghan.

Jyraugha El ishindegi qordalanghan mәselelerding týiinin sheship berudi ótinip otyrghan aghayyndar da bolghan. Aqyn inimiz Ámire Árin úsynghan myna mysaldy keltirsek, artyq bolmas.

«Abylaydyng úly Ádil tóre Jetisu aimaghyn biylep túrghan kez bolsa kerek. Tóreler úrpaghynyng aq degeni alghys, qara degeni qarghys bolyp túrghan shaq. Olargha qarsy keluding ózi arystangha aibat shegumen teng dýnie eken. Alayda, Ádil tóre ataghy alty alashqa mәshhýr Qaban jyraudy airyqsha qadirlese kerek. Tipti, ózining key qisynsyz keter shaqtarynda qaymyghyp ta otyrghan. Solay eken dep, jyrau da úsaq-týiek sharualargha bola el isine aralasa bermegen. Biraq kópten beri jyraudy sonau Jalayyr babasynan bermen úrpaqtan-úrpaqqa dәstýrli týrde jalghasyp kele jatqan Taraq tanbanyng tek tórelerding enshisinde qalyp qoyghandyghy qatty tolghandyrady. Búl mәsele shegine jetti-au degen bederde Qaban aqyn atqa qonghan ghoy. Ákesi Abylaydyng ózi asa qadir tútqan Qaban jyraudy Ádil tóre qúshaq jaya qarsy alady.

– Jol bolsyn, aqyn agha!

– Áley bolsyn!

Aqyn agha, deysin-au aqyn agha,

Kir juytpay kelgen em atyma da,

Búlt qonbaghan, bilseniz, basyma da.

Taraq tanbam senderde qalyp qoydy.

Búl tóreler joydasyz basyna ma?!  - degenine qapelimde ne aitaryn bilmey, sasyp qalghan Ádil tóre: «Keshegi Shynghys babamnyng kezinde Alash myny arasynda úlyghy taraq tanbaly Jalayyr bolghan. Múny úmytsaq, eldigimiz qayda, tendigimiz qayda, kendigimiz qayda?!» - dey beredi. Qaban jyrau telegey tenizdey tolqyp:

«Mine, mine, endi kelding jónine,

Shyqtyng baytaq

                          shyn-belesti órine.

Sary altyndy er-túrman

                       sapqa túrsam jarqyrap,

Sýlik qara arghymaq

               aspan tirep arqyrap,

Shynghys qaghan bas qoysa –

               aq nayzam jaudy tiregen,

Qanisherin ininde

               qoryldatyp iregem.

Maral ot­ty arsha tau

              ata qonys bolghandy,

Baqyt-yrys basyma

              aq qús bolyp qonghandy.

Taraq tanba tolyqsyp,

              er babamdy týrlentip,

Jahan keshken Shynghys han

             keleshekti sholghan-dy.

Suarylghan kók temir

             qúryshqa qalay ainaldy,

Jalayyrdan serpin ap,

             Baqtiyarlap saylandy!

Ámirshi bolsang – әdil bol,

             әli de talay aitarmyn,

Taraq tanbamdy júrtyma

 qaytarghyn, tórem, qaytarghyn!» - degende, Ádil tóre sózge toqtap qana qoymay, aqiqatqa úiyp, Taraq tanba búdan bylay múqym Jalayyrgha da ortaq dep tanyp, ýkim shygharghan eken».

Yrym Kenenbay:

– Ómeke, Qaban jyraudyng ot tildi, el namysyn qorghaghan kórnekti qogham qayratkeri bolghanyn jaqsy jetkizdiniz. Shynynda da babamyz óz zamanynyng asqan zanghary, kóripkel danagóii, el basqarghan aqylmany bolghany anyq. Osyndayda oiymyz dәleldi bolu ýshin biz onyng kóp ózgeriske týspey, bizge jetken «Ýrkinde, ýrkin ýrkinde» at­ty ólenin eske alyp kóreyikshi:

«Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde,

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge.

Jigit bolsan, mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde.

Baryna qyl qanaghat,

Ne beredi qúr tilge?!

Alpys kýn atan bolghansha,

Bura bop bir kýn zirkilde.

Kózindi júm da jaugha shap,

Ajaldy óler, irkilme.

Keshegi ótken zamanda,

Erding qúnyn tatqan kóp,

Ashulanyp bir týnde», - degen joldarda qanshama tereng oilar jatyr?! Netken keng tynysty suret desenizshi?! Sol zamannyng sureti. Býgingi úrpaqqa degen amanat ósiyeti.

Ómirәli Qopabaev:

– IYә, Qaban jyrau – halqyn bar janymen emirene, eljirey sýigen zanghar talant. Atamyzdyng tolghaularyn oqyghan sayyn boyymyzdaghy minimizdi ainadan kórgendey bolamyz. Sol olqylyghymyzdy jóndegimiz, kónilimizdi aghartqymyz, tazartqymyz keledi. Aqyn osynday alabóten ereksheligimen iri, onyng ólenderi de óz halqymen birge úzaq jasay bermek.

Yrym Kenenbay:

– Jyrau babamyzdyng úrpaqtaryn býginde elimizding әr týkpirinen taba alasyz. Ózimizding Jetisu ónirinde tuyp-ósip, qyzmet babymen Qostanay oblysynda jýrgen, Qaban babamyzdyng tikeley jetinshi úrpaghy bop keletin Baghlan Maqúlbekovty alayyqshy mysalgha. Baghlannyng óz mamandyghy – zanger. Jas ta bolsa, bas bola biletin Baghlannyng «Ótken tarihsyz, ata-babalarymyzdyng jýrip ótken danqty jolynsyz býgingi tәuelsizdikti kóz aldymyzgha elestetu mýmkin emes» degen sózi bahadýr babalardyng keng saharany, darhan dalany úrpaghyna amanat etip ketkendigin týisine bilu shyghar dep oilaymyn.

Ómirәli Qopabaev:

– Rasynda da talant tughan jerine tartyp tuatyny, tughan jerding eldik, azamattyq bolmysynan, kórkemdik kelbetinen nәr alatyny, eng bastysy, tegine tartyp tuatyny anyq. Sózimizge dәlel – Qaban jyraudyng tikeley úrpaghynyng biri Baghdat Mәnizorovtyng boyynda janaghy aitqan izgi qasiyet­terding bәri bar. Áulie babamyzdyng basyndaghy júpyny qúlpytasty aq mәrmardan túrghyzudy birinshi bolyp qolgha alghan osy Baghdat inimiz. Ózi sekildi janashyr azamattardyng kómegimen babanyng atyndaghy arnayy qor qúrdy. Sonyng negizinde kýmbez ornatugha qajetti qarajat jinaldy. Kýmbezding alghashqy qúrylysynyng basy-qasynda ózi birge shapqylap jýrdi. Shyraqshysynyng ýiin túrghyzdy. Allagha shýkir, josparlaghan barsha iygilikti sharua óz mәresine jet­ti... 

Sóz týiini: Aghalar býgin babalar amanatyna adaldyq tanytyp jýrgen úrpaq jayynda qyzu әngime kórigin jaqty. Onday aptal azamattar el ishinde qanshama?! Býgingi el yrysyn eselep, tәuelsizdigimizding tuyn tik ústap jýrgen de sol azamattar emes pe?! Al men bolsam eki aghanyng úlaghatty әngimelerin qyzygha tynday otyryp, ekeui de «Qazaqtyng bir azamaty bolsa, osynday bolsyn» deuge layyq osy aghalardyng ózderin oqyrmangha tanystyryp, atqarghan izgi isteri, tynys-tirshiligi turaly nege jazbasqa degen oigha keldim...

Qyzjibek Bәkir,

jurnalist, jazushy

---

jyr-tolghaular

«Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde,

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge!»

Qaban jyra

Jýzjyldyqtardyng janghyryghy

jyrda jýr...

(Qaban jyraudyng jyrlary men aitystary)

BÁRIN-DAGhY TYNDANDAR

Sóileytin sóz kelgende auzyma,

Elek qoyyp bola ma el auzyna?!

Bolyndar tirshilikte tatu-tәtti,

Bir kýni baramyz ghoy kór auzyna.

Dýniyede eshbir qater juymaydy,

Árkim ie bop jýrse óz auzyna.

Basyna bәle adamnyng tilden bolar,

Sol tilden úrynady sóz dauyna.

Ár adam óz auzyna ie bolsa,

Qyzyrdyng jolyghady qorghauyna.

Keybireu aitar sózin bile almaydy,

Týsedi sol sózining torlauyna.

Qonbasa key adamgha baqyt qúsy,

Qúr tilding bola ma eken zorlauyna?!

Adamgha әdeyilep ajal jetse,

Qaramas attany men oibayyna.

---

Til alsandar, shyraghym

Til alsandar, shyraghym,

Ósek sózdi eleme!

Ýiir bolghyn, shyraghym,

Jaqsy sózge ónege.

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

Dýniyege senim joq,

Minersiz bir kýn kemege.

Aytar әrkim bilgenin

Sóz ghyp ony nemene?

Qaghyspay, halqym tek jýrsin,

Onan payda óne me?

Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghyn dәnene.

Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege.

Tentek adam shygha almas,

Tóbe týgil, sórege.

Bireuge adam or qazsa,

Ózi týser órege.

Ne bolsa sony ilik qyp,

Jýginbender tórege.

Ádiletti tóre joq,

Týsetin shóre-shórege.

Aqynnyng eli sonday dep,

Ýlgisi jaqsy qanday dep,

Bolyndar elge ónege!

---

AQYNSYNYP NE KEREK

Aqynsynyp ne kerek?

Bolsa da oiy bek zerek,

Bolmasa sózding úiqasy.

Úqpasa akyl ne kerek?

Bolmasa oida esh derek,

Bolsa da bas pen qúiqasy.

Árkimde bir sipat bolady,

Ol da bir kýn onady.

Jyltyraghanymen janary,

Aytqan sózdi úqpasa,

Bir sózdi bolyp shyqpasa,

Bilinedi bir qiqasy.

Ne aqylgha týspese,

Shashylar bir kýn júrqasy.

Aqylyng bolsa, adamzat,

Tistey kórme aram zat,

Ózindi - ózing qymtashy.

Meyirimdi bolyndar,

Aqylgha aitqan kóninder,

Bolmaghyn taudyng symtasy.

Birdene óner adamnyn,

Adal jýrgen pendenin,

Árnege bolar yntasy.

Birdene ónbes adamnyn,

Týk bilmeytin nadannyn,

Eshtenege kelmes múrshasy.

Qúl bolmaysyn, ýiine

Qyzmet qyl jýgire.

Aghayyn men aulyna,

Kómektes te, su tasy.

---

ELIm - JÚRTYM, SIZGE AYTAM

Elim - júrtym, sizge aitam,

Birlikti bol, shyraqtar.

Birlikti jerde rizyq kóp,

Ol adam elge túraqtar.

Auyzbirlik bar jerde

Jetetúghyn múrat bar.

Auyzbirlik joq jerde

Qiyanat­ty qiyat bar.

«Úyattyng iman –  qaby» der,

Imandyda úyat bar.

Kópshilikke jaqqan jan,

Basyna jaqqan shyraq bar.

Fәny túrmaq, baqida

Minetúghyn pyraq bar.

Eshkimning haqyn jemender,

Artynda onyng súraq bar.

Ádiletsiz adamda

Úyaty joq qiyat bar.

Isi adal adamgha

Shyghatúghyn qyrat bar.

Isi aram adamdar

Qashqaqtap, qorqyp, jyraqtar.

Aqyly joq adamdar

Tentekting sózin quattar.

Aqyly bar adamdar

Bal bastaudan suattar.

Tyndanyzdar, aghayyn,

Jekjat penen júrattar.

Týzeler zaman keyinde,

Búl sózimdi beyimde.

Keyingi qalghan úrpaqtar

Zamangha jaqsy túraqtar!

---

ÝRKINDE, ÝRKIN, ÝRKINDE

Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge.

Jigit bolsan, mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde.

Baryna qyl qanaghat,

Ne beredi qu tilge?

Alpys kýn atan bolghansha,

Bura bop bir kýn zirkilde.

Kózindi júm da jaugha shap,

Ajaldy óler, irkilme.

Keshegi ótken zamanda,

Din, músylman amanda,

Erding qúnyn tapqan kóp,

Ashulanyp bir kýnde.

---

TAMShYDAN TENIZ MOLAYYP

Tamshydan teniz molayyp,

Taryday tastan zorayyp,

Birigip, ýlken tau bolmaq.

Az sózden shataq molayyp,

Bara-bara zorayyp,

Úlghayyp týbi dau bolmaq.

Asyrandy kýshigin,

Bayqamasang pishinin,

Toyynghan son, jau bolmaq.

Babyn tauyp qarasan,

Baghugha karap jarasan,

Ekkening baqsha, bau bolmaq.

Aldyn ala qaratsan,

Denene dәri taratsan,

Syrqat adam sau bolmaq.

Retin tauyp toqysan,

Beyilindi salyp otyrsan,

IYirgen jibing qolynda

Balyq aular au bolmaq.

---

ARGhYMAQ JABY KÓRINER

Arghymaq jaby kóriner,

Asa shauyp, bulansa.

Aydyn kól batpaq kóriner,

Astyna tartyp su alsa.

Biraz ghana sóileyin,

Moyyn búryp jaqsylar

Búl sózimdi tyndasa.

Bәiterek soyau kóriner,

Japyraghy týsip quarsa.

Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jaby jetken son?!

Aghayyn - tughan ne kerek,

Andysyp kýni ótken son?!

Qyzyl tilim, sóilep qal,

Qyzyghyndy jer kórer,

Bir tóbening basyna

Aparyp, tastap ketken son.

Mәnkýr-nýnkir jetedi,

Uaqtyly kýning bitken son.

Búl dýniyeden ketesin,

Tirlikte syilas, aghayyn!

---

OYLAP TÚRSAQ, JIGITtER

Oylap túrsaq, jigitter,

Kóp qoy bizding qatamyz.

Árbir sózdi kóp sóilep,

Kóp kýnәgha batamyz.

Áueli kelip jol ashqan,

Adam eken atamyz,

Qasiyetti Haua – anamyz.

Qaza jetse, bәrimiz

Aqyretke baramyz.

Qaza kelse, kim qalar

Búl opasyz jalghannan?

Sengirindey bir taudyn

Ejelden basyn kim shalghan?

Qayghyly bolar qay pende,

Bet aldyna qúmsarghan?

Jaramaydy tәtti dep,

Dýniyege dil salghan.

Oylap túrsan, jamaghat,

Jaqynyng joq imannan.

Danyshpan bolar key jigit,

Kóniline qúday qúighannan.

Óleng qylyp jazdym men,

Kónilime búlay syighannan.

---

ÓSIYET

Aram peyil adamdar

Dostyghyna túrmaydy.

Aqyly joq nadannyn

Jamandyghy qalmaydy.

Kór auzyna barghansha,

Aqyl aitsang almaydy.

Jamandyqtyng belgisi –

Ár nәrseni torlaydy.

Ondaylarmen dos bolghan

Aqyldy jigit sorlaydy.

---

KIM QALAR?

Oylanyzdar, jarandar,

Búl dýniyede kim qalar?

Shúrqyrasyp mal qalar,

Shuyldasyp ólgen son,

Qatyn-bala jylasyp,

Jetim-jesir úl qalar,

Úl qalmasa, qyz qalar.

Mollalardan hat qalar,

Ústalardan dat qalar.

Opasyz pәny jalghannan

Ólmey tiri kim qalar?

Bir janynyz qúdaydyn

Qúdiretine – amanat.

Allahtyng bergen nәsibin

Azdy-kópti bolsa da,

Etinizder qanaghat.

Pende bolsang qúdaygha,

Amanatqa, jarandar,

Qylmanyzdar qiyanat!

---

 BARLY, BARLY TAU

Barly, barly, barly tau,

Basy esenning deni sau.

Úiyqtamasan, qabaq – jau,

Jarytyp ishpesen, tamaq – jau.

Jyrtyq ýige, tamshy – jau,

Aryq atqa, qamshy – jau.

Betinnen alsa, qatyn – jau,

Kesirli bolsa, kelin – jau.

Jasynan asyp, ýiinde jýrse,

Ózinnen tughan qyzyng – jau.

Til almasa, úlyng – jau,

Paryqsyz bolsa, tuysyng – jau,

Kýnshil bolsa, kórshing – jau.

Tebegen bolsa, biyeng – jau,

Tartynshaq bolsa, týieng – jau.

Týie menen biyendi

Alyp ketse, jiyen – jau.

Qasarysqan qatyn – jau,

Qashaghan bolsa, atyng – jau.

Úl on beske kelgenshe –

Qolgha ústaghan qobyzyn.

Úl on besten ótken son,

Til almasa – donyzyn.

Qyzyndy kýieu almasa,

Kók shyghyp, ólip qalmasa,

Kóringenmen oinasa,

Bәrinen sol kyzyng – jau!

---

ARYZ

Qydyrym – Qadyrghaliy,

jalayyrlyq,

Ózinnen ótken tústa jol – aiyryq.

Kiyendi kiygen Tóle kie bop jýr,

Sayattyng sanlaq baghy qús qayyryp.

 

Tilime sen sighan son, sidy әlem,

Jәnnat ta, jәnnatsyz da

әlem-jәlem.

Qandaghy qastyq jaman

búl jalghanda,

Qashannan qalmay erdi osy pәlen?

 

Kýiime jer týbinen kýy keledi,

Búl kýn be, odan arghy kýn keledi.

Zorgha ólip, zobalanmen ótkizemiz,

Ilimdi keyingilik kýnde óledi.

 

Almaydy qyzyryndy, kiyendi de,

Saumaydy týiendi de, biyendi de.

Ógey ghyp óksitedi jer anasyn,

Aruaqty, qasiyetindi, iyendi de.

 

Tileudi tileu emes tilep alyp,

Kýlmeske kýle salyp, kýle qalyp,

Qadirdi han kótermey, qadirlemey,

Qamshyday bosaghagha ile salyp.

 

Ata men anadan kem barlyq iske,

Qamshygha úqsap qalar ózi jәne.

Mahabbat maydandasyp, qúnt bolmaghan,

Niyetten týzelmegen deymin jәne...

 

---

YRYS ALDY – YNTYMAQ

Ólgenshe qor bolmaydy

Azamattar niyeti aq.

Olargha ýiir bolady

Sarqylmaytyn dәulet, baq.

Ólmeytúghyn pende joq,

Jan – amanat, oilap baq.

Yryldaspa tirinde,

Yrys aldy – yntymaq!

Ashudy aqyl – qazyqqa

Aparyp, matap baylandar.

Ashudy jense aqylyn,

Kesirdi tegi oirandar.

Tatu bolsa aghayyn,

Sap altynday jarqyldar.

Kesapatty kisendep,

Aqymaqty alqymdar.

Az ómirding ishinde

Tatu bol da tәtti bol.

Arandy búzar dúshpangha

Ayausyz ashy, qatty bol.

Ótirik, ósek, úrlyqqa

Tyiym salyp, berme jol.

Bir arnadan sóz shyqsa,

Bereke – mol, dostyq – sol.

Aram peyil adamdar

Dostyghynda túrmaydy.

Arana kirse sumandap,

Syryndy shym-shym úrlaydy.

Sodan song altyn tapqanday,

Jariya etip shulaydy.

Etpese búlay aramza,

Qúmary onyng qanbaydy.

Aqyly joq nadannyn

Jamandyq isi qalmaydy.

Kór auzyna barghansha

Aqyldy aitqan almaydy.

Jamandyqtyng belgisi –

Ár nәrseni torlaydy.

Osyndaylarmen dos bolsa,

Aqyldy jigit sorlaydy.

---

AZYRAQ SÓZ SÓILEYIK...

Azyraq sóz sóileyik auyzgha alyp,

Tyndasa júrttyng bәri qúlaq salyp.

Opasyz dýniyege kózim jetpey otyr,

Alaqtap, ainalama qayran qalyp.

Til – búlbúl, aqyl – dariya, kónil – jýirik,

Shyghady shesheninnen sóz taldanyp.

Qúdayym ózi raqym jasamasa,

Jan saqtar gharip pende qayda baryp?

Dýniyening opasyzyn bilip túryp,

Qylmaymyz Haq búiryghyn, moyyn salyp.

Bir kýni, ajal jaqyn jetken kezde

Mal-púlyng janynyzdy qalmaydy alyp.

Erkek, әiel, barymyzgha iman –paryz,

Jaratqan bir Allahty esine alyp.

Bir Allah imanyndy nәsip qylsa,

Ishersing hauzy kәusar suyn qanyp.

Bilmesek iman, islam ýirenelik,

Bolady pәs kóniling shamday jaryq.

Núrynan haq Rasulynyng pina bolyp,

Jaralghan jer jýzine barsha halyq.

Maqlúhattyng keybireui kózge ilinbes,

Qisaby barshasynyng ózine anyq.

Qisapsyz qúrt-qúmyrsqa, shybyn-shirkey,

Allahqa jalbarynar, eske alyp.

Maqúlyq, jan-januar, shayany bar,

Bolghanda biri – semiz, bireui – aryq.

Bireuine bireuin úqsatpastan,

Tәfuatymen jaratqan Jabbar halyq.

Jaralghan kóp maqlúhat birdey emes,

Qúdayym әrqaysyna qylghan naryq.

Arasy jaqsy - jaman jer men kóktey,

Aqylmen oilau kerek, zeyin salyp.

Jigitter, kedey bolsan, qylghyn shýkir,

Qúdaygha ghasy bolma, bosqa nalyp.

Ghalamda on segiz myng jan-januar

Ajaldan qútyla ma biri qalyp?

Ólimnen qyryq jyl búryn Qorqyt qashqan,

Ony da tynysh qylghan, janyn alyp.

Aqyry, jalghan dýnie joldas emes,

Qylmalyq tәkapparlyq kónilge alyp.

Búl dýnie saghat tili, minotynday,

Biz jýrmiz bir minotqa ghazaplanyp.

Dýniyeden myng jasasaq, keter kýni

Bolmaymyz shәy ishkendey әbden qanyp.

Barshanyz ólmey túryp ghibadat qyl,

Bolghanda tumaq – sýnnәt, ólim – anyq!

---

HAQ TAGhALA ALDYNDA

Haq taghala aldynda,

Adam – pirim qalpymda,

Óter me eken el - nuym,

Peyili – mol, nar júrtym?!

Tarau-tarau joldar bar,

Qadau-qadau kólder bar,

Sazarghan sarqyn shólder bar,

Saltyna – berik, ainymas,

Qabyrghasy býtin elder bar.

Namysqa túrar er bar ma,

Er kóterer bel bar ma?

Qaqyrata shapsa dúshpangha,

Tozbaytyn mýttem jeng bar ma?

Kenezesi kepken taqyrgha

Sirkirep óter sel bar ma?

El irgesi bekiydi,

Álsizdi әldi shekiydi.

Halyqtyng núry týskende,

Tolayym júrt týgesip,

Zәmzәm suyn ishkende

Túla boyym bekiydi.

---

TASYMA, BATYR, TASYMA

Tasyma, batyr, tasyma,

Tasyghan jeter basyna.

Týnere berseng týksiyip,

Kim keledi qasyna?

Jaqsylyqqa quanyp,

Qiyndyq kórsen, jasyma.

---

 HAQ TAGhALA ALDYNDA

      (ekinshi núsqasy)

Haq taghala aldynda,

Adam – pirim qalpynda.

Óter me eken el - nuym,

Peyili mol, nar júrtym?!

Tarau-tarau joldar bar,

Qadau-qadau kólder bar,

Sazarghan sarqyn shólder bar,

Saltyna berik, ainymas,

Qabyrghasy býtin elder bar.

Namysqa túrar er bar ma,

Er kóterer bel bar ma?

Qaqyrata shapsa dúshpangha,

Tozbaytyn mýttem jeng bar ma?

Kenezesi kepken taqyrgha

Sirkirep óter sel bar ma?

El irgesi bekiydi,

Álsizdi әldi shekiydi.

Halyqtyng núry týskende,

Tolayym júrt týgesip,

Zәmzәm suyn ishkende,

Túla da boyym bekiydi.

Qayrangha bitken tarlaudyn,

Qadirin sonda bilersin.

Qolda ósken qúlyn túlpar bop,

Saylanyp myghym, minersin.

Bilem-bilem belderde,

Birligi berik elderde,

Jýrip te berer selder de,

IYip te berer shólder de.

Amalyng joq kónbeuge,

Aylasyz sonda... keng keude!

---

AY, MÚSYLMAN, JARANDAR

 Ay, músylmandar, jarandar,

Malynnan zeket beriniz.

Barlyghyn haqtyng biliniz,

Haq jolymen jýriniz,

Pәk bolady dininiz.

Búl dýniyenin, jarandar,

Saghatynday bolmaydy,

Aqyrette kýniniz.

Múnday kendik tabylmas,

O dýniyede, qaryndas.

Myna kendik zamanda,

Haq búiryghyn tútynyz.

Qúdaydyng keshpes paryzy –

Bes uaqyt namazdy,

Baqqan qoyday kýtiniz.

Ólimin kýtip Allahtyn,

Aqyrynda, jarandar,

Múratqa sóitip jetiniz!

Ay, músylmandar, jarandar,

Sózime qúlaq salynyz,

Jaqsydan ghibrat alynyz.

Haram bolar, jarandar,

Zeketsiz jighan malynyz.

IIIarighattan sóz aitqan

Imam tilin alynyz.

Qúday bergen tausylmas,

Ólshep bergen dәminiz.

Qúdiretimen jaratqan

Pendelerin ózi alar,

Búl sózime ilanynyz!

---

AL, ÚSTA BÚL SÓZIMDI JALGhAN EMES

Al, ústa búl sózimdi jalghan emes,

Búl dýnie imandygha arman emes.

Dýniyening qyzyghy ýshin

mal jinaymyz,

Mal, shirkin, eshkimge erip

barghan emes.

Búrynghy payghambar men sahabalar

Payda ghyp, eshkim malyn

alghan emes.

Ótirik, úrlyq, zorlyq, meker, qayla,

Búl ýlgi payghambardan qalghan emes.

Artynan qu nәpsining ere bersen,

Qu nәpsi jýgiristen tanghan emes.

Nәpsige toqtau qylghan bәndesine

Tozaqtyng oty keulep, janghan emes.

Qaupi joq ahiyret­ting ghazabynan,

Jiylyp dýnie ýshin, qylar kenes.

Qayghysy eki jahan oiynda joq,

Kónilinde oilaghany – qúlaqtenes.

Istey ber tirshilikte bilgenindi,

Bireuding qam-qayghysyn

bireu jemes.

Al, endi, talay taghlym

aytyp qoyghan,

Anda-sanda oilandar men bayghústy,

Dýnie kóship ketip, qayta kelmes.

---

 JATQA SATPA ÁKENDI

Jatqa satpa әkendi,

Aqyly qashqan kәri dep.

Ajaldan alyp qalmaydy,

Apiyn ishpe, dәri dep.

Qolagha berme kýmisti,

Altyngha úqsas sary dep.

Azghyrghan aram tilge erme,

Adamnyng birdey bәri dep.

Oqyghandy oilama,

Esi ketken sorly dep.

Nadandargha qol sozba,

Adamnyng jaqsy, zory dep.

Biylikke qaray qol sozba,

Jaqsy onyng bәri dep.

Sózine qaray kisini al,

Deme, elding qory dep.

Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay, búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep.

Aghayynyng kóre almas,

Jat jaqsy ghoy onan dep.

Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep.

Irkip ústa baryndy,

Senbe, elden alam dep.

Ayttym múny sizderge,

Este saqtap bilsin dep.

Aqyldylar oilanyp,

Árbir sózin týisin dep.

Aytpay ket­ti aghalar,

Dep jýrmesin bizge dep.

Ólgeninshe oy – azyq,

Óner, ghylym izde dep.

Keybireuler onalmay,

Oryn tauyp, qona almay,

Kóringenge tiyisip,

Qor bolyp jýr, búl qalay?

Kórdim múny men talay,

Ne jasaysyn, tәiir-ay?

---

 ShÚQYLAY BERME SEN MENI

Shúqylay berme sen meni,

Sóz degen, mine, tabylar.

Ghylymyn bilsen, ghanisyn,

Halyqtyng ózi jalynar.

Segiz kisilik kóterem,

Sere qarys jaly bar,

Bir kisilik te әli joq.

Ot basynda otyrsaq,

Bes duandyq әli bar.

Tiri bolsang kórersin,

Neshe týrli dәmi bar.

Jaqsy oqu oqysa,

Jetpis týrli dәmi bar.

Kónling jasyp kórgen son,

Qayghymenen qabyghar.

Jaqsylyq qashan bolar dep,

Qúdaygha da zar qylar.

Qimyldargha dәrmen joq,

Shyghar-shyqpas jany bar.

Kýndiz-týni qapasta,

Qolgha týsken aq túighyn,

Ol da túghyryn saghynar.

Qaraqalmaq degen halyq bar,

«Jaratqan qúday – osy» dep,

May salyp, otqa tabynar.

Qoldan keler dәrmen joq,

Qart buraday shabynar.

Orystargha qarasan,

Búl da kresh taghynar.

Janat pen tozaq kiliti,

Bilim bilseng – tabylar.

Osylay ghyp sóileymin,

Ayypqa qospa, jamaghat,

Syilasu kerek dýniyede,

Shybyn janyng – amanat.

Kýnәni sóitip tabamyz,

Bergenine Allanyn

Qylmaymyz dep qanaghat.

Dýniyәsi kóp jan bolsa,

Sadaqa qylyp jetedi,

Bolsa eger salamat.

---

ALMAS TAS TOPYRAQTA JATSA da ALMAS

Almas tas topyraqta

jatsa da almas,

Kórgen jan kereksiz dep

almay qalmas.

Aspannan topyraq, tozan

jausa-daghy,

Qyzyghyp, eshkim oghan

nazar salmas.

Qan tógilip, shabylyp,

ýrikken shaq,

Birtalay jyl boldy ghoy

esten qalmas.

Nәsilsiz tughan bala

aydasang da,

On kisi basyn qosqan

jerge barmas.

Sayaqtap, oqymastan

nadan qalyp,

Bilgenning aqymaqtyqpen

tilin almas.

---

BAQYT, QAYDAN KELESIN?

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Berekesiz adamnan,

Ata-anasy nadannan,

Ýrkip, qashyp kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Maqtanyp kónilin ósirgen,

Bilgishpin dep esirgen,

Esirik úldan kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Sýiekten sózin ótkizgen,

Miyna shataq ekkizgen,

Kesapat qyzdan kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Ata-anagha jaqpaghan,

Ótirik, bәle jattaghan,

Kelinnen qashyp kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Oraza, namaz oqymas,

Allahtyng atyn toqymas,

Beynamazdan kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Erine tilin tiygizgen,

Tozaqqa ózin kýigizgen,

Beyapar jannan kelemin.

– Baqyt, qaydan kelesin?

– Syilamaghan kórshisin,

Úryspen alghan enshisin,

Súmdardan qashyp kelemin.

---

BAQYT, QAYDA BARASYN?

– Baqyt, qayda barasyn?

– Ata-anasyn syilaghan,

Úiymshyldyq oilaghan,

Tatu jangha baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Ósirgen jaqsy balasyn,

Syilaghan ata-anasyn,

Kórgendi úlgha baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Bal-búl janghan kórikti,

Úl men qyzy serikti,

Berekeli ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Esh adamdy kýndemes,

Ósek otyn ýrlemes,

Ádepti ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Úly, qyzy eseygen,

Auyzbirlik kýsheygen,

Kelindi ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Sharighat sózin tyndaghan,

O dýniyeni oilaghan,

Allahty ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Syilay bilgen mollany,

Dinning joly – qorghany,

Bismillәli ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

Ýiinde túrghan Qúrany,

Rasul Allah – úrany,

Tәrtipti ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Kórshimen bolghan birligi,

Taghat, ghibadat – tirligi,

Úiymshyl elge baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Tarauyq namaz oqyghan,

Kóniline ayat toqyghan,

Niyetti elge baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Sәresi, sahar ishetin,

Haq jolyna týsetin,

Sәresi ishuge baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Balbyraghan besikte,

Qayyry bar esikte,

Balaly ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Kelin men qyzy ibaly,

Ata-anasy syilaly,

Sonday ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Tuysymen tatuly,

Jaman sóz joq shatuly

Yntymaqty ýige baramyn.

– Baqyt, qayda barasyn?

– Soghysqa qúmar oiy joq,

Úlan asyr toyy kóp,

Beybit elge baramyn!

---

AT JAQSY ARGhYMAQTAY ShABYS BOLSA

At jaqsy, arghymaqtay shabys bolsa,

Jat jaqsy aghayynnan, tanys bolsa.

Dosynnan dúshpanyng kóp,

tabalaydy,

Ayaghyng bir nәrseden shalys bolsa.

Ólgen son, arystannan

tyshqan artyq,

Aqymaq aghayynnan dúshpan artyq.

Joldasyng janyndaghy bolsa jaman,

Ketedi bir kýnderde seni satyp.

Aghayyn janyndaghy jaman bolsa,

Jalghanda ie almaysyn, aqyl aityp.

Bireuge mal men basty birdey berse,

Sóileydi әr uaqytta asyp-sasyp.

Dýnie opasy joq, qarap túrsam,

Aytamyn búl ólendi nesin tausyp?

Aghayyn janyndaghy jaman bolsa,

Aytamyn bilgenimshe qasyp-qasyp.

Qanghyryp, kedey bayghús

qayda ólmeydi,

Qong bitpey, borbayynda

at jelmeydi.

Qúdaydan er jigitter ne tilese,

Qúdayym er jigitke ne bermeydi?

Jarytyp qaybireudi qoysa-daghy,

Qozyday jetim qalghan telmendeydi.

Bireuge mal men basty tendey berse,

Eshkimdi taqymyna tengermeydi.

Jigitting baghy tayyp, dәulet ketse,

Janyna jaqyn tartyp, kel demeydi.

Qúdayym shyn tilese, er jigitter

Qansha kýn ash jýrse de shóldemeydi.

---

 JAQSYNY JAMANDAYMYZ SYRT­TAN BEKER

Jaqsyny jamandaymyz

syrttan beker,

Jaqsy ólse, berekesi

júrttyng keter.

Aqymaq asyl narqyn qaydan bilsin,

Kóp bolsa qadiri joq alua, sheker?!

Jaqsynyng paydasy bar

jegenmenen,

Pәlenshe adam týgenshe degenmenen.

Aqymaqpen auyldas bop,

birge qonsan,

Ishindi toltyrady shemenmenen.

Jaqsygha jaman adam bolar kýndes,

Qadirin shyn asyldyng jaman bilmes.

Jamannyng janjaly kóp auyldasqa,

Kónilindi bir kóterip, oinap-kýlmes.

Jaqsynyng paydasy bar

qysylghanda,

Jamannyng boyy jetpes úsynghanda.

Obyrgha isting artyn jibermeniz,

Bolady ynsap degen músylmanda.

Jaqsynyng jaqsy biler saltanatyn,

Ghalymnyng әrkim tanyr

jazghan hatyn.

Daulassa eki kisi jeke, dara,

Qyl kópiri qiyametting túrar dayar.

Tabanyng tayyp ketip sol kópirden,

Bolmanyz payghambargha dýzi qara.

Qúdayym súraq súrar kedey, baydan,

Imandy oryn alar jaqsy jaydan.

Ghylymgha patsha bolyp qolyng jetse,

Sonda da kýder ýzbe bir qúdaydan.

Jigit­ter, tәkapparlyq oilamandar,

Ghazәzil malghún bolghan osyndaydan.

JAQSY QATYN TURALY

Jaqsy qatyn belgisi – kýter bayyn,

Suyn jylytyp, qaynatar erte shәiin.

Bәlenshe, qatyn, qayda, ap kel dese,

Qylady eki aitqyzbay, bәrin dayyn.

Esikte er syilaghan otyrmaydy,

Újmaqta Alla qylar, ólse jayyn.

Bolady qartaysa da qyzdan artyq,

Júldyzy joghary bolar kýn-kýn sayyn.

Ayybyn jaqsy qatyn bilgizbeydi,

Ýstine kirlik kiyim kiygizbeydi.

Enbekpen tapqanyndy bipazday ghyp,

Erining bay-jarlysyn bilgizbeydi.

Jaqsy qatyn auzynan shyqpas jaman,

Jaqsy qatyn bolady múnday adam.

Otyn-suyn dayarlau bylay qoyyp,

Malgha qaray jýgirer keshke taman.

Búnday bolsa qatynyn, armanyng joq,

Esiktegi qúlynday qara taban.

Jaqsy úrghashy bayymen oinap túrar

Aruaq pen qúdaydy oilap túrar.

Perishteler aspanda qoshemet qyp,

Ishi kýiip, shaytandar zarlap túrar.

Jaqsy úrghashy bayy úrsa, ýni shyqpas,

Tal moynynan bir mysqal  mini shyqpas.

Aqyly joq qatyngha aqyl aitsan,

Toqsan toghyz sózinning birin úqpas.

Alady jaqsy qatyn tilinizdi,

Tatu qylar aghayyn, ininizdi.

Neshe qabat ýiine dúshpan kelse,

Shygharmaydy boyynnan mininizdi.

Ol ózi júmaqtaghy hor qyzynday,

Mәshәróppen ótkizgen kýninizdi.

Jaqsy qatyn júmaqtyng ashqyshynday,

Kisi ketpes ýiinnen as pen túzday.

Jaman bolsa qatynyn, qúryp qalsyn,

Zahar qosqan tamaqtyng ashysynday.

---

JIGIT BOL, JIGIT BOLSAN, TAL JIBEKTEY

Jigit bol, jigit bolsan,

tal jibektey,

Jaramas qatty bolu tikenektey.

Biliming úshan-teniz bolsa-daghy,

Payda joq óz halqyna qyzmet etpey.

Kýninde kezendining kezdesip qal,

Bәigige úly dýbir ótken kóktey.

Mysaly, qareketing sol sekildi,

Almaysyng egin oryp, túqym seppey.

Qaybireu altyn basyn

qor qylyp jýr,

Qaybireu zaryghyp jýr, qoly jetpey.

Jamannyng qoly tiyse bir mansapqa,

Shoshandar jalghyz ózi

eshkimdi ertpey.

---

 ER BALALARDYNG ESENGINE

Jaratty bizdi qúday adam qylyp,

Tughanda týk bilmeytin nadan qylyp.

Alty aida enbekteuge shama kelip,

Talpyndyq jyl tolghanda

qaz-qaz túryp.

Qaz túryp, ayaq bastyq apyl-tapyl,

Ol shaqta joq eken-au es pen aqyl.

Anadan emshek emip, týsin tanyp,

Bayqadyq múnan basqa kimdi jaqyn?

Til shyqty eki jasqa kelgen kezde,

Qosa almay, sózdi aittyq

basqa-basqa,

Bir ayaq, bir tostaghan qolgha alyp,

Talastyq ýlkendermen isher asqa.

Tórt-beste talap qyldyq

asyq jinap,

Jýgirdik jalang ayaq jandy qinap.

Shekisip, kóringenmen tas atysyp,

Retke kire almadyq kisi syilap.

QYZ BALALARDYNG ESENGINE

Bir jasta bala bolyp talpynghanyn,

Qalqiyp eki jasta qaz túrghanyn.

Kelgen son onan asyp, ýsh jasyna,

Dalada beldeu ústap, sharq úrghanyn.

Qyz boldyng tórt jasynda

túlymshaqty,

Taqtyrdyng túlymyna

tas monshaqty.

Kelgen song onan asyp, bes jasyna,

Oynadyng bala qylyp quyrshaqty.

Kelgen song alty jasqa

úrshyq aldyn,

Jibekten jeti jasta búl shyghardyn.

Kelgen song onan asyp, segiz jasqa,

Sheshenning toygha apar dep,

tynyshyn aldyn.

Búralyp, toghyz jasta toygha bardyn,

Qolyna on jasynda oimaq aldyn.

Kelgen song onan asyp,

on bir, on ekige,

Bir qulyq shesheng bilmes

oylap aldyn.

Boldyng ghoy on ýsh pen on tórtinde

mәnisti qyz,

Jigitpen on besinde tanystynyz.

Kelgen song onan asyp, on altygha,

Qosylyp, júbaylasyp,

tabystynyz.

---

JIGITtER TURALY

Bolmasqa jaqsy jigit tyryspaydy,

Sýikimsiz bireulermen úryspaydy.

Bir basy qayda jýrse abyroyly,

Árkim-aq onyng sózin dúrystaydy.

Qas qylar jaman jigit jaqynyna,

Bir toqtau keltire almay ghapylyna.

Ish tartyp, el-aghayyn aqyl aitsa,

Kónbeydi aghayynnyng aqylyna.

Otyrghan qasyndaghy kórshilespen

Úrsady kiresing dep qatynyna.

Key jigit oraq orar auzymenen,

Shyghysyp jýre almaydy

bauyrymen.

Bir ayaq astan qúr qalghan kýni,

Bolady jatyp araz auylymen.

Minezi qay jigit­ting jyn qaqqanday,

Aqyly qap-qaranghy kýn batqanday.

Ózderi ýlken jandy syilamaydy,

Betinnen ala týser, it qapqanday.

Úrysyp aghamen de, jengemen de,

Qylady ýiding ishin jau shapqanday.

Sheshesi sol jigitti tapqan kezde,

Boldy ghoy bir danyshpan

úl tapqanday.

Bolady key jigitting shyghymy joq,

Bireumen shyghysatyn pighyly joq.

Ózinen ýlken jandy syilamaydy,

Ózining qúday sýier qylyghy joq.

---

AYNALAYYN, ShYRAGhYM

Aynalayyn, shyraghym,

Mandaygha bitken qyranym,

Kólge bitken qúraghym,

Qara jer boldy túraghyn.

Mandaygha bitken júldyzym,

IYiskemey ketken jalbyzym,

Oynamay ketti-au baldyzyn.

Armanda kettin, jalghyzym,

Ajalgha ózindi aldyrdym,

Meni tiridey kórge saldyrdyn,

Azaptyng uyna qandyrdyn,

Ong jaqta meni qaldyrdyn,

Jýregimdi taldyrdyn,

Tatyrmay dәmin baldyrdyn.

---

JAQSY ADAM JAYYNDA

Jaqsynyng jannan artyq dәrejesi,

Jamannyng kónli – kókte,

jerde – basy.

Arasy jaqsy, jaman

jer men kóktey,

Osylay paryq bolghan eki arasy.

Jaqsynyng sharapaty –

janghan shamday,

Qylady qysylghanda atqan tanday.

Ólimge aqtyq demi jetkeninshe,

Ótedi qara basy esten tanbay.

Jaqsy adam pәrenizge qaramaydy,

Búl pәre sharighatqa jaramaydy.

Teng qylyp, ghadiletpen ústap túrsa,

Eline dúshpan bettep, bara almaydy.

Ashuyn aqyl jener, shyqpas syrtqa,

Jaghady әrbir isi tәmam júrtqa.

Ayybyn aghayynnyng bildirmeydi,

Osynday elge bolar jaqsy tútqa.

Bolmaydy jaqsylardyng bәri tegis,

Ishinde bireu bolar pәre jegish.

Pәlenshe-týgenshedey

shyghyn jighysh,

Qasynda bireu bolar alyp, bergish.

EL KÓNILIN KIM AShAR?

El kónilin kim ashar?

Ádiletti han ashar,

Aqqan su menen keng qonys,

Týrlengen jasyl shóp ashar,

Ata-tekten sóilengen,

Shejireli sóz ashar.

Jigit kónilin kim ashar?

Basqa qonghan baq ashar,

Alma moyyn, qighash qas,

Jarqyldap kýlgen jar ashar,

Qyzyl gýldey jaynaghan,

Sekirip ýide oinaghan,

Tili tәtti bala ashar,

It jýgirtip, qús salsa,

Jorgha menen jýirikti

Jetektep minse, sol ashar.

Úl kónilin kim ashar?

Qolyndaghy erkesi,

Artyndaghy tiregi,

Pida qylghan bir janyn,

Ata menen ana ashar.

Aurudyng kónilin kim ashar?

Hal súraghan teng ashar.

Attyng kónilin kim ashar?

Jal qúiryghyn taraghan,

Kýnine jeti qaraghan,

Qadirin bilgen er ashar.

Jaqsylyq pen jamandyq,

Taghdyrdan bәri bolghan son,

Sabyrlyq qylghan jarasar.

JAQSY QYZ, JAQSY ÁYEL...

Jaqsy qyz, jaqsy әiel  –

bir gauhar tas,

Ózining mezgiline kelgen song jas,

Jәnnat­tyng pisip túrghan

almasynday,

Qol jetse, qanday kisi lәzzat almas.

Shekede kәmshat bórik, kiygen asyl,

Shyldyrlap altyn sholpy, iyqta shash.

Kórseniz, toty qústay mýsheleri,

Bozbala әzildesken bolmay ma mas?

Sózindi jaqsy әieling eki qylmas,

Qabaghyn shytsa eri, kónli synbas.

Auzyna «sen, men» degen

sóz kirmeydi,

«Siz, biz» dep syilasady

qúrby-qúrdas.

Jaqsynyng qylghan isi bәri jaqsy,

Kiyimin keng kiyedi, qylmay tapshy.

Sóz qylar anda-sanda ornymenen,

Jigitter, osy әielding minin tapshy?

Jaqsylar, búl әielde

min bolmaydy,

Orynsyz sóz sóileuge til bolmaydy.

Baladay sylap-sipap, erkeletip,

Erining jagha-jeni kir bolmaydy.

Áyelde erin kýtken kýnә bolmas,

Újmaqtan qylady Alla

búghan jaydy.

Erine jaqsy әiel qas qylmaydy,

Kýtken son, erding kónli tasqyndaydy.

Kóterip, ózin-ózi tәrbiyelep,

Tósegin basqa adamgha bastyrmaydy.

Oyanyp, jatsa-túrsa, tәubә qylyp,

Nәpsining yqylasyn ashtyrmaydy. 

NE QYMBAT?

Tuyp, ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat,

Álpeshtegen anang qymbat,

Erkelegen bala qymbat,

Meyirimdi әkeng qymbat,

Jaqsy dos, jaryng qymbat,

Bәrinen de úyat pen aryng qymbat!

---

NE QIYN?

Aradan shyqqan jau qiyn,

Tausylmaytyn dau qiyn,

Shymshymaly sóz qiyn,

Jazylmasa, dert qiyn,

Iske aspasa, sert qiyn,

Aqylynan adasyp,

Ózenge týsken er qiyn,

Qaytarylmay qalsa,

Jaugha ketken jer qiyn!

NE ORTAQ?

Úly tau men qar ortaq,

Jalghyz tughan balagha

Áke men sheshe ortaq,

Áue menen búlt ortaq,

Ay menen Kýn ortaq,

Baqa menen kól ortaq,

Ótkel menen jol ortaq,

Teniz benen su ortaq,

Týtin menen bu ortaq,

Oynap jýrgen balagha,

Neshe týrli bәle ortaq,

Bosagha menen kýng ortaq,

Rәsýl men núr ortaq,

Aspan menen jer ortaq,

Ótirik pen shyn ortaq,

Jaqsylyq pen jamanshylyq

Adamdargha búl da ortaq!

---

NE JAMAN?

Birinshiden ne jaman?

Qúr bekerge doldanyp,

Ashulanshaq bolsa, sol jaman.

Ekinshiden ne jaman?

Kóringenge jalpandap,

Jaghympaz bolsa, sol jaman.

Ýshinshiden ne jaman?

Aghayyndy ósektep,

Sýirendep jýrse, sol jaman.

Tórtinshiden ne jaman?

Jaugha berme syryndy,

Berip qoysa, sol jaman.

Besinshiden ne jaman?

El ýmitin aqtamay,

Tiyanaqsyz bolsa, sol jaman.

Altynshydan ne jaman?

Er ataghyn el saqtaydy,

Eli syilamasa, sol jaman.

---

 NE JETIM?

Býl dýniyede ne jetim?

Sanay bersen, kóp jetim.

Ýirek, qazy bolmasa,

Aydyn shalqar kól jetim.

Eli qaptap qonbasa,

Betegeli bel jetim.

Úlyghy әdil bolmasa,

Bolady baytaq el jetim.

Óz aqyly bolmasa,

Aytqan tilge kónbese,

Úqpasqa aitqan sóz jetim.

Zamandasy bolmasa,

Jastyng qalsa ishinde,

Kәriya bolar sol jetim.

Jaman bolsa alghanyn,

Qatarynnan qalghanyn,

Alyp túrsa betinnen,

Ómiri bolar er jetim.

Kórgeni bar qypsha bel,

Jamangha barghan – sol jetim.

NEShE JÚP BAR?

Birinshi – bir qúday men din júpty.

Ekinshi – tughan ay men kýn júpty.

Ýshinshi – erli-zayypty adam júpty.

Tórtinshi – qara kýng men qúl júpty.

Besinshi – artqan jýk pen nar júpty.

Altynshy – jaqqan ot pen as júpty.

Jetinshi – janbyr men sel júpty.

Segizinshi – aspan men jer júpty.

Toghyzynshy – tang men týn júpty.

Onynshy – dii men jyn júpty.

On birinshi – jaqsy men jaman júpty.

On ekinshi – tóbe men oy júpty.

On ýshinshi – qasqyr men qoy júpty.

On tórtinshi – óli men tiri júpty.

On besinshi – baqa men kól júpty.

On altynshy – alys pen jaqyn júpty.

On jetinshi – jyrau men aqyn júpty.

On segizinshi – erler men el júpty.

---

KIM AYTAR?

Kýnirenip ótken kýnderdi,

Týnerip ótken týnderdi

Týnek emes dep kim aitar?

Syy qylmasang halqyna,

Kele almasang qalpyna,

Týse almasang saltyna,

Jýre berseng salpyldap,

Tórt qúbylasy teng eken

Degendi saghan kim aitar?

Jelmayamen jortpasan,

Jampoz jýgin artpasan,

Adyrnaday shiryghyp,

Serpile bir tartpasan,

Elding de syiy týzelmes,

Erding de syry týzelmes.

Kósh, kósh elim, kósh elim,

Kóshe de jýrip týzeldim,

Kóshe de jýrip kýzeldim.

Kóshude tughan nәreste,

Qaldy ghoy este әr nәste.

Salmaghyn elding kóterip,

Demikpey algha keter nyq,

Shiryghyp belge jeter nyq.

---

 BILERSIN

Ata-ananyng qadirin

Balaly bolghanda bilersin.

Aghayynnyng qadirin

Jalaly bolghanda bilersin.

Balalyqtyng qadirin

Sanaly bolghanda bilersin.

Asyl menen jasyqty

Baghaly bolghanda bilersin.

Bostandyqtyng qadirin

Jabylghanda bilersin.

Qaltandaghy aqshandy

Qaghylghanda bilersin.

Densaulyqtyng qadirin

Auyrghanda bilersin.

Aq betinning qadirin

Qan ketkende bilersin.

Aq bilekting qadirin

Ál ketkende bilersin.

Jiyrma besting qadirin

Jas ketkende bilersin.

Qara kózding qadirin

Núr ketkende bilersin.

Tatulyqtyng qadirin

Dos ketkende bilersin.

Jaqsy әielding qadirin

Ólgeninde bilersin.

Jaqsy tuys qadirin

Kómgeninde bilersin.

Ayaq-qoldyng qadirin

Aqsaghanda bilersin.

Otyz tisting qadirin

Qaqsaghanda bilersin.

Qyzyl tilding qadirin

Toqtaghanda bilersin.

Bilgenindi sóilep qal,

Bilgenderden ghibrat al!

AZGhYRGhAN ARAM TILGE ERME

Azghyrghan aram tilge erme,

Adamnyng birdey bәri dep.

Momyndargha kýsh etpe,

Jetedi oghan әlim dep.

Oylanbay búryn is etpe,

Ózim bilem bәrin dep.

Shashpa beker malyndy,

Tausylsa, ózim tabam dep...

JAMAN BOLSA

Atyng jaman bolsa,

Jolda qalarsyn.

Joldasyng jaman bolsa,

Jauda qalarsyn.

Qartayghanda әdiletsiz bolsan,

Tozaqqa bararsyn,

Al, әdiletti bolsan,

Júmaqtan oryn alarsyn.

KIM JAQYN?

Tatu bolsa, aghayyn jaqyn,

Aqylshy bolsa, apayyng jaqyn.

Bauyrmal bolsa, ining jaqyn,

Ibadatty bolsa, kelin jaqyn.

Aldyna tartqan pisken as,

Artynnan ergen qaryndas.

Sýieushi bolsa, naghashyng jaqyn.

Óz úrpaghyng – nemereng jaqyn,

Sýt iyisti shóbereng jaqyn.

Jan seriging – joldasyng jaqyn.

---

KIYIK QAYDA OINAYDY

Kiyik qayda oinaydy,

Tauda targhyn bolmasa?!

Balyq qayda oinaydy,

Baldyrly su bolmasa?!

Búlghyn qayda oinaydy,

Bualdyr saz bolmasa?!

Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl kelse.

Shapaghaty janatyn

Jaghalay biyik nu kelse...

Alarda ajal adamdy...

 

Alarda ajal adamdy janyldyrar,

Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar.

Ómirden ajal ýstem bolar sonda,

Adamdy elpektetip tabyndyrar.

Biraz kýn dýniyege qyzyqtyryp,

Ýlde men býldege orap,

malyndyrar.

Qúrmettep dýniye, shirkin,

aynaldyryp,

Moynyna gauhar, laghyl

taghyndyrar.

Kóterip kónilindi, kótermelep,

Ár nege soqtyqtyryp, qaghyndyrar.

Key jannyng mәrtebesin biyik etip,

Astyna taq, basyna tәj

salyndyrar.

Dýniyege qoly jetip túrghannan son,

Osyghan mәz bolady jaghymdylar.

Ózi biyik bolghan son, kimge zәru?!

Týk bilmeytin bop shyghar

úghymdylar.

Bәrinen de sol artyq, sertte túrsa,

Aq peyil, sózge berik túlymdylar.

Bolady kimge teris, oilasanyz,

Halyqqa kayyrymdy,

júghymdylar?!

Adamnan alady da, beredi de,

Qayyrly, koly ashyq

shyghymdylar.

Oylaydy abyroyyn aldymenen,

Aqyldy tómen etpey, túlymdylar.

Sýikimdi halayyqqa kórinedi

Botasy, qozysy bar, qúlyndylar.

Qashan bolsa, halyqqa sýikimi bar,

Aq sózdi, lәzzatty shyryndylar.

Adamnyng adal isin aram eter,

Úyalmas, ardan ketken zúlymdylar.

Key adam kózge bylay,

syrtqa bylay,

Joq emes ish aqtarar jyryndylar.

«Adam alasy – ishinde,

mal alasy – syrtynda»,

Dep aitady kónekóz búrynghylar.

Adamdy aldap jýrip,

dýniye, shirkin,

Bir kýni qara jerge alyndyrar.

Aspandy qolmen tirep túrsandaghy,

Týbinde, búl dýnie opyndyrar.

Patsha bol, meylin, bay bol,

meylin, myqty,

Qútylmas búl ajaldan qarulylar.

Pysyqtyq, eptilikten

jan qalmaydy,

Qútylmas kýshke sengen

qarymdylar.

Key adam keybireudi kótermeler,

Dep aitar, bilimdiler,

shalymdylar.

Ol maqtauy, oilasan, oghan ziyan,

Sorlyny qúr maqtaugha salyndyrar.

Bir kýni sol maqtauy jeter týpke,

Úrynyp, kóringenge janyn qiyar.

Adamdy aldap jýrip, arbap jýrip,

Aqyry, topyraq kórpe

jamyldyrar.

Ýy ishi, maly, mýlki art­ta qalyp,

Oylantyp, sonyng bәrin

saghyndyrar.

Qaytesiz, amal neshik,

aylang bar ma,

Kórindi qara týnek taryldyrar?!

Ýy ishing egiz bolsyn,

tuys bolsyn,

Ólgen song baghang bolmas,

kórge tyghar.

Mal bolsyn, adam bolsyn,

jәndik bolsyn,

Ólimge tegi bolmas eshkim qúmar.

Jandynyng ajal, shirkin,

bәrine qas,

Qútylyp, qalar bolsa,

әrkim búghar.

Qorqyt ta Jelmayamen

qútylmaghan

Tyndaghan, aqyly bar

búl sózdi úghar.

Basynan jany bardyng bәri kóngen,

Ajaldyng aibaryna kimder shydar?!

Ajaldan qútylatyn adam bar ma,

Alysyp, arpalysyp, bәrin jyghar?!

Nesin sozyp aitayyn osy sózdi,

Qayran, halqym, jalghan

sóz emes shyghar?!

ÁDIL TÓREGE TALAP QOy...

Mine, mine, endi kelding jónine,

Shyqtyng baytaq

shyn-belesti órine,

Sary altyndy er-túrman,

sapqa túrsam jarqyrap,

Sýlik qara arghymaq

aspan tirep, arqyrap,

Shynghys qaghan bas qoysa –

aq nayzam jaudy tiregen,

Qanisherin ininde

qoryldatyp iregem.

Maral otty arsha tau

ata qonys bolghan-dy,

Baqyt-yrys basyma

aq qús bolyp qonghan-dy.

Taraq tanba tolyqsyp,

er babamdy týrlentip,

JaHan keshken Shynghys han

keleshekti sholghan-dy.

Suarylghan kók temir

qúryshqa qalay ainaldy,

Jalayyrdan serpin ap,

Baqtiyarlap saylandy!

Ámirshi bolsang – әdil bol,

әli de talay aitarmyn,

Taraq tanbamdy júrtyma,

qaytarghyn tórem,

qaytarghyn!

HALYQPYZ  – BIZ, QIYNBYZ

Halyqpyz – biz, qiynbyz,

Jeke-jeke jetetin,

Yzgha tastap ketetin

Jan baylyghyn, syiyn – biz.

Artyq aitsam, kýlmeniz,

Qúntsyz shyqqan kememiz

Adasatyn jii biz.

Ýiden-ýige jetetin,

Demde tarqap ketetin,

Ýiirilgen qúiynbyz.

Ótkel tapqysh tóteden,

Dauryghatyn óte ken,

Ru jighan jiynbyz.

Shymbayynda eri tar,

Arqaly bop kóriner,

Oza almaytyn mitynbyz.

Tektik penen teksizdik,

Eptik penen epsizdik

Teng týsetin ýiing – biz.

Qylyp alghan qanaghat,

Eskirgenshe jana zat,

Aqyl-esti búiymbyz.

Janat qiyal jaldaghan,

Múzdap ólip qalmaghan,

Talayy – tas týiinbiz.

Qasiyet qyp jandyqqa,

Qanyqtyra aldyq pa

Din-músylman iyip biz?

Tusyrap bir toyghangha,

Shettedik nu oidan da,

Jaghasy kir kiyimbiz.

Sheksizdik bop kóringen,

Bizden ótpes eringen,

Emes edik búryn biz.

Jasyl edik-au manarly,

Asyl edik-au janarly

Býgingiden búryn biz.

Jete bolyp jetetin,

Paryq bolyp ótetin,

Qoly qalyng úiymbyz.

Qúnt kelmese, ótemiz,

Qúr kýpinip, shyn bilmey,

Jer - әlemning syiyn biz,

Halyqpyz – biz, qiynbyz.

---

HALYQPYZ  – BIZ, QIYNBYZ

(ekinshi núsqasy)

Halyqpyz – biz, qiynbyz,

Jeke-jeke jetetin,

Yzgha tastap ketetin

Jan baylyghyn, syiyn biz.

Artyq aitsam, kelmeniz,

Qúntsyz shyqqan kememiz,

Adasatyn jii – biz.

Ýiden-ýige jetetin,

Demde tarqap ketetin,

Ýiirilgen qúiynbyz.

Ótkel tapqysh tóteden,

Dauryghatyn óte ken,

Ru jighan jiynbyz.

Shymbayynda eri tar,

Arqaly bop kóriner,

Oza almaytyn miynbyz.

Tektik penen teksizdik,

Eptik penen epsizdik,

Teng týsetin ýiinbiz.

Qalyp alghan qanaghat,

Eskirgenshe, jana – jat,

Aqyl, esti búiymbyz.

Janat qiyal jaldaghan,

Múzdap ólip qalmaghan,

Talayy – tastýiin, biz.

Qasiyet qyp jandyqqa,

Qanyqtyra aldyq pa,

Din-músylman iyin biz?!

Tusyrap bir toyghanda,

Shettedik nu, oidan da,

Jaghasy kir kiyimbiz.

Sheksizdik bop kóringen,

Bizden ótpes eringen,

Emes edik búryn biz.

Jasyl edik-au manarly,

Býgingiden búryn biz.

Jete bolyp jetetin,

Paryq bolyp ótetin,

Qoly – qalyng úiymbyz.

Qúnt kelmese ótemiz,

Qúr kýpinip, shyn bilmey,

Jer - әlemning syiyn biz,

Halyqpyz – biz, qiynbyz!

KETESING OQYMASAN  JOLDAN TAYYP

Namazdan bastalady biraz bәiit,

Ketesin, oqymasan, joldan tayyp.

Qúdaygha qúlshylyq qyl tirshilikte,

Saqtaysyng gharip jandy

qayda aparyp?

 

Key adam oqymasa oraza, namaz,

Kýtpese bes namazdy qysy men jaz.

Dostasyp shaytanmenen

búl adamdar,

Múhammed payghambarmen

bolar araz.

 

Oygha alyp Múhammedti tegi jýrmes,

Shaytangha bolyp joldas,

bolady ýiles.

Oraza, namaz oqymay,

jalghan sóilep,

Alla men Múhammedtin

jýzin kórmes.

 

Degenim Alla joly – erte namaz,

Tәubeden janylmanyz

qys penen jaz.

Oqysang kýn shygharyp ol namazdy,

IIendening kýnәli bop, isi onalmas.

 

Degenim – sýnnet,

zikir, besin eken,

Bes namaz – músylmangha nesip eken.

Namazdy bes uaqyt oqymasan,

Janyna bir shybynday kesir eken.

Ekinshi namazymyz bolar ghasyr,

Kórseniz, músylmannyn

ghayybyn jasyr.

Bireuding ghayybyn kórip, elge aitsan,

Kýnә joq ýlken odan basyp asar.

 

Oraza, namaz ýshin jandy qina,

Qandy qinap barghanda, jandy syila.

Payghambar ghadysynda aitty emes pe,

Ghalamdy ghalaysalam-al-ghibrat,

әsh-minә zayna.

 

Deydi aitar namaz degen –

namazdyger.

Qúdaya, әr pendening tileuin ber.

Qylmysyng ol dýniyege

jaghyp barsan,

Qúday – qúlym, Múhammed –

ýmbetim der.

 

Bireui bes namazdyng bolady aqsham,

Jarandar, qor bolmaysyn,

dindi baqsan.

Imanyng dәuletinmen birdey keter,

Tósekte kýn shyqqansha

úiyqtap jatsan.

 

Bilgenim, alma ghyryp namazshamdy.

Jarandar, ýirenbeniz jaman zandy.

Qúdanyng qúlshylyghyn

qylyp ótsen,

Qúrmet­ter aqyrette shybyn jandy.

 

Qútpan men onan songhy ýtirip uәjip,

Jarandar, qor bolmanyz

azyp-tozyp.

 

Jamaghat, tirshilikte iman izde,

Imandy aqyrette ketedi ozyp.

 

Bilinder, mashúrypta Sydyq, Sadyq,

Kúlshylyghyn qylmasan

bolar jazyq.

Jamaghat, tirshilikte oqy namaz,

Payghambar – aqyrette altyn qazyq.

 

Bireui bes namazdyng qútpan – paryz,

Moynyna, oqymasan, bolar qaryz.

Qúdaydyng qúlshylyghyn

qylmay ketsen,

Jetpeydi payghambargha aitqan aryz.

 

Tileme mihnat tartyp berer iman,

Belgisi imandyqtyng – nәpsing tighan.

Namaz oqymay, key adam iman súrar,

Bos jatqan iman qayda qúday úrghan?

 

...Qúdaydyng pende kóner

jarlyghyna,

Jamaghat, ólmey túryp ghibadat qyl,

Malynnyng maqtanbaghyn

barlyghyna.

 

Bay da óter, batyr da óter,

kedey de óter,

Týbine búl dýniyening ólim jeter.

Sansyz qoy, sansyz jylqy aidasang da,

Qaratpay, bәrin tastap, alyp keter.

 

Qúdayym keybireudi bar qylypty,

Dýniyede keybireudi zar qylypty.

Bireudi bay, bireudi kedey qylyp,

Dýniyeden sóitip jýrip aldyrypty.

 

Biyleri búl zamannyng –

alman-jalman,

Jaqsylar bes tiyngha kózin salghan.

Bir bay men bir kedey dauly bolsa,

Ayamas shybyn janyn maly bardan.

 

Jarandar, bireuing – bay,

bireuing – bek,

Bәrinning moyynynda

shaytanyng – kóp.

Momynnyng zar jylatyp,

malyn jesen,

Jýresing aqyrette uayym jep.

 

Jarandar, esh bilmeysing ólerindi,

Aydaysyng qaram iske ónerindi.

Momynnyng zar jylatyp,

malyn jesen,

Bilmeysing imanynnan tólerindi.

 

Biring jarly, qarasan, bireuing bay,

Dau kóp bolghan el jýrmeydi jay.

Aqty qara qylady zәlim biyler,

Qoynyna tygha salsang bir qaghaz shәi.

 

Qoryqsang aqyretten, jeme para,

Ekeu joq aqyret­te, jýrer dara.

Dýniyening qyzyghyna aldanam dep,

Bolmandar aqyrette jýzi qara.

 

Ádiletti jaqsylar pәre almaydy,

Kisige pәre bergen kóz salmaydy.

Aldyna zәlim biyding bara qalsan,

Qaltana qol bara ma, sony andaydy.

 

...Biyleri búrynghynyn

pәre almaydy,

 

Zәlim biyge key adam aryz qylsa,

Para almasa ornynan qozghalmaydy.

 

Maly kóp bay jylaydy

qar jaughanda.

Iman kýtpes, niyeti malgha aughanda.

Bir qúdaydan qoryqpasan

janyng ýshin,

Kýpten qiyar nәrse joq

búl jalghanda.

 

Shaytan aitar baylargha,

búl mal az dep,

Malyndy kýt, imannan kýder ýz dep.

Bir baydyng bir qozysy embey qalsa,

Berekesi búl maldyng ketedi dep.

 

Katynyna aitady, ne bilesin?

Mezgilsiz auyl ýige sýt beresin,

Ishpese ishi qúrsyn, tipti berme,

Kәdirlep ol nemeni ne qylasyn?

 

Múqarban pendesine haq taghala,

Jeti qat kók, jeti qat jer jaratty,

Jarys qala, sabygha samauattyn

eng ýstinde

Ázәzil iman bolghan barsha jangha.

 

Tәkapparlyq isinen shaytan bolghan,

Kóniline asylyq kelip qonghan.

Barlyghy emes, key adam sol sekildi,

Tәube etpey, esirip, kónili tolghan.

 

Árqashan bilgenimdi saldym hatqa,

Sóileyin sharighatty aityp jatqa.

Qúdaydyng qúlshylyghyn

qylghan pende,

Barady pyraq minip gharasatqa.

 

Lә-iylә-raqyma –   «tómen rahmetolla», -

degen sózi,

Allanyng pendesine aitqan sózi.

Qúdaydyng óz dostynyng ýmbetimiz,

Týsse eken haq rasuldyng núrly kózi

Qyrghyz, qazaq bauyrym

Qyrghyz, qazaq bauyrym –

Aynalghan altyn qazyghym.

Arqalansam – tuymsyn,

Aralasam – nuymsyn.

Azgha ókpelep,

elden  kýder ýzbeyik.

Aramyzgha әzәzil kep  kirmesin.

Qút-bereke, birlikti

Ortamyzdan, ot basynan  izdeyik!

Bolatúghyn bozbala

Bolatúghyn bozbala –

Sózi júmsaq jibektey.

Árkimge tiyer paydasy,

Sary moyyn ýlektey.

Bolmaytúghyn jamandar

Olaqtar shapqan kýrektey.

Ot basynda guilder,

Kóteu tamyr bilektey.

Ótirikti zaulatar,

Qúdaydan qorqyp shym etpey.

QAYTEMIZ, ÓTE BERMEK JALGhAN DÝNIYE

Qaytemiz, óte bermek jalghan dýniye,

Qayghygha әr pendeni salghan dýniye.

Kemtar bireu – bastan,

bireu – maldan,

Opasyz bastan-ayaq arman – dýniye.

Bolmaydy mihnatsyz raqaty,

Jamandy qyl ayaghy arzan dýniye.

Nәpsi, shaytan ekeui – azghyrushy,

Qaydaghy jaman iske,

jәrdem – dýniye.

Sýigeninnen aiyryp, zar qaqsatyp,

Basyna qayghy, qasiret salghan dýniye.

Jas adamdy kartaytyp,

kempir, shal ghyp,

Boyynan kýsh-quatyn alghan dýniye.

Janjal, daudy baqtyryp,

jalandatyp,

Ketirding úyat penen ardan, dýniye.

Jighanmen topyrlatyp,

týk payda joq,

Aqyry, kórinbeydi paydan, dýniye.

QÚDALARGhA

Qúdang jaman bolsa,

armanyng ishinde ketedi,

Qyzyng jaman bolsa,

jeti atannyng týbine jetedi.

Kelining jaman bolsa,

ósek sózden qashqaqtap,

Sabyr menen jigerin

dәl týbine jetedi. 

QOYaNKÓZ QÚDALARGhA QOL ASQANDA

Bala bilmey qonaqqa qol asypty,

Qol assa da qoy etin mol asypty.

Sannan búryn ómirge keledi qol,

Sony bilip ertenge jol ashypty.

 ÁDIL TÓREGE

Qas boldy qaryndasym, Ádil, maghan,

Qas bolmaghan qaryndas tabylmaghan.

Jau jaghadan alghanda, bóri etekten,

Aqyl súray kelip túrmyn әdeyi saghan.

ÁDIL TÓREGE SAUAL

Aqyn agha, deysin-au, aqyn agha,

Kir juytpay kelgen em atyma da,

Búlt qonbaghan bilseniz, basyma da.

Taraq tanbam senderde qalyp qoydy,

Búl tóreler bizderdi basyna ma?

BARYMTAShYNYNG QÚNYNA QATYSTY QABAN JYRAUDYNG JAUABY

Úrygha qún joq,

Úrygha qún bolsa,

Momyngha kýn joq.

Ózi izdenip kelip, ólgenge,

Maghan salsan, dym joq!

JEKE JOLDAR MEN KELTE ShUMAQTAR

Er paydasy tiyedi sasqan jerde,

El jiylyp, etekti jau basqan jerde.

Jamandy jaqynym dep es sanama,

Kónili kýnde onyng ór men tórde.

* * *

Syr shashpas jaqsy joldas taza jýrip,

Qayghyna ortaq bolar moynyn búryp.

Tastamas jau qolyna eshqashan da,

Ózinmen janghan otqa birge kirip

* * *

Bir paydasy tiyedi sasqan jerde,

El jenilip, etekti jau basqan jerde.

Jamangha jazatayym ising týsse,

Konili kýnde onyng ór men tórde.

* * *

Qýday-au, toubaqyldymbergenine,

Artyq dep arman qylma ilgerige.

Allanyng bergenine qanaghatsyz,

Ertede ótip ketken bir peri de.

* * *

Bay jaqsy, batyrdan da, sheshennen de,

Elin jeydi, quqyl jigit tóselgende.

Az bolyp aghayynnan kórseng qorlyq,

Sol jaman ynqyldaghan keselden de.

* * *

Ólendi aghyzayyn, tәuba, qúday,

Ózendegi el bolmaydy taudaghyday.

Densaulyqtyng qadirin eshkim bilmes,

Auyrsa, kim jýredi saudaghyday?

* * *

Basynda keregening oimaq túrar,

Kedeyshilik jigitke qoy baqtyrar.

Jigitting alghan jary jaqsy bolsa,

Bildirmey kedeylikti, oinap túrar.

* * *

Ár isti oilau kerek әuel bastan,

Opyq jep jýrgen jan kóp, anlamastan.

Bireumen selbeseyin dep oilasan,

Ózindi jútyp qoyar shaynamastan.

* * *

Ólenim, birtin-birtin kel auzyma,

Bar ma eken elek qoyghan el auzyna?

Keruen bizden búryn talay ótken,

Biz-daghy kelip túrmyz jol auzyna.

* * *

Lә iylәhә, iyl-Allah, kel auzyma,

Kembaghaldyng jetpeydi qoly auzyna.

Bizden basqa keruen kóship ketti,

Men de kýtip otyrmyn jol auzynda.

* * *

Jigitti sheshensingen dauda syna,

Maqtaghan qyrandardy auda syna.

Árkim-aq tamaq toqta ýide – batyr,

Batyrsynghan jigitti jauda syna.

* * *

Shirimes altyn jerde

jatqanmenen,

Oq tiymes ajalsyzgha, atqanmenen.

Jamangha sóz, jalqaugha tayaq ótpes,

Astarlap, qanshamalap

aytqanmenen.

* * *

Atadan asyl tusaq ta,

Ata jolyn qusaq ta,

Keyingi úrpaq kelbetin

Kórer me edik bir saqqa?!

* * *

Sonyng reti kelgendey,

Túlparym sar jelgendey,

Qara ýzip shyqqan Qabanmyn,

Qalay da qalam tebirenbey?!

* * *

Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl tusa!

* * *

Birlik terbep besikti,

Jaugha ashpay esikti,

Qazaq eli kóktesin,

Shyngha shyghyp kesikti.

* * *

A, qúdayym ondasyn,

Ondaghannyng belgisi –

Kýn núrynday araylap,

Baq pen dәulet ornasyn!

* * *

Aqsúnqar – kýsh alybyn,

Arshyndy bolsyn alymyn.

Altyn erli aq boz at,

Astynyzda arysyn!

* * *

Abyroy ber, aman saqta,

Ottan, sudan saqta.

Qydyr qoldasyn,

Baqyt zaman ornasyn!

* * *

Órkendi bolyndar,

Ómirli bolyndar.

Árqashan da osynday

Toyly da, oily bolyndar!

* * *

Ár adam óz auzyna ie bolsa,

Qyzyrdyng jolyghady

qorghauyna.

* * *

Tirshilikte syilasqyn,

Dýnie qaytyp kele me?

* * *

Auyzbirlik bar jerde

Jetetúghyn múrat bar.

* * *

Eshkimning qaqyn jemender,

Artynda onyng súraq bar.

* * *

Keyingi qalghan úrpaqtar,

Zamangha jaqsy túraqtar!

* * *

Tamshydan teniz molayyp,

Taryday tastan zorayyp,

Birigip, ýlken tau bolmaq.

* * *

Meyirimdi bolyndar,

Aqylgha aitqan qonyndar.

* * *

Oylap túrsan, jamaghat,

Jaqynyng joq imannan.

* * *

Jigit bolsang mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde.

* * *

Til – búlbúl,

Aqyl – dariya,

Kónil – jýirik.

* * *

Haram bolar, jarandar,

Zeketsiz jighan malynyz.

* * *

Amanatqa, jarandar,

Qylmanyzdar qiyanat!

* * *

Yryldaspa tirinde,

Yrys aldy – yntymaq.

* * *

Tatu bolsa aghayyn,

Saf altynday jarqyldar.

* * *

Az ómirding ishinde,

Tatu bol da, tәtti bol.

* * *

Bir anadan sóz shyqsa,

Bereke – mol, dostyq – sol.

* * *

Dúshpangha namys bermegen,

Baq pen dәulet kernegen.

* * *

Jaqsylyq tusa – quanyp,

Qiyndyq kórseng – jasyma.

* * *

Imandyda úyat bar,

Basyna jaqqan shyraq bar.

* * *

Til almasa, úlyng – jau.

Paryqsyz bolsa, tuys – jau.

* * *

Ólgen son, arystannan tyshqan artyq,

Aqymaq aghayynnan dúshpan artyq.

* * *

Eli qaptap qonbasa,

Betegeli bel jetim.

* * *

Jaqsynyng jannan artyq dәrejesi,

Jamannyng kónili  – kókte, jerde  – basy.

* * *

Tuyp, ósken eling qymbat,

Kindik kesken jering qymbat.

* * *

Jer oipany bilinbes,

Ebin tauyp, ýy tikse.

El oipany bilinbes,

Eline say úl kelse.

* * *

Tatulyqtyng qadirin

Dos ketkende bilersin.

* * *

Balang jaman bolyp ósse,

Basynnyng qadiri bolmas.

* * *

Bay jaqsy batyrdan da,

sheshennen de,

El kezer quqyl jigit

tóselgende.

Az bolyp aghayynnan

kórgen qorlyq –

Sol jaman ynqyldaghan

keselden de.

QARYN

(qissa)

Aytayyn, tyndasanyz

jaqsy kepten,

Kóp adam bizden búryn ótip ketken.

Din músylman adamnyn

padishasy  –

Múhammed payghambar men

tórt shariar ótken.

Er Ghaly jahan kezgen dýldýlimen,

Jahangha jaman aty bilinbegen,

Kәpirdi qisapsyz kóp qyryp ótken,

Kózine shybyn qúrly kórinbegen.

Jahan kezip jýruden erinbegen,

IYә, Múhammed babamyz  –

pirim degen,

Er Ghaly qaharlanyp, aqyrsa eger,

Dariya tasyp, qara jer dirildegen.

Kóp jardamdyq súraghan

Múhammedten,

Jarandar, ghibarat al jaqsy kepten.

Ólmeymin dep dýniyede qalma qapyl,

Qúdaydyng sýigen qúly

solar da ótken.

Jarandar, búl sózime qúlaghyng sal,

Auzymnan shyqqan sózim  –

sheker men bal.

Ózim bilgen kitaptan oqyp, bildim,

Jarandar, haram deydi zeketsiz mal.

Ilahy qúdreti kóp pәruәrdiger,

Qúdaygha jaqsy pende qúldyq qylar.

Malynnan qayyr,

zeket bermey ótsen,

Aqyrette qarnynnan tas shygharar.

Sózime qúlaghyng salghyn aluandas,

Key adam dәuletine bolady mas.

Bireuding úrlap alyp, malyn jesen,

Qarnynnan tanda maqshar

shygharar tas.

Bar eken bir bay adam, aty  – Qaryn,

Qisabyn aityp bolmas onyng malyn.

Malynan qayyr-zeket bermey ótken,

Qúdaydyng qúdiretine bolghan maghlúm.

Bar eken bir payghambar Músa degen,

Ol taqsyr sóz sóileydi qysamenen.

Qaryn baygha zeketti bergizgin dep,

Músagha bir Alladan әmir kelgen.

Qarynnyng maly artyq tәmam elden.

Qaryngha baryp qonaq bolayyn dep,

Bir kýni Músa taqsyr jetip kelgen.

Ýiine qonaq bolyp otyrdy endi,

Qaryngha sansyz maldy qúday berdi.

Mal soygha qimastan mysyq soyyp,

Qazangha as pisirip әkeldi endi.

Aldyna tabaqpenen qoya berdi,

Taqsyrdyng sol uaqyt­ta

qahary keldi.

«Mysh-mysh» dep aityp edi

Músa qallam,

Tabaqtaghy et mysyq bop túra kepti.

Músa qallam Qaryngha ashu et­ti.

Mysyq soyghan kýnәndi keshireyin,

Malynnan endi zeket bergin depti.

Múny estip Qaryn

ýiden shyghyp ketti.

Malym joq beretúghyn saghan depti.

Malynan zeket bermese,

búl Qaryndy,

Qara jer, shapshang múny

tartqyn depti.

Aqyryp, taqsyr Músa aitady endi,

Perishte jer kindigin tartady endi.

Qara jer qaharlanyp tartyp edi,

Qaryn bay beluardan batady endi.

Músa taqsyr Qaryndy tútyp túrdy,

Beresing be zeketti dep jauap sordy.

Endi zeket bermesen, Qaryn bayym,

Kórding be, jútqaly túrghan

qara jerdi.

Sonda túryp Qaryn bay

sóileydi endi,

Shybyn jany sirkedey kórinbeydi.

Bir qoy bersem júlynar

tóbe shashym,

Óltirseng de bermeymin endi deydi.

Músa taqsyr búlaysha sóz esitti,

Bermeymin degen sózin ol zeketti.

Malyna zeket ber desem,

til almaydy,

Tartqyn dep qara jerge әmir etti.

Qara jer ol Qaryndy taghy tartty,

Músa taqsyr aqyrdy qahary qatty.

Qara jer qaharlanyp tartyp edi,

Qaryn sonda iyekten jerge batty.

Qaryngha aitty:  – Zeket beresing be?

Zeket bermey, haq jýzin kóresing be?

Jahannamgha ketesing kәpirlikpen,

Ibilis laghynat tiline eresing be?

Músa taqsyr nasihat sóz aitady,

Jany ashyp, sol jerde kóp aitady.

Karyn aitty: eshnәrse

bere almaymyn,

Sózine sening aitqan ere almaymyn.

Óltirsen, óltire ber, mal súrama,

Mal ber degen sózindi ep almaymyn.

Múnsha әure meni sen qylmasanshy.

Mal ber dep auzyna sóz almasanshy.

Búl tilindi almaymyn neghylsang da,

Mal beretin jolyna salmasanshy.

Músa taqsyr qaraydy

moynyn búryp,

Sóz aitady Qaryndy ústap túryp:

– Óz obalyng - ózine, barghyn! - deydi,

Malymen birge ketti jerge kirip.

Ol Qaryn ketti deydi jerge kirip,

Kәpir bop ketti aqymaq, qúday úryp.

Zaman aqyr bolghansha toqtamastan,

Barady malymenen әli jýrip.

Malymen ketti Qaryn jer astyna,

Kómilgen joq ózgedey kór astyna.

Qaryn kirgen jerinen

qyryq kýndey,

Qaynap-qaynap, qan shyqty

jer ýstine.

Jer ýstine qan shyqty,

qaynap-qaynap.

Qaryn ketti zeketsiz, malyn aidap,

Qylghan joq oghan raqym

sansyz maly,

Qara jer bara jatyr qinap, qinap.

Malymen jer astyna ketti Qaryn,

Týbine zeketsiz mal jetti onyn.

Mineki, zeket bermey osy Qaryn,

Baqigha aidap ketti dýnie malyn.

Jer bar osy kýni Qaryn kirgen,

Qaryngha qadir Alla laghnet bergen.

Qaryn kórgen qysymyn

jan kórgen joq,

IYә, Alla, aman qylghyn

onday jerden.

Kózine kórinbedi sansyz maly,

Qysyldy zeket bermey,

shybyn jany,

Jarandar, qyzyqpanyz

dýniye, malgha,

Bir kýni kóship keter dýnie pәniy.

Qarynnyng syighan jeri  –

kesedey jer,

Barlyghy rauayattar osylay der.

Syighyzghan kese auzynday

jerge ghana,

Osynday qysym etip pәruәrdiger!

---

AYTYSTAR

 QABAN MEN TÚMARShA

Túmarsha kelin bolyp týsti auylgha,

Sozyldy toy-dumany bir qauymgha.

Betashar, sәlem qylu merekesi,

Shuyldap qyzyq boldy búl auylda.

 

Naymanbay at shaptyryp,

qyldy toydy,

Ár týrli tórt týlikten maldy soydy.

Aytysyp talay aqyn,

sheshendermen,

Qyzdyrdy bozbalalar osy toydy.

 

Ólenge Túmarsha da sheber edi,

Sóilese, sóz marjanyn tóger edi.

Aytysqan ózimenen aqyndardyn,

Toghyz asyp, baghasyn berer edi.

 

Búl toygha kelip edi Qaban aqyn,

Aytysqa jastayynan boldy jaqyn.

«Túmarsha jengemmenen

aytysam», - dep,

Otyrdy, kelinshekke kelip jaqyn.

 

«Aytyssa, aityssyn», -

dep ait­ty halyq.

Túmarsha jýrgen búryn

bәigini alyp.

Aqyryp Qaban aqyn qoya berdi,

Bir týrl, estimegen әnge salyp.

 

On beske Qaban aqyn kelgen jasy,

Ólenge audarylghan yqylasy.

Tógedi sóilegende sóz marjanyn,

Artyqsha bozbaladan mәrtebesi.

 

Ekeui qaghyspaq bop sóilesti sóz,

Toqtar ma eki jýirik

kelgen song kez?!

Sybanyp eki jaghy shygha keldi,

Bir-birine kezegimdi beriniz dep.

 

Qaban:

Áueli sóz sóileyin, iyә, raqman,

Búl toygha júrt jiyldy

jaqsy-jaman.

Auylgha kelin bolyp jana keldin,

Jeneshe, sau jýrsing be esen-aman?

Ózindey jas jengemen az sóilespey,

Tarqamas kónildegi bar mýddәgham.

 

Túmarsha:

Aldymen sóz sóileyin

bissimillәdan,

Bilmeydi sóz mәnisin keybir adam.

Kóz salsam porymyna, óte jassyn,

Ýiretken osy ólendi qanday adam?

Oyynnyng balasysyng dala kezgen,

Atynyz kim bolady aitshy maghan?

 

Qaban:

Qaban dep qoyghan eken әkem atym,

Jalayyr on eki ata – arghy zatym.

Jigitke amandaspay, atyn súrap,

Elde joq Túmarshaday bәdik qatyn.

Jeneshe, qatty aitty dep

ókpeleme,

Jóndeymin jónge kelse,

sózding artyn.

 

Túmarsha:

Qaban dep qalaysha at qoydy saghan,

Qaynym-au, sau-sәlemet

jýrsing be aman?

Ózing jas bolghanmenen, sózing – juan,

Tilderin, balaqayym, tiydi maghan.

Bolarsyng jer órteytin jigit bolsan,

Atyndy әkeng marqúm bilip qoyghan.

 

Qaban:

Atymdy qaytpasyn dep

qoydy Qaban,

Tiydi me sózim qatty, jenge, saghan?!

Qalmaqqa ózi kelip kýng bolghannan,

Boldy ma mening atym sodan jaman?

Bala bop, jastyq qylghan

jerim bar ma,

Batyra naz bildirip aitam saghan?!

Ózindey jenge kórsem, pirim týser,

Qyranmyn, aq maraldy alyp úshqan.

 

Túmarsha:

Jýre ber, balaqayym, aman-esen,

Emespin men de qashar qayny kórsem.

Sózdering ózime aitqan mayday jaghar,

Bar shynym saghan aitar olay desen...

QABAN MEN TÚMARShA

(EKINShI NÚSQASY)

 

Qaban:

Áueli sóz sóileymin, ya, rahman,

Búl toygha júrt jinaldy jaqsy-jaman.

Dәm aidap bizding elge kelin bopsyz,

Jeneshe, sau jýrmising esen-aman?

 

Túmarsha:

Men daghy sóz qozghayyn bismildadan,

Bilmeydi qatar jayyn keybir adam.

Kózime óte jas bop kórinesin,

Esiminiz kim bolady, aitshy maghan?

 

Qaban:

Bilseniz, aqyn Qaban – mening atym,

Súradyng amandaspay, jigit atyn.

Qanshama maqtaghanmen «Túmarsha» dep,

Jeneshe, shamaly eken maghlúmatyn.

 

Túmarsha:

Qaynym-au, óziniz de jýrsiz be aman,

Jenge bop kep otyrmyn ózim saghan?!

Shyraghym, ashulanbay jónin aitshy,

Atyndy ne sebepten qoydy Qaban?

 

Qaban:

Atymdy qaytpasyn dep qoydy Qaban,

Qayny bop jaratyldym ózim saghan.

Erkimen ózgege kýng bolghannan da,

Bolyp pa mening atym odan jaman?

 

Túmarsha:

Qaynym-au, jaman emes sening atyn,

Balasyng bayqap túrsam, sóz úghatyn.

Áyeldi kim mal berse, sol alady,

Naqsýier – aq toqal namdy bolar qatyn.

 

Qaban:

Eshkimnen tua bermes sizdey perzent,

Bitipti hor qyzynday sizge kelbet.

Toqaldyng jaramdysy bolasyng ghoy,

Bayqasam, tiling – tetik, sózing – ójet.

 

Túmarsha:

Bolsam da toqal әiel, aghang sýigen,

Ózindey talay jastyng ishi kýigen.

Qaynym-au, toqal dep sen kemitpegin,

Toqalgha әuel basta dúgha tiygen.

 

Qaban:

Sózderin, jeneshetay, qanday tәtti,

Kónilding jarqyratyp shamyn jaqty.

Batyrgha aq toqal bop jastayynnan,

Anannan tuypsyz ghoy bolyp baqty.

 

Túmarsha:

Sau bolghyn, qayran qaynym, kórgenimshe,

Esimnen beyneng ketpes ólgenimshe.

Ketpessing kýndiz esten, týnde týsten,

Qayynym-au, oilap jýrgin sen de ózinshe.

---

QABAN MEN TAUTAN QYZ

 

Tautan:

Otyrmyn bir qúdaygha jylayyn dep,

Bir sózge toqtam qylyp, únayyn dep.

Aqyn dep, ata, sizdi estip edim,

Otyrmyn az sharighat súrayyn dep.

 

Qaban

Joly bar sharighat­tyng para-para,

Tilimdi janyldyrma, haq taghala.

Bolamyz bilip aitsaq, biz de jaqsy,

Qyz Tautan, sharighaty súrap qara.

 

Tautan:

Qabeke, Orta jýzge kelgenin-aq,

Sóiley ber janylmay-aq, til menen jaq.

Álhamda kendik nesheu,tarlyq nesheu,

Qabeke, múny tapsang jengenin-aq?!

 

Qaban:

Áueli, súrasanyz, sózde – iman,

Belgisi sol imannyn, nәpsi tighan.

Dinindi tirshilikte kýtip jýrsen,

Peyishke, dym sasidy, búryn barghan.

 

Tautan:

Aspannan kitap týsti әuelden, bil,

Kitapsyz aitqan sózde bolady min.

Alladan neshe kitap kelgen eken,

Súraymyn men solardy, attary kim?

 

Qaban:

Aspannan Alla taghala kitap salghan,

«Taurat» degen kitapty Músa alghan.

«Injil» degen kitapty Ghaysa oqyp,

Bar ma eken búl sózimde,

sirә, jalghan?!

«Zәbýr» degen kitapty Dәuit aldy,

Mekkege bir ghajayyp qorghan saldy.

«Qúrandy» hazireti Ospan oqyp,

Sharighat nasihaty sodan qaldy.

 

Tautan:

Pendede, au, Qabeke, bolady arman,

Atamyz Adamnan da pәny qalghan.

Osymdy oilanbay tap, aqyn bolsan,

Er Ghaysa atasy joq qaydan tughan?

 

Qaban:

Múnyng ras, «Injildi» Ghaysa alghan,

Músa kallam Alladan sóz súraghan.

Súradyn-au, qayteyin,

«Mәriyam» degen,

Allanyng lebizinen Ghaysa bolghan.

Allanyng qúdiretimen Ghaysa tughan,

Taghalagha qúlshylyq qyp,

belin bughan.

Jahanda jalbyz terip jýrgeninde,

Kúdaydyng balasy dep ústap alghan.

Ghaysany ailamenen ústap alghan,

Temir qorghan aparyp ýige salghan.

Kәpirlerding qysasy qanday deysiz,

Neshe týrli qyspaqty kýige salghan?!

Sol uaqta, temir ýide jatqan shaqta,

«Úshqyn!» - dep, bir Alladan

jarlyq bolghan.

Alladan әmir estip:

«Úshqyn!» - degen,

«IIIygha alman» dep tesikten,

qayghy jegen.

«Iyghym qaytip shyghady, mandayym» dep,

Kórsetip әr jerlerin núsqay bergen.

Ornynan «iyә, Alla» dep,

túra kelgen,

Abaylap, aqyryn basyp,

túrdy Ghaysa,

IYmenip kýzetshisi kәpirlerden.

Ghaysa shyghar tesikke qolyn salghan,

Kóterip perishteler kókke alghan.

Qúdaydyng balasynyng qylghany dep,

Kәpirding shoqynbaghy sodan qalghan.

 

Tautan:

Bar eken bir aghashta qyryq janghaq,

Búl dýnie barsha jandy

jatyr jalmap.

Ol aghashtyng bar eken myng bútaghy,

Adamgha obal eken kesip almaq.

 

Qaban:

Qyryq janghaq degening qyryq paryz,

Moynyna, oqymasan, bolar qaryz.

Myng bútaqty sharighat ómiri-dýr,

Obaly sol – kýtpesen, ait­tym naghyz.

 

Tautan:

Áuede altyn qazyq jylystaghan,

Beredi qúday qashan beyis saghan?!

Aqyn bolsan, aldyma sala aitayyn,

Múhammedting sýiegin kim ústaghan?

 

Qaban:

Omar ústap, sýiegin Osman jughan,

Ábubәkir qúmanmen suyn qúighan.

Arystany qúdaydyng Áziret Áli,

Iman aityp, qasynda qarap túrghan.

Tautan:

Mekkede bir aghash bar, bútaqtary

Ýstinde otyz-otyz japyraqtary.

Japyraqtyng asty aqtan, ýsti shúbar,

Qyzdardyng múny bilmes aqymaqtary.

 

Qaban:

Mekkede bir aghashtyng bútaqtary,

Ýstinde otyz-otyz japyraqtary.

Asty aqtan – aq qaghaz, shúbar – jazu,

Moldanyng bolar oqyghan kitaptary.

 

Tautan:

Erte oqimyz namazdy, kesh oqimyz,

Ár kýnde búl namazdy bes oqimyz.

Aqyn bolsan, júmbaghym sheship kórshi,

On eki aida namazdy neshe oqimyz?

 

Qaban:

Siz de oqisyz namazdy, biz de oqimyz,

Uaqyt jetse, namazdy týzde oqimyz.

Sen bilmesen, kem aqyl men aitayyn,

Namazdy myng segiz jýz jylda oqimyz.

 

Tautan:

Bes ózen aghyp jatyr әrbir saydan,

Daraghy otyz eki mәuilannan.

Qabeke, akyn bolsan, oilamay tap,

On jeti jerde toktap, ayaldaghan.

 

Qaban:

Bes ózen bes uakyt namaz bolar,

Dinin kýtken maqsharda sabaz bolar.

Beseuining on jeti paryzy bar,

Sýndetining birge qosyp oqymasan,

Sauaby namazynnyng ghazal bolar.

Qartayghan uaqytta kez kelmesen,

Júmbaqty sheshe almasam, kim mәz bolar?

 

Tautan:

Kabeke, búl ólende kópteu paryq,

Jasymnan aqyn boldym,qydyr daryp,

Otyz qol at­tanypty әskermenen,

On tórt jigit qasyna joldas alyp.

Kabeke, búl júmbaqty oilamay tap,

Sóziniz ótirik bolmay, bolsyn anyq.

Men aitsam, siz sheshiniz kidirmesten,

Tang qalar ekeuimizge barsha halyq.

 

Qaban:

Jaratqan barshamyzdy haq taghala,

Ghalamgha on segiz myng ózi pana.

On tórt jigit degenin

on tórt sәjde,

Qúran-dýr otyz qolyng otyz para.

Áskeri – ishindegi sýreleri,

Búl sózdi qúlaq salyp, tyndap qara.

Ne aitsang da tabamyn júmbaghyndy,

Baryng bolsa qaryshta, Tautan bala.

 

Tautan:

Qúdaydyng jaratqany bir bәiterek,

Tórt bútaq ol terekte bolsa kerek.

Tórt bútaqty jәne bir eki bútaq,

Qabeke, akyn bolsan, tapsang kerek.

 

Qaban:

Bir bәiterek degening Múhametim,

Ýsh jasynda anadan kalghan jetim.

Tórt bútaghy sýiikti tórt jary-dýr,

Payghambarym korghaydy kóp ýmbetin.

Eki bútaq Hasen men Húsayyn-dýr,

Tautanjan, menimenen kenesing qúr.

Men tappaghan nesi bar, oilap qara,

Núsqagha men kórsetken

moynyndy búr.

Bar eken otyz ýsh myng saqabasy,

Qabekenning alpysqa kelgen jasy.

Habiybi bir Allanyng – sýier dosy,

Eki mysqyl pәniyde ishken asy.

Namaz oqyp, oraza tútpaghan jan,

Tautan bala, oilasan, adam nasy.

Zeket, kajy, iman bilmek

paryz bolar,

On ekige ilinip shyqsa jasy.

Qyz balagha bolady toghyzynda,

Taghaty kem bolmaydy, bolsa úrghashy.

Laghynat qamytyn kiygennen son,

Ázәzil adamzattyng boldy qasy.

 

Tautan:

Bir kólge jiyrma tórt qonar ýirek,

Ári-beri ainaldyrsan, qalar siyrep.

Ishinde jalghyz tughan bireui bar,

Túrady sonyng bәrin jalghyz biylep.

 

Qaban:

Ýirekti osy kólge adam qoyar,

Bireuin biri tistep, basyn joyar.

Kem aqyl sen bilmesen,

men aitayyn,

Ýiregim jiyrma tórt doyby bolar.

 

Tautan:

Bir dariya aghyp jatyr

tartqan symday,

Ishinde bir asyl bar, jalghyz qylday.

Bәrine jiylghan jan birdey kerek,

Júmbaqty osy sizge aitsam qalay?

 

Qaban:

Sarghayyp sary belden atady tan,

Bay qyzy boyjetkende bolady pan.

Bәrine jamighattyng kerek bolghan,

Qaranghy ýige janghan

bir jalghyz sham.

 

Tautan:

Kóshe-kóshe, auyly kóshe bolar,

Oyynsyz-kýlkisiz el mesheu bolar.

Aqyn bolsan, sózime jauap bershi,

Toqsan itting emshegi nesheu bolar?

 

Qaban:

Ayt deseniz, aitayyn, búghan biyler,

Ang jýirigin jan salyp, qughan biler.

Emshegin toqsan itting biletindi,

Qolyna kónek alyp saughan biler.

 

Tautan:

Aqyrzaman bolghanda úrady jel,

Myng qarabas saulyqqa bir qozy tel.

Myng qarabas saulyqty jalghyz emip,

Qozy nege manyraydy, pәruardiger?

 

Qaban:

Júmbaghynnyng sheshui bolar degen,

Osy kýngi úlyqtar para jegen.

Aqtan da, qaradan da para alsa da,

Kózine jighan maly kórinbegen.

 

Tautan:

Ayt degende, aitamyn, aida bolar,

Tang aldynda Sholpan payda bolar.

Aqyn bolsan, júmbaghym

sheship bershi,

Aq meruert shyqqan jeri

qayda bolar?

Qaban:

Oynamasa, kýlmese shygha ma dert?

Oyyn-kýlki bar jerding bәri de kent.

Sen bilmesen, kem aqyl,

men aitayyn,

Aydyn kólden shyghady aq meruert.

Ayt degende aitamyn

aqpardy aq bar,

Aqpar da aqpar ishinde

alpys qaz bar.

On eki ýirek qyryq segiz

qazy bardy,

Aqyn bolsan, qúdasha,

múny tap ta al.

 

Tautan:

Akpar da aqpar degening –

ay men kýn ghoy,

Alpys qazy degening –

jylday tang ghoy.

On eki aidyng qyryq segiz

aptasy ghoy,

Sheshui júmbaghynnyng osy eken ghoy.

Bir júmbaghym bar mening ualaghan,

Biri qashyp, bireui qualaghan.

Tabar bolsan, tabaqtay

júmbaghym bar,

Ayaghy joq, basy joq domalaghan.

 

Qaban:

Domalaghan degening ay menen kýn,

Kýn batqan son, qaranghy bolady týn.

Tang atqan son, jarqyrap

shyghady kýn,

Qúlaq salsang osyghan, bolady jón.

Tautan:

Aynalar óz-ózinen bir diyirmen,

Shyghardy bir aghashyn bir býiirinen.

Ishinde qyldan nәzik bir jibi bar,

Shirkindi abzal qylyp kim iyirgen?

 

Qaban:

Key adam úiyqtasa, pyryldaghan,

Aytysam deseng edi búryn maghan.

Halim kelse, shesheyin, Tautan bala,

Búl júmbaghyng – mәshiyne

dyryldaghan.

 

Tautan:

Jansyzda tórt ayaghyn basyp túrghan,

Aldynan qahar otyn shashyp túrghan.

Aynalyp mәshiynesi kelgeninde,

Kisini janyndaghy asyqtyrghan.

 

Qaban:

Sózimning bayqa, Tautan, qarauylyn,

Aytasyng júmbaqtardyng bar auyryn.

Meylin, jaqtyr, meylin,

jaqtyrmaghyn,

Búl aitqan júmbaghynyz –

samauyryn.

 

Tautan:

Jansyzda tórt ayaghyn túrdy basyp,

Shúp-shúbar omyrauyn

qyldy qasyp.

Qabeke, osynymdy oilamay tap,

Anda-sanda qoyady auzyn ashyp.

 

Qaban:

Jaqsy mergen Arqadan ang atty ma?

Bozbalalar, qarandar, tang atty ma?

Oylamay-aq tabarmyz tirshilikte,

Búl júmbaghyng sheshui – saghatnama.

 

Tautan:

Bir adam jýr altyndy kiyik baghyp,

Moynyna ýsh jýz alpys arqan taghyp.

Eki úry alamyn dep kýnde andidy,

Bekittim tórt jýz qyryq tórt

qazyq qaghyp.

 

Qaban:

Janyna ie adamyng anang bolar,

Anasyz kórgen kýning qarang bolar.

Ýsh jýz alpys Arqanyn

jyl on eki ai,

Múny tapqan Qabekeng kiming bolar?

Eki nәpsi eki úry – bilseng tanyp,

Tórt jýz qyryq tórt sýiek bar,

úqqyn anyq.

Tiri bolsam tabamyn júmbaghyndy,

Tautan bala, bәtemdi al,

tilimdi alyp.

 

Tautan:

Qúdaydyng jaratqany jalghyz teri,

Buy joq, qalyng toghay jýrgen jeri.

Qyryq kýn ashtan ólmes,

ashpyn demes,

Múny tabar adamnyng kemengeri.

 

Qaban:

Jalghyz teri degening – ol aspan kók,

Qalyng toghay – júldyzdar,

esh buy joq.

Qyryq kýnde jerge kep ýrker kirer,

Seksen týn sanasanyz, bolady kep.

 

Tautan:

Bilmeymin, aqyr qayghy salmaghy bar,

Bir kýni aldap jýrip, almaghy bar.

Pәniyding jeti basy, on eki qol,

Otyzdan qol bas sayyn barmaghy bar.

 

Qaban:

Degening on eki qol – on eki aidy,

Sopylar qúday ýshin jan qinaydy.

Otyz barmaq degening – otyz kýn-dýr,

Barsha jan bireuinen qútylmaydy.

Ghibadat qyl, Tautan qyz,

tirshilikte,

Oylalyq maqshar kýnde

barar jaydy.

Jeti kýnning birinde alar qúday,

Habary joq esh adam bile almaydy.

 

Tautan:

Qabeke, Orta jýzge keluing naq,

Sóiley ber mýdirmesten,

til menen jaq.

Adamdy nәpsisinen azghyrady,

Bir qús bar, ony tapsan

jengenin-aq.

 

Qaban:

Jenilsem, el úyaltyp qaytardaghy,

Bilgender sharighatyn aitardaghy.

Nәpsige irkilmesten oiran salsa,

Búl júmbaghyn, Tautan qyz,

shaytan-daghy.

Taghat qyl tirshilikte bir Allagha,

Maqsharda jaqsy bolar

isting aghy.

Tabarmyz qartaysaq ta,

sóile, shyraq,

Aman bolsa Allanyn

bergen baghy.

 

Tautan:

Qabeke, taba almadyng sóz úyandy,

Qinaydy ótirik sóz shybyn jandy.

Qansha aqyn bolsang da taba almadyn,

Ol qúsym nәpsi tighan zym-ziyandy.

 

Qaban:

Bireui úshqan qústyng bódene edi,

Búl Tautan ólenimen teneledi.

Men tappaghan nesi bar, Tautan bala,

Zym-ziyan shaytan emey,

nemene edi?

Alla bergen aqyl-oy týgel túrsa,

Qabekeng nemenege týniledi?

Taqtaygha «Lauqyl maqpúz»

jazghan Alla,

IIendesin raqym qylghan kógertedi.

 

Tautan:

Qabeke, bәrin taptyn, sózing anyq,

Jolynan sharighattyng adaspalyq.

Júmbaqty qansha aitsam,

taba berdin,

Sózbenen búdan bylay talaspalyq.

Qabeke, qarsylyq dep, oiyna alma,

Tyndap túr osy otyrghan

barsha halyq.

Artyq aitqan sózimdi keshiriniz,

Maghan naza bolmanyz, qapalanyp.

Bir kelgen dýniyege әuliyesiz,

Qabylisa atandyn, qydyr daryp.

Ótinip, sizden jәrdem súrap túrmyn,

Tautan qyzyng toqtasyn

batandy alyp.

 

Qaban:

Atynnan ainalayyn, Jappar Qúday,

Danyshpan bir balasyn, aqylgha say.

Talaspa menimenen múnan bylay,

Bereyin men batamdy, qolyndy jay.

 

Tautan:

Atynnan ainalayyn, pәruardiger,

Qabeke, sharighattyng sabaghyn ter.

Azyraq jel sózbenen

súhbat qúrdym,

Atajan, yqylasynmen bәtendi ber?

 

Qaban:

Qúdayym, maldy kóp ber,

basty kóp ber,

Azdyrma, búl pendene bәrin tek ber.

Shermende ahiyrette qylma, Qúday,

Bissimillә, rahman rahym,

Allau – akpar!

---

QABAN MEN QYZDYNG QAGhYSUY

 

Qyz:

Ólendi aita almaysyng kesheulesen,

Bolar eding Qaban aqyn, meni jensen.

Aldyna, aqyn bolsan, san aitayyn,

Júldyzdar aspandaghy

nesheu bilsen?

 

Qaban:

Ólendi aita almaymyn kesheulesem,

Bolamyn Qaban aqyn, seni jensem.

Júldyzdy tóbedegi kim sanapty,

Kóp jatqan shalqasynan

sen bilmesen?!

---

QABAN AQYN MEN QOYaNNYNG AYTYSY

(mysal aitys)

 

Qaban:

Kókshe qoyan, kelesing qúmdy janap,

Sýiel ayaq keledi seni qalap.

Shengenline bar da kir, bayghús qoyan,

Kóp shonqaya berme onsha boyyng balap.

Qoyan:

Qarshyghandy sala ber, aqyn Qaban,

Kókshe qoyan kórinse, beyiling jaman.

Maghan desen, qoyannyng mynyn aldyr,

Áli, shýkir Qúdaygha, basym aman!

 

Qaban:

Qasyna, kókshe qoyan, baramyn-aq,

Qarshyghamdy kórsetip, salamyn-aq.

Qalyng qara shengelge kirgeninshe,

Qanyndy suday aghyzyp, alamyn-aq.

 

Qoyan:

Áriyne, dala jerde alarsyn-aq,

Tyrnaghyng aiqastyryp, salarsyn-aq.

Qalyng qara shengelge kirip ketsem,

Ókinip, ornym sipap qalarsyn-aq.

 

Qaban:

Sekektep, kókshe qoyan, jýrsing sayaq,

Ashyqta jýrseng sayaq, jersing tayaq.

Sóilesip túryp edim, men seni ayap,

Terindi alasyng ba qangha boyap?

 

Qoyan:

Jegen terisken ketpeydi tisimdegi,

Qyzyqqanyng terim be ýstimdegi?

Ishimde jeti qoyan kójegim bar,

Men ólsem, o da óledi-au ishimdegi?!

---

JÚMBAQTAR

 

Alla artyq jaratqan segiz batyr,

Bayaghydan soghysyp kele jatyr.

Kezek-kezek qaghysyp, jatyp-túrar,

Kim jenedi belgisiz, týbinde aqyr.

 

(IIIeshui: Kýndiz – týn, Taq – Júp,

Ay – Kýn, Jaqsylyq – jamandyq)

 

* * *

Keledi bayaghydan toghyz sanlaq,

Alady qoly jetken tanlap-tanlap.

Solardyng ýsheuimen joldas bolghan,

Újmaqtyng ortasynan oryn almaq.

 

(IIIeshui: Toghyz sanlaq – Quanysh, Uayym, Qayghy;

Tastaq, Batpaq, Jazira; Tәuekel, Talap, Enbek.

Joldas bolatyn ýsheui:  Tәuekel, Jazira, Talap.) 

---

«...Arghymaq saylap ne kerek,

Artynan jaby jetken son?!

Aghayyn-tughan ne kerek,

Alysyp kýni ótken son?!»

Qaban jyrau

Tuyndydaghy túlgha

 (Kórkem әdebiyet pen publisistika)

Qyzyl jolbarys

(tarihy roman)

Birinshi kitap

Ekinshi tarau

– Jau shapty! Jau shapty! Jau! Jau!

Osylaysha bar dausymen aighaylap, astyndaghy atyn borbaylata shoqaqtatqan bireu sekseuildi qúm ortasynda otyrghan auyldy beyuaq keshte jaman shoshyndyrdy. Kiyiz qosty, jer tamdy qys pa, kóktem be ekeni aiyrghysyz, qysyltayang shaqtaghy shashyranqy auyldyng әr túsynan myna dauystan biraz adamnyng bastary da qyltiya qaldy. Olardyng ishinde maljayghaghan shal-shauqan da, ýy manynda nemerelerin aldandyrghan, bastaryna qarqaraday kiymeshek kiyip,syrtynan kýndik aq oramal tartqan kempirler de, tay-qúnangha qúryq salmaqqa qayyra quysqan jigit-jeleng de bar edi.

– Jau shapty! Jau! Jau! Jau shapty!

Jazyq jer emes, tobyq syndyratyn kәri sekseuil týbirleri, oiqy-shoyqysy mol búirat-búirat dónesteu biyikting ýstinde óler jerin andamay shapqan nemening alystan qaraghandaghy syqpyty alabóten edi. Kýpisining qos óniri dalaqtap, aighaydan kenirdegi jyrtyla jazdap, at ýstinde qanatyn jayghan qaraqarghasha dalbandap, beri auyl ýstine qaray bastyrmalatyp-aq keledi. Biyik taular joq, kókjiyek ken, batyp ketken kýn sәulesining qaldyghy ghana jaryqtandyryp túrghan óli dala mynau habarshynyng qaydan shygha kelgenin ózi de bilmegendey mynq etpey, janghyryqpay, ne kýige týsse de adamdardyng ózi bilsin degendey ýnsiz jatyr. Al ýrpiyisken auyldyng әr-әr jerinen bastary qyltighan adamdardyng ózderi de ne derge aqyl tappay shapqynshygha kóz almay qaraumen boldy.

Jer tamnan shyghyp, kiyiz ýy tikken, sol kiyiz ýiding yqtasynynda qystan qalghan sekseuilding ýstine qúiryghyn qoyyp otyrghan aqsaqaldy qart Baybek shal ghana úshyp týregelip:

– Mynau qaytedi-ay? Mynau kim ózi? Jau shapty dey me, әkem-au! - dep atyp týregelip, qartaysa da núry taymaghan kózin shapqynshygha qaday berdi. Biraq onyng dausyn eshkim estigen joq, sebebi janadan tigilgen qostyng ishinde jan joq edi. Búl әneukýni Qúlsary ólgende Eskeldimen birge bolghan, Dubek siyaqty ózimen túrghylas shalmen sóz talastyrghansyp, aqyrynda jas biyden qolynyzdaghy kýmis baldaqty qaydan aldynyz dep súraghan, kiyizdey tútasqan saqaly ghana emes, qasy men kirpigine deyin appaq, úzyn moyyndylau ashyq kenirdekti Baybek shal osy edi. Búlardyng auly da sol ólik shyqqan by auylynan alys emes, qazaqsha aitqanda iyekting astyndaghyday jerde ghana edi. Mynau óz aulynda, ózi tikken qara qostyng qasynda otyrghan.Baybek shal shapqynshynyng sonyna qarady. Biraq múny quyp kele jatqan eshqanday jau qarasy joq, júrttyng tumysynan kózi ýirengen óli dala ghana týngi úiqygha beyimdelip, býk týsip jatyr. Al mynau «jau shaptylap» astyndaghy beyshara atyn pәrmeninshe qúighytqan aighayshy sol týngi úiqygha beyimdelgen dalanyng kórpesin bir púshpaghynan tartqylap ashyp, mazasyn alghan beybas kishkentay balagha úqsaydy.

Birte-birte qyltighan bastar kóbeydi. Tigilgen qostar men jer tamdardan shyqqan adamdardyng dauystary bir-birine estile bastady. Biraq anyq estilmeydi. Sebebi, maldy auyldyng mynaday en dalada týtin týtetetin jerleri bir-birinen alshaqtau jatady. Biraq shoshynghan, daghdarghan adamdardyng dabyr-dúbyry tap qazir ne jayynda ekeni belgili. Sebebi bәrining de kózi men kónili tas kesektey atylyp kele jatqan bir nýktege qadalyp qalghan.Búlar endi bәri qatyp-semip, shapqynshynyng auyl ortasyna jetuin kýtti. Baybek shal qostan aulaqtap, qystay panalap shyqqan jer tamynyng qasyndaghy shókken týiesine qaray jyljymaq bolyp, bir-eki qadam jasady. Sol týiege minip, habarshygha qarsy shauyp, múnyng ne jamanat әkele jatqanyn tezirek bilmekke yntasy da auyp edi. Biraq úshqan qústay habarshynyng jýrisi Baybekting qimylynan әldeqayda tez edi, kózdi ashyp-júmghansha ortalaryna jetip keletini anyq. Sosyn da kiyiz saqaldy, qalyng kiyimdi Baybek shal bógeldi.

Kenet habarshyny qalt jibermey baghyp túrghan auyl adamdary ýshin kýtpegen oqigha boldy. Habarshy jerding jaryghyna týsip ketkendey qas pen kózding arasynda joghaldy da ketti. Auyl adamdary endi ghana qozghalysqa keldi. Keu-keulesip, jigit-jelender jaydaq atqa minisip jatyr. Baybek shal da endi ayaldamasten shókken týiesine jýgirdi. Endi bir sәtte búl da habarshy adam jerding jaryghyna týsip joghalghan túsqa qaray auyl ortasymen jelmayasymen jelip bara jatty.

Biraz jigit-jelender búdan búryn jetken. Baybek shal da kelip, týie ýstinen anyqtap kórip túr. Janaghy «jau shaptylap» shapqan neme bir suyrdyng inine aty sýrinip, ózining qiyrshaq tasqa mandayy tiyip, qyzyl qany men aq miy aqtarylyp týsip, súlap jatyr.

Bireuler basqadan búryn mal aram ólmesin dep, qara teri shyghyp, búl da bir jambasymen qúlap, jan bermeuding arpalysymen tórt ayaghyn tyrbandatqan shapqynshynyng atyn bauyzdaugha kiristi.

– Apyrau, búl ne? Búl nening habary?

– Búl kim ózi, tanisyndar ma?

– Birdemeden shoshyndy ma, joq, shynynda jau kórdi me? Osynday sózderden qúlaq túnady. Kóz baylanyp barady.Shapqynshynyng kim ekenin juaraqpanda eshkim tanymady. Sebebi bet ónirin qan juyp ketken. «Jau shapty» degen sózden júrt asa shoshityn da emes. Birdemeden shoshynghan, shalyq shalghan degenge kóbirek sayady. Sebebi Qúlsarynyng óliminen keyin júrttyng sonday pighylgha kóbirek den qoyatyny zandy da edi. Qúlsaryny kórden shygha kelgen eki ólik qudy. Al mynany sonday ólikter qalyng nópir bolyp ókshelegen shyghar.

– Búl jaqsylyqqa emes, shyraqtarym! - dep týie ýstinen Baybek shal zarlap jýr.

Búl Qúlsaryny jerlep, Eskeldi Qarataldyng arghy jaghyndaghy aqbúiym eline ketken kýnning ertenine bolghan edi.

Ólimning ýstine taghy ólim. Keybireuler eng aldymen múnyng kim ekenin anyqtap biluding әuresinde jýr. At ýstinde tuyp, at ýstinde erjetken tyrighan aryq, biraq asa sýieksiz emes, otyzdyng mol ishindegi jigit. Qan jughan jýzinen esh belgi anyqtap bilinbegesin, saqal-múrtyn sipalap kórip jýrgender de bar. Keybireuler aqtarylyp týsken appaq miynan shoshyp jaqynday da alar emes. Alystan «jau shaptylap» qúighytyp, tap irgelerine taqaghanda qúdaydyng qyrsyghynan til tartpay ketken esil bozdaqtyng hali bәrin de titirkentip ótti.

– Búl jaqsylyq emes, búl jaqsylyq emes! – dep, әli de týiesinen týspegen Baybek shal bozdap, es tappay aighaylap jýr.

– Áy, Baybek! - degen Dubekting dausy sanq etti. – Búl jaqsylyqqa dep, baz bireu saghan dau aityp túr ma? Bir sózben qúlaqty jemey, onan da mynau qanday joramalgha sayady, sony núsqugha aqyl qossanshy. Ánki-tәnki basty odan sayyn kәngirletpey.

Dubek osynda jiylghandardyng sonyn ala jetkenmen, myna «jau shaptylap» aghyzghan nemening dausyn sonadaydan estip, qarghaday qalbalaqtaghan týrin, әri at-matymen qalay qúlaghanyn búl da tolyq kórgen. Al, Baybek shal sóz ben joldyng bәrinde ózimen baqtalas, ýnemi qaghytyp, qyjyrtyp jýretin búl nemeni endi ghana bayqaghan. Búl da des bergisi kelmegendey baqtalasyna «ózing ne aitasyn?» degendey, osy ymyrt qaranghylyghynd-aq kózderin shaladay jandyrap baghjiya qarady. Biraq, Dubekting at ýstindegi tórtbaq denesi búrynghydan da zorayyp kóringenmen, aqyl tabugha, baghdar silteuge múnyng ózi de dәrmensiz eken. Tipti Baybekting de, basqalardyng da an-tang jýzderinen jaltaryp ketip bara jatqanday.

Aqyry búl keshte ne istemek kerek ekenin basqalar tauyp, solardyng úsynysy qúptaldy. Eki-ýsh jigit jýrdek at minip, mynau habarshy sorly kelgen jaqqa qaray biraz jer shalyp, jolay eki-ýsh auyldyng ýstin basyp, әrkimnen syr tartyp, biraz iz salyp qaytsyn. Sosynghy júmys Baybekting týiesin shógerip, ólikti soghan artyp, osy shaldyng jana ózi irgesinde otyrghan, janadan tigilgen, әli ýy ishi kire qoymaghan qara qosyna aparyp, ong jaqqa jatqyzu edi. Baybek shal ýshin búl odan sayyn jaman yrym kóringenmen, kelisuge tura keldi, sebebi basqa eshkimning bos túrghan qosy joq bolyp shyqty. Janaghy kósemsingen Dubekting birden qarasy batypty.

Jigitting kim ekeni ertenine ghana anyqtaldy. Búl jogharydaghy bir auyldyng jylqyshysy eken. Solar kelip, ólikting sýiegin alyp ketti. Biraq nege jaushapty dep aighaylady, jaudy qaydan kórdi, ony eshkim bile almady. Sebebi, Qúlsarygha úqsap tilge kelip ýlgermedi ghoy. Múnyng sonynan shapqan qalyng jau jәne bola qoyghan joq.

* * *

Derbisәli balasy Balpyq Jetisugha belgili kókbaytalgha minip, Qarataldy órley jýrgeli ekinshi kýn. Qaban jyraudyng qúlaqqa qúiyp aitqan qatang tapsyrmasy bar, «qolgha týsseng de múnda iz salyp kelushi bolma, Tashkenttegi han men ýlken by bir qimyldy bastaghansha, bizding el jau shaqyrmay tynysh jatqany dúrys, sening jansyz ekenindi sezse, aqyr qúpiyamyzdy bildi, es jimay túrghanda tap bereyik dep, olar shabuyldy tezdetip jiberui mýmkin, al eshteme bilmey tas qúlaqtanyp jatqanymyz jәne dúrys emes».

Balpyq ózi órley jýrgen Qarataldyng ótkeldi tústaryn jaqsy biletin, әri Jonghar Alatauyn әr tústan bólshektep, mýshelep, almas qylyshtay qiyp ótetin onyng Qora, Shaja, Kóksu siyaqty aghysy qatty salalarynyng da endi-ensiz tústary jadynda. Búl Shaja men Qora erterekte ótken Jonghar qontayshysynyng Qytaygha qarsy soghysta erlik kórsetken eki balasynyng esimimen atalyp keledi. Balpyq, mine, osy eki ózen týiisip, Qaratal ózenin qúraytyn túsqa jetti.

Uaqyt úly sәskening kezi. Aqyn-jyrshyny az tudyrghanmen, el-elding arasyndaghy talas almaday san ghasyrlar qyrghyn-joryqtyng sebepshisine ainalghan Jonghar Alatauy meyirimdi ana minezindey júmsaqtyghymen, súlu qyzdyng jýzindey siqyrgha toly qúbylystarymen, elim dep eniregen erding parasattylyghynday, asqar-asqar biyikterimen әlemdegi eng súlu taulardyng qataryna jatady. Halyq qiyaly Núq payghambardyng kemesin Qazyghúrtqa qondyrady, Qap tauyn, keyde ony Qoyqaptyng tauy atap, úshy-qiyry joq, býkil әlemdi orap alatyn tau dep jәne dәripteydi:

Basynan Qap tauynyng qora qyldym,

 Biter dep, bes myng jylqy jora qyldym.

 Topan su tau basyna damyl bermey,

 Qylmasqa endi qora toba qyldym, - dep ataqty Qazyghúrtpen jәne shendestiredi. Anyz eki týrli sóileydi. Qap tauyn arabsha atalyp ketken Kavkaz tauynyng dәl ózi deytinder de bar. Oghan kereghar pikirler jәne úshan-teniz. Meyli, Kavkaz odan bólek tau bolsyn-aq, mine, sol Kavkazdyng tasyna sýienip, tәjim etpegen, kókiregining eng asylyn sonda qaldyryp, mәngilik óner tuyndysyn jasamaghan әlem danyshpany bar ma?

«O, Kavkaz, seni kórip ólsem armanym joq» dep, ony kórmey, bilmey jatyp, u ishkendey kýnirengenderding auzyna qalay qaqpaq qoya alamyz? «Barar jering Balqan tau, ol da bizding kórgen tau», dep kólgirsiytinder osy bir qos taghanmen-aq ol tómpeshikting ataghyn qanatty sózge ainaldyrdy. Pamiyr, Tyani-Shani – olardy qozghamalyq. Osy Jonghar Alatauymen tuystas Ile Alatauy men Ystyqkóldi qyspaghyna alghan qyrghyzdyng Kýngey, Teriskey dep aidar taghylghan qos Alatauyn da múnymen baq talastyrghanday etip, ataq-danq jónindegi ýlesin tarazygha tartyp, qara ter bolmayyqshy. Óitsek, aghayyn arasyna ot tastaghanday bolarmyz. Kishkene, qanatty kenirek jayyp, mysaldy әrirekten izdeyik. Qarpat pen Oral, Alipi men Altay taulary jayynda synsyghan әnshi men jyrshyda qisap bar ma? Al osy Jonghar Alatauynyng tapqan júmyrtqasynday ghana derlik Kókshetau, Ereymentau, Bayantau, Qutau degendering әnmen aptalyp, kýimen kýptelip olar jatyr. Osylardyng qasynda, әlemning jartysynday deuge layyq eki úly memleketting – Resey men Qytaydyng mýddesi týiisken, Tan, Jonghariya siyaqty talay imperiyalar, dinastiyalar tuyp, úzaq dәuren sýrip, ómiri ótken, onyng syrtynda qazaq, monghol, úighyr, dýngen, basqa da úsaq últtar, әr púshpaghynan ústap talasa jaylaghan osynau úly taugha kýndelikti «kókem-aulap» aitylatyn әnderding biri nege arnalmaghan? Tau men taudan kóktey ótip, múhit pen dariyalar tobyghynan kelmegendey alshanday basyp, tili bólek, dini basqa últtardy óz tughan anasynyng әldiyindey úiytqan tórt shumaq óleng osy Jonghar Alatauy haqynda nege tumaghan?

Jonghar Alatauynyng Qap tauy men Balqan taudan nesi kem? Álde úzaq ghasyrlar boyy talas almagha ainalghandyqtan, «búl bizge búiyra ma, joq pa?» degen kýdikpen soghysushy elding aqyn-jyrshylary kókirektegi asyl sózimiz jat dýniyesine qor bolar dep, saghan әdeyi qimady ma eken? Kim bilsin, әlde jayqalghan gýldi sanlaq attyng taghaly túyaghy saghaghynan qiyp, óleng sózge, sazdy әuezge oryn qalmady ma?

Múnyng sebebin kim qaday týsindiredi óz erki, biraq búl anyq shyndyq, kókirekke jara salar anyq olqylyq. Biraq ol olqylyqty men toltyram dep jәne aita almaymyn, sebebi ondaylyq úly qúdiret maghan bitpegen, qasiyetti tughan jerim, altyn tauym, úly mәrtebelim! Biraq sening osy joghyndy joqtap, búl joldardy kóz jasymdy qaghazgha qosa tamshylatyp jazyp otyrghanyma qúday ýshin sene kór. Sening topyraghyng – mening tәnimning bir bólshegi. Kókten júldyz qúlap, sonyng synyghynan bir tal shóbing kýise, óz tәnime shoq basylghanday sezinetinim sodan, tughan atam

– Jonghar Alatauym. Sening Jonghar degen qystyrma atauyndy býgingi jiyrmasynshy ghasyrdyng songhy shiyreginde túryp, jat sanay almaymyn. Jat sanasam, ol qylyghym tariyhqa tas laqtyrghan kórgensizdik bolar edi. Jazatayym sonday kórgensizdikke úshyramayyn. Ashyla sóilep, osy tarihtyn, on segizinshi ghasyrdyng alghashqy shiyreginen bastalghan, óz qoynauynnan bastalghan, meyli myng jerden ashy bolsyn, shyn tarihtyng alghashqy pernelerin dúrys basyp ber. Songhysyna astyma pyraq mingizip, dúrys baghyt siltep jiber, atamekenim – Altyn Alatauym.

* * *

Kókbaytal asa iri sýiekti jylqy emes, keuek bas, qalbyr ókpe, som túyaqty jaratylghan, jal-qúiryghy júnttay, onyng ýstine tós sýiegi, omyrauy, bel arqasy bólek-bólek pishilgendey túlghasynyng da asa qiiy kelip túrghan joq. Jay jolgha minerlik kóp jylqynyng birindey ghana tekejәumit bedeu. Sóite túra, mine, bes jyldyng jýzi boldy, Arqa men Jetisuda bәigening aldyn bermey keledi. «Baytal shauyp, bәige almas» dep eskilikten qalyptasqan mәteldi túmsyqtan úrghan da osy januar. «Baytal nege bәige almas, jýirik bolsa» dep, Jetisu aqyndarynyng osy qanatty túlpardy betke ústap biraz jelpingenderi de bar. Bir ghajaby, múnyng neshe tisi shyqqanmen, kókbaytal degen aty da qalmay keledi. «Jetisudyng kókbaytaly», «Úly jýzding kókbaytaly» degen qosaqtamasy ghana ataq-danqyna biraz salmaq qosyp túrady.

Kókbaytal bәigesimen de, bireuden ekinshi bireuge kóp mal ýshin aiyrbasqa týsuimen de talay adamdy bayytqan. Biraq sol baylyqtan óz boyyna shyr júghyp kórgen emes, sol alghash san eldin, san rudyng mandayyna kýn men jelden basqa eshteme tiymegen aituly jýirikterine shang qaptyrghan kezdegi renkining bir qyly da, bir boyauy da ózgermey keledi. Ash pa, toq pa, jas pa, kәri me bәri de aiyrghysyz, kóbine tomagha túiyq minezdi, shyn óneri qalyng nópirmen alys shabysqa týskende ghana jarq etetin tym júmbaq minezdi mal edi.

Balpyq kók baytaldyng qadirin jaqsy biletin. Talay jýirik ústaghan Derbisәlining balasy bola túryp, búl bәigege shauyp kórmegen. Oghan sebep Balpyqtyng jas basynan iri deneliliginde edi. Qazir jasy on segizde, basqany qoya túryp, bәigege shabatyn jastan da asyp ketti. Biraq, ol jónindegi kemshindigi Balpyqtyng janyna batyp kórmegen. Jýirik ústaudy әkesinen ýirengen óneri retinde ózine de daghdy etkisi keledi. Týbinde ýmitti osy aqtaydy, osy abyroy әperedi degen bes-alty qúlyntay әkesining jýz qaraly jylqysynyng ishinde jylqyshy aghayyn, qonsylastardyng erekshe nazarynda jýr. Al Derbisәlining ózi balasynyng osy ónerin jaratpaydy. Ózinen daryghan auru ekenin seze túra, múnymen ymyralasqysy joq.

Balpyq Derbisәlige bitken bes úldyng tórtinshisi. Ýlkenderi erte týtin týtetken Bildebay, Mendebay, Keshubay da, odan keyingisi Balpyq, eng kenjesi Balpyqpen aty úiqastyryla qoyylghan Salpyq. Biraq Balpyqtan ózgesining tua sala әke-sheshe kózine kóringen eshqaysysy joq. Aydasang jýredi, júmsasang barady, Balpyqqa úsap, bes jasynda-aq eki ayaghyn kerip, eki qolyn qos myqynyna tirep, «joq, olay emes, bylay» dep qasarysatyn, keyde betten alatyn minezderi bayqalmaghan.

Derbisәlining bәibishesi Aqbalyq ta tekti jerding qyzy. Arghy atalarynan qalghan bayqampazdyghy bar. Birde ýbirli-shýbirli osy bes úldyng ony men solyn tanymaghan kishkentay shaghynda-aq «Bildebayym – maldyng iyesi, Mendebayym – әielding iyesi, Balpyghym – elding iyesi, Salpyghym – auyldyng iyesi, Keshubayym – ýy tentegim bolar» degen, sәuegeyligi keyin júrt auzyna tarap ketipti. El-eldi kóp aralaytyn Derbisәlining qasynda jýrip, Balpyq basqa da synshylardyng sarabyna týsti. Olardyng auzyna qalay qaqpaq qoyarsyn, el qúlaghyn qalay bitersin? Balpyqtyng bólek jaratylysy jayly biraz anyz sodan bastau aldy.

Al, Derbisәli men Aqbalyqtyng Balpyq boyynan óz kózderimen kórgenderi qanshalyqty. Til-kózden qatty seskenetin Derbisәli bәibishesine ol jayynda tis jarghyzbaytyn. Biraq ashyqauyzdyq әielding et-sýiegimen birge jaratylghan ghoy. Biraz nәrse Aqbalyqtyng auzynan tam-túmdap shyghyp jýripti.

Osydan eki jyl búryn Úly jýz – dulattyng botpayynan bir kóp agha-yyndy, beldi by Balpyqty bayqap, búl on altygha tolmay-aq Derbisәlige qúlaqqaghys etip, ózining súlu da aqyldy qyzy Kәsensaryny múnyng osy balasyna qosugha múryndyq bolghan. Qazir Derbisәlining taghy bir nemeresi osy Kәsensarydan tuyp otyr. Dulat syndy ýlken elding úranshysynday belgili adamymen qúiryq-bauyr jesip, myng jyldyq qúda boluynan, әri at ústar taghy bir nemeresining dýniyege keluinen qapsaghay deneli, buyrshyn jýristi, jiti kóz, ashyq mandayly Derbisәli úshpaqqa jettim demeydi.

Balpyghy haqynda, onyng bolashaghy haqynda bir toyymsyzdyq qara dert-tey múnyng ishin jaylaghaly qashan? Iya, múnyng osy nәsili jónindegi oiy basqada. Erte ýilengen Keshubayynyng ýiindegi kelini kerbez de aurushang edi. Taghy bir syrqaty ústaghanda ýy ishi baqsy shaqyrtady. Baqsynyng emi úzaqqa sozylyp, sodan kýdiktendi me, Keshubay ýige kirip, әlgi baqsynyng aq nekege qiyanatynyng ýstinen týsedi. Sheshesi «ýy tentegim» dep tegin ataghan ba, Keshubay baqsynyng basyn baltamen shauyp, dopsha domalatady.

Baqsynyng el-júrty erding qúnyn almaqqa dәmelenip, Derbisәlining aulyn shabugha ynghaylanady. Aragha biyler týsedi. Olar ynyranyp, sheshim tapqansha әkesining tu syrtynda búqqan on bir jasar Balpyq, suyryla ketedi:

«Baqsygha balta,

Qylmysy ýstinde siltendi.

Úrygha qún joq,

Úrygha qún bolsa, momyngha kýn joq».

Áz Tәukening zamanynan beri bura qúnsyz, búqa qúnsyz, úry qúnsyz, baqsy qúnsyz emes pe edi?» - degen eken. Búl sóz biylerge de, daugerlege de Allanyng qahary – ashyq kýngi nayzaghayday tiyse kerek. Auyzdaryna qúm qúiylyp, bәri jón-jónderine ketedi.

Mine, Balpyqtyng osy biyligin Derbisәli óz úpayyna qosylghan salmaqty ýles sanaghan.

Odan bir jyl ótken son, Balpyq alty alashqa әigili arghyndaghy qarakesek Qazybek biymen qazaq-qalmaq dauyna bardy jәne de qúday ondap, sol dauda týiindi sóz osy Balpyqtyng auzynan shyghuy, daulasushy eki el – qazaq pen qalmaqtyng aiyr tildi, qusyrma jaq sheshenderining osy sózge qúlap týsui, Derbisәli ýshin aspandaghy kýnge qolyn jetkizgenmen birdey edi. Múnyng qasynda әlgi baqsy dauyna biylik aituy oiynshyqqa úqsaghan.

Derbisәlini de qúday tegin jaratpaghan. Biraq top jaryp sóilep, әsirese Úly jýz, Orta jýz, onyng ishinde dulat, alban, suan, jalayyr, arghyn, nayman maytalmandarynyng bas qosularynda arqaly sheshen atanyp, búzyp-jaryp shyqqan jeri joq. Jekpe-jek kezdesulerde jengeni de, jenilgeni de bar. Búl tek «qúlatóbel» aitystarda ghana edi. Al odan arghyda el namysyn, ru namysyn qorghauda tu baylaghan nayzaday basqalardyng shoqtyghy kóterilip ketetin. Mine, Derbisәli ózining osy olqylyghyn balalarynyng ishindegi oqshau tóbe – Balpyq arqyly tolyqtyrudy ómirlik múratyna sanaytyn. Al jýirik at ústau, it jýgirtip, qús salu múnyng qasynda erikkenning ermegi emes pe?

Derbisәlining bir armany Balpyqty Eskeldimen ýzengi qaghystyrghan dos etu edi. Torqaly toy, topyraqty ólim siyaqty ýlken jiyndarda әr týrli syltaumen balasyn Eskeldige janastyryp ta kórdi.

Jas alshaqtyghy asa emes, Eskeldi búdan nebәri on jas qana ýlken, ýzengi qaghystyrugha kelip-aq túr. Biraq búlardyng bir týrli sózderi jaraspaytynday. Ári ekeuining týr-núsqasynyng da eki bólektigi kóp nәrsege túsau ma? Eskeldi boyy syryqtay, atqa minse de, jerge otyrsa da denesin tip-tik ústaydy, búghan kózi ýnemi jasyruly jatqanday qabaghynan tómengi qyr múrny men qanjarday saqaly qosylyp, múnyng túla boyyna qúrysh tektes bólek aibat, bólek súlulyq beredi. Altyn men kýmisti aral astyrghanday auzyndaghy sózderin jәne qos.

Balpyq ta baluan deneli, qol-ayaghy tura shoyynnan qúiylghanday. Atan týieni tirseginen ústap toqtatatyn qaruy jәne bar. Biraq, bir týrli domalanyp qalghanday denesining әr jerinen olpy-solpysy kóp kórinip túratyn. Eskeldi siyaqty top ortasynda shalqyp sóilegende júrttyng nazaryn audaratynday kósem túlghasy joq. Balpyqtyng bet pishini de tym domalaq. Eki kózi mysyqtyng kózindey tym kishkene jaralar ma? Tek kýlimsirep sóilegende eki betinde shúqyr oiylyp, sýikimdilik aulyna bir taban jaqyndap qalatyn. Biraq sýikimdilik kósemdikting ornyna jýrmeydi. Sýikimdilik qyz-qyrqyn ýshin ghana aghashtyng basyndaghy pisken jemis siyaqty kóz tartatyn aldanysh eles. Al kósemdik qalyng eldi auzyna qaratatyn, tozbas altyn qasiyet.

Derbisәli balasy ýshin sol jaghynan azdap toryghatyn da. Biraq kim bilsin, әzirge tym jas qoy, el kóre, jer kóre, dau-sharda synala jýris týzep keter dep te ýmittenetin.

Qaban jyrau Derbisәlining balasyna qolqa salugha kelgende, әri búl qolqanyng el qamymen, onyng ishinde Eskeldi esimimen baylanysyp jatqanyn estigende qart әke elp etip, birden syr bermegenmen, sóz barysynda balasy Balpyqty eng aldymen ózi bolyp jigerlendirgen.

Eldegi belgili adamdardyng ishinde qalmaqty býgingi tanda qaterli jau sanamaytyndardyng biri – osy Derbisәli edi. Qaban jyraudyng qara aspandy tóndirip aitqan sózderine bas iyzep, qúnjyng qaqqanmen, shyndap kelgende, balasynyng osy saparyn bir kezdegi Qazdauysty Qazybekke ergendegidey qazaq-qalmaq arasynyng kezekti bir dau-sharyna úqsatudan arygha barmaghan. Kózi qarauytyp, búl sapardan balasynyng basy aman kelui ekitalay ekenin de andamaghan. Anau-mynau arghynyng men naymanyng emes, albanyng men suanyng emes, etegin kenge salghan irgeli eki el – qalmaq pen qazaq arasyndaghy týiin deydi, osy týiindi ne sheship, ne baghdarlap keluden artyq abyroy bar ma? Sonday abyroygha ie bolarlyq úl tumasa, búl andas elining jotasy, andas ishindegi barlyq isti syrtqa shygharmay, tigisin jatqyzyp ózi sheship otyrghan, biyinmen, batyrynmen jeme-jemge kelgende iyq tenestirgen kezderi de bolghan Derbisәli atana ma? Balasyna qol jayyp, Qaban jyraumen birge bata berdi.

Mine, sol batany arqalanghan on segiz jasar ertóle Balpyq astyna osy zamannyng dýldilin minip, Qora men Shaja ózenderining qiylysqan jerinde túr. Qarsaq terisinen jasalghan qysqa tony, basyndaghy dóngelek malaqayy bar, tipti kókbaytaldyng er-әbzeline deyin qazaq pen qalmaqqa ortaq әdispen jasalghandyqtan, tosynnan qaraghan adam Balpyqty qay últqa jatqyzaryn bilmes edi. Búl Qaban jyraudyng esebimen osy sapargha әdeyi jabdyqtalghan týri.

Ol óz aldyna, qazir Balpyqtyng basyna auyr oy týsti. Mynau qyryq qyrau taulardyng qay angharyna qaray bettegeni dúrys, eng aldymen sony sheshpekke er ýstinen aunap týsti de, әri kók baytaldyng belin suytyp, úzaq bógeldi. Aqyry Qoradan da, Shajadan da ótkel tauyp ótip, kýngey bettegi kóldeneng taqyr taudyng baurayymen jýrdi. Qúlaghy saq. Balpyq alystan arpyldaghan eki itting dausyn estidi. Bir ghajaby, dauys tym alystan shyghady, tipti úzyna boyyna kóz jetpeytin, tóbesine qarasang taqiyang jerge týsetindey alyp ta biyik taudyng tóbesinen jetip túrghan siyaqty. Biraq sonyng ózinde de mynau taudan qúlap aqqan Shajanyng suynyng qúdiretimen parapar gýrili bar, asa keng kómekeyden shyqqan tym zor dauys. Jay itting dausy emes. Múnyng tau basyna shyqpaq oiy joq. Shajany órley biraz jer útyp, әri oy tolghap kóru kerek edi. Búlqyna aqqan Shajanyng teriskey jaghynda Sardonghal atty ýlken dóng bar. Demek, Balpyq Shajany boylap, Tekeli atty keng saymen kele jatyr. Jogharydaghy aibyndy eki itting dausy odan sayyn zoraydy.

Búl jýris úzaqqa sozylghan joq, búrylystau bir kezenning astynan kerney tartyp, tu ústaghan qalyng qalmaq әskeri shygha keldi. Balpyqtyng kózi úyasynan úshyp týse jazdady. Úshqan qús kóterilip әreng jetetin tau basynan ýrgen itting dausy erkin jetip túrghanda múnshama túyaq dýbirin, kerney dausyn, sart-súrt etken qaru-jaraq dybysyn iyek astynan búl neghyp estimey qalghan? Múnda bir gәp baryn Balpyq birden payymdady. Bayqaydy, tóbeden ýrgen itterding de dausy tyiyla qalypty. Búl bir-birimen jalghasyp, baylanysyp jatqan júmbaq deseng de qisyngha keledi.

Nayzalarynyng úshyn kýn kózine jyltyldatqan qalmaq әskerleri tizgin tartyp, bir orynda shegendelip qalghan Balpyqty kózdi ashyp-júmghansha qorshap aldy. Osynshama batyr túlghaly balausa jigitting astyndaghy keuek bas, jal-qúiryghy júnttay aryq baytalgha mýsirkey qaraghan týrleri de bar.

– Áy, sen kimsin? - dep, saqal-múrty seldirenki, Balpyqtyng ózi siyaqty týinek kózdi, biraq qandy jortuyldy kóp kórgen ysqayaqtyghy, ayausyzdyghy kekse jýzindegi taram-taram jazular arqyly-aq taygha tanba basqanday aiqyndalyp túrghan bireui Balpyqty bolat nayzasynyng úshymen kókirekten núqyp qaldy. Balpyqtyng tós sýiegi jaman auyrdy. Osy tústa Balpyqtyng ishki dolylyghy, úiqydaghy arystany júlqyna oyandy. Qaru-jaraqsyz, әri bәigege salatyn búrang bel kókbaytaldy emes, jau ortasyndaghy ómir men ólim dodasyna týsuge jaramdy beli myqty, sýiekti jylqy minbey, qarusyz, mýsәpir, jetim baladay kelgenine qatty ókindi. «Jalghyz shauyp, jau almaysyn, osylay barghanyng dúrys» degen jyrau sózin eske alsa da, auyr qúsa býkil denesin jaylady. Sonda da Balpyq sabyr saqtady.

– Men kim bolushy edim, jay el kezbemin. Asyrandy qúsym bar edi, baby kelse arlan alatyn edi, sony joghalttym. Jalghyz júbanyshym edi, taba alatyn emespin, jaman kók baytalymnyng tabany tozdy.

– Nәsilindi ait, sóz basy sodan bastalmaq kerek? - dep, janaghy saqa juynger-әskerbasy múny bolat sýngili nayzasymen taghy da núqyp qala jazdady.

– Men Baraby tatarlarynyng úrpaghymyn.

– E, bizding ata jauymyzdyng tiri kózi ekensing ghoy. Ana jyly senderdi qoyday qyrmaqqa úmtylghanymyzda qazaqtyng arghyn ruyna qaray jalt berip, jan saqtaghansyndar.

– Keshirersiz, biz kerisinshe sizderding qoltyqtarynyzdyng astyna kirip, sizdermen tonnyng ishki bauynday aralasyp, otandasyp ketkenbiz.

– Bizdegi azyn, kópshiliging qazaqtyng shylauynda ketkensinder.

– Ol kezde men tipten jas bala edim ghoy, kim qayda qashty, qayda jan saqtady, qaydan bileyin?!

– Anau Sary, Noqaydyng dausyn estiding be? - dep súrady, әskerbasy.

– Kimning deysiz?

– Sary, Noqaydyng deymin!

Balpyq әli de eshteme týsingen joq.

– Búl bala ótirikti kýrsildetip túr. Sary, Noqaydy bilmese, búl qalmaqqa singen elding nәsili emes. Týri búzyq, qazaq. Ortasynan mýlәiimsip jetken tynshy! - dep, ekinshi bireu әskerbasymen ýzengi qaghystyryp janasa ketti. Áskerbasy da búl sózge den qoya oilanghanday. «Sary, Noqay?»... Balpyqtyng kóz aldyna bet-ajary eritilgen jezdey jarymes bireuding beynesi keldi. Kim ol, nege ony iysi qalmaq tegis biluge tiyis? Búghan aqyl jetkizu óz jaghdayynda mýmkin emestigin sezip, Balpyq qalmaqtardyng týr-týsterin, sóz auandaryn múqiyat nazargha aldy. Biraq búl júmbaq kýiden kekse әskerbasynyng ózi aryltty:

– Jana tau basynan kómekeyleri keng eki itting ýrgenin qúlaghyn shaldy ma?

– Shaldy! - dep, Balpyq joghalghany tabylghanday eleng etti.

– Ol bizding qolbasshynyng eki iyti. Birining aty Sary, ekinshisining aty Noqay. Ol eki it adamnan aqyldy, kózderi aspandaghy býrkitting kózinen ótkir. Elimizdin, jerimizding saqshylary. Jana sening habaryndy bizge jetkizgen solar. Ári seni olar ailaker jan retinde tanyp, ólgenshe arpyldady.

Balpyq búl sózderden azdap tiksingenmen de, sabyrly jauap qayyrdy:

– Baraby tatarlary da it ústaydy. Olar da itting aqyldysy dep, onyng neshe týrli túqymdaryn súryptap, iriktep, qasyna ertedi, dos etedi. Biraq maqúlyqtyng aty maqúlyq, keyde ol iyesining kópten kórmegen qaryn bólesining de qarnyn aqtaryp tastay jazdaydy.

– Sóz saptasyn qaramaysyng ba, mynau taza emes, anyq jau! - dep, jana әskerbasymen ýzengi qaghystyryp, kýdik bildirgen neme nayzasyn tóbesinde oinatyp, qayta jyndanyp shygha keldi:

– Sening osy suayttyghyng ýshin moynyndy osy jerde qisa, sauapshylyq bolmaq!

Áskerbasy búl sózdi óz namysy ayaqqa taptalghanday búrynghydan renki búzylynqyrap aitty:

– Elimizdin, jerimizding saqshysy, úly qontayshynyng balasy, bizdin, basqolbasshymyzdyng kýndiz-týni júmylmas oyau kózi, asyl tekti Sary, Noqaydy qay-qaydaghy shapqan men soqqannyng jemtigi jaman tatarlardyng tabanyn jalaytyn qúlaghy qalqighan, jýndes itterine nege balaysyn?

Balpyq birden úly qontayshynyng balasy, bizding bas qolbasshymyz degen sózdi kókeyinde tútty. Úly qontayshy Syban Rabtan ekeni beseneden belgili. Buryat pen mongholdy shauyp qosyp alghan, odan Baraby tatarlaryna tiyisken osy Syban Rabtan ghoy. Búl Balpyqtyng Qazdauysty Qazybek biymen birge baryp, qazaq-qalmaq dauyn shesherding aldyndaghy oqigha. Balpyqtyng esine Qaldan Serenning esimi sap ete týsti. Sol Baraby tatarlarymen bolghan soghysta-aq Syban Rabtan men onyng balasy Qaldan-Serenning esimi qatar atalatyn. Odan keyin qontayshynyng toqalynan tughan kishi balasy Shúna-Dobanyng aty dýrkiredi. Búl sol Qaldan Seren, ne Shúna-Doba ekeuining birining ordasyna túmsyq tiregennen sau ma? Ózin qorshaghan jongharlardyng bir qoldan shyghyp, bir ýkimge bas iygendey tym jinaqy qimyldauy onay-ospaq qolbasshynyng tegeurininen emes siyaqty.

– Biz jetim ósken balamyz. Anau-mynau úly sózdi bizding qúlaghymyzgha qúiyp jatqan eshkim joq. Kesseniz mine, bas. Mening úly qontayshygha da, onyng qolbasshy balasyna da zәredey jazyghym joq, - dedi Balpyq.

– Jetimdiginmen qosa sen aqpaqúlaq shygharsyn? – dep, әlgi әskerbasynyng qasyndaghy kýdikshil, aqjem auyzdy neme taghy shyqty. Búl basyna jelin qapqa úqsatyp, sheti qayyrusyz qozy terisinen jasalghan bóriksymaq kiygen, kózderinde, aqsighan tisterinde adamgha senimsizdik degening qasqyrdyng tisindey aqsiyp túrghan ainymas pәle edi.

Basyna qan shapqan Balpyq basqadan búryn osynyng qorlyghyna shyday almastay:

– Átten, astym da beli myqty atym, belimde asynghan qaruym joq, әitpese osy qorlyq sóziniz ýshin men sizdi jekpe-jekke shaqyrar edim. Nemese kel, attan týsip, qúr qolmen jayau shayqasamyz. Qaysymyz ólsek, qúnymyz súralmasyn.

Osy kezde Balpyq oilamaghan jәit boldy. Bireu búlardyng aldynda dambalyn sheship, abyroyyn ashyp túrghanday jonghar әskerleri qyran-topalang kýlkige batty. Tek әskerbasy ghana týgin syrtyna shygharyp, nayzasyn qysqa ústap, Balpyqqa qarap bedireyip qapty. Al qalghandaryn aitpa. Álgi әskerbasynyng qasyndaghy qozy terisinen tazkepesh siyaqtanghan bóriksymaq kiygen qalmaq kýlkiden shashalyp óle jazdady. Tipti qatty kýlgeni sonshama atynan da auyp týsti. Qara jerge may qúiryghymen otyra ketip, qos shekesin alaqanymen basyp, eki iyghynyng selkildegenin kórgende múny jyndanyp ketti deuge bolar edi. Jan-jaghynda oiqastaghan, olar da esterinen tana kýlgen әskerlerding birining bolmasa birining atynyn astynda taptalarmyn-au dep oilaytyn da emes.Kýlki basylmady, bedireygen nayzasyn qysa ústaghan әskerbasynyng týsi ózgermedi. Balpyq ózining ne qatelik jiberip alghanyn angharmady. Bir uaqytta әlgi tazkepesh kiygen, kózderinen, aqsighan tisterinen adamgha degen senimsizdik kózge shanyshqyday úryp túrghan qalmaq ornynan týregelip, kýlkiden әli de ózine-ózi kele almay, әskerbasynyng qamshylar jaq ýzengisine bir qolymen jarmasyp, birdeme aitpaq bolady. Biraq onysyn aita almaydy. Tipti, ait-qan kýnde de ony basqalardyng kýlkisi estirtpes edi. Balpyqty osylaysha tosyldyrghan, jylday úzaq kóringen týsiniksiz qúbylystan song ghana:

– Búl – qazaq. Búl – qazaq.

– Baraby tatarlary eshqashan jekpe-jekke shaqyrmaydy.

– Bizding oiratta onday daghdy qazaqtan singen, mynau sony bilmey artyn ashyp túr.

– Búl – qazaq. Tynshy! Jansyz! - dep, qúlaq jararday ashy dauystar birinen song birining kómekeyinen shyghyp jatty. Balpyq sonda ghana ózin qúday úrghanyn úqty. Ras, búrynghy qazaq-qalmaq soghystarynda, qaqtyghystarynda eki elding batyrlarynyng jekpe-jekke shyqqany bolatyn. Biraq múnday úsynys ýnemi qazaq jaghynan jasalatyn. Qalmaq-oyrattar onday úsynystardy kóbine qisynsyz kóretin, tek ara-túra ózderine tiyimdi tústa, senimdi nayzager batyry barda ghana qabyl alatyn. Áli de auzynan bir sóz shyqpay bedireygen әskerbasynyng bir iyek qaqqan búiryghy boyynsha qalmaqtar Balpyqty attan týsirip alyp, órge qaray jayau alyp jýrdi. Kók baytal әldekimning jeteginde ketti. Endi sóz de, kýlki de tyiylghan. Qolgha týsken oljany qaysymyz, qalay bólisemiz degen siyaqty ishki esep ishterin tesken týrleri bar.

Búlar bir bie sauymynday uaqyt joghary jýrdi. Sonda bir jartastyng týbine aparyp, Balpyqtyng qol-ayaghyn kisendep tastady. Tóbeden kýn sәulesi kóp týse qoymaytyn, qalyng qaraghayly jotanyng astyndaghy ýngirleu jartas edi. Balpyq osylay eki tәulik tútqynda jatty. Árkimder kep bir sóilesti. Balpyqtyng jauaby bireu. Sol, Baraby tatarlarynan qalmaq jaghyna kóshken jetim bala. Sol jaqtaghy oirattardyng biraz noyandarynyng attaryn biletin. Solardy ataydy. Azdap jylqy baqqany da bar. Baraby tatarlarynan shyqqasyn, әri jetimdiginen múny oirat noyandary ózderining ishki isine kóp juyta bermeydi.

Jartastyng týbinde jatyp, tau basyndaghy Sary, Noqay atty eki itting keng kómekeylerinen arpyldap shyqqan dauysty eki-ýsh ret estidi. Ol itter ýrgen sayyn Tekeli sayymen, Shajany boylap, saydyng tasynday jýz qaraly әsker shaba jóneledi. Balpyqtyng bayqaghany eki it belgi bergen sayyn shabatyn top ýnemi ózgerip otyrady. Sirә, kezekke qoyylghan, eshqashan tausylmaytyn synsyghan qalyng әsker mynau jogharyda, aq qarly shyndardyng qoynau-qoynaularynda tenizdey tolqyp, saqaday say túr.

Balpyq ózimen tildesuge kelgen adamdardan osy әskerler turaly  súraudan saqtandy. Ondayda syr aldyryp alatyny anyq. Múnyng әzirge biletini Sary, Noqay atty eki it pen olar ýrgen sayyn atyp shyghatyn, ýnemi janaryp otyratyn әskerler toby. Keyin shyghystan batysqa qaray kólbep jatqan osy taqyr tau sol eki qalmaq iytining esimimen Sarnoqay atalyp ketip edi.

Balpyq tútqynda jatqan ekinshi tәulikting sonynda onshaqty qúl-qútan kótergen shashaqty aq jibek shatyrdyng astynda otyrghan qaru-jaraqsyz, júqa qyzyl shapan jamylghan, basy jalanbas, ong jaq qúlaghynyng ýstinen týsirilgen jinishke túlymy iyghyna jetken, bir ýlken noyan Balpyqty kelip kórdi. Biraq ózi til qatqan joq, qasyndaghy atty jasauyldardyng qara týnektey qaharly jýzdi bireui súraqqa aldy. Balpyq sol búrynghy jauaptaryn qaytalady. Noyan ózi ýndemegenmen, kózi ótkir eken, ónmeninnen ótedi. Bar syrymdy búl noyan bildi, sanauly kýnim bitken ekensing dep, noyannyng qadalghan kózining astynda eng aldymen Qaban jyraudy, әkesi Derbisәlini, sheshesi jәne tórt bauyryn, jas súlu әieli Kәsensaryny oilady. Biraq, qalyng el qazaq, bәrinen sening obalyng qiyn ghoy, myna synsyghan әsker ýstinnen jaypap ótse, kýning ne bolmaq dep, bas-ayaghy joq úzaq saryuayymgha da boy aldyrdy.

Balpyqtyng oilaghany bolghan joq, shatyr astyndaghy noyandy әketisimen, múnyng qol-ayaghyndaghy kisendi sheshti, azdaghan as-su berdi, birjola kóz jazghan shygharmyn degen kók baytal da tap qasynan tabyla ketti. Qalmaqtar múny bosatty. Biraq, sadaq asynghan, tauly jerding tasynda oinap ýirengen ónkey sәigýlik mingen ýsh jauynger múny sonau Shajanyn ayaghyna deyin jetkizip, Qarataldyng arghy jaghasyna ótkizip salugha mindettengen eken.Búlar jýrip ketti.

Balpyqty algha salghan jýrginshiler Qarataldan ary ótkenshe kýn ekintiden asqan. Eki kýn suyghy ónmeninen ótken Jonghar Alatauy artta qaldy. Biraq Balpyqtyng kózine búl tau sonda da ystyq. Qalmaq pen qazaq arasy tynyshtalghan jyldary múnyng shóbi shýigin, bal tatyr qaynar-búlaqtary tabandarynda qaynap aqqan jayluyn eki el qatarlasa jaylaytyn. Endi Balpyq anyq tanyp kele jatyr, endi qazaq tap osy jazda búl taudyng jaylaularyna malyn shygharmaq týgil, úshyrghan qúsy adasyp qonsa, qandy soghyssyz qaytaryp ala almaydy. Mynau ashyq soghysqa bekingen elding týri. Áytpese, tau suyghy әli ketip bolmaghan mynaday shaqta qaru-jaraqtaryn sart-súrt etkizip, minis attarynyng er-әbzelderin joryqqa shyghardaghyday qamdap, tau basynda jolbarystay kómekeyi keng eki it ústap, ózderi saqaday say túra ma? Onyng ýstine búl mamyr, kókek ailarynda qazaq degening búlay qaray ólse jyljymaydy. Sonda búl qalmaq osy bastan neghyp shynjyrdaghy baylauly ittey búlqynyp túr? Joq, Balpyq aqymaq emes, búl anyq soghys qamy, soghys bolghanda asa arygha barmaytyn, mólsheri belgilengen, baghyty aiqyn, tek kýnning sәtin ghana kýtisip, qalyng nópir qoldy degbirsizdendirgen soghys ekenin úqty. Tek Balpyqtyng bir nәrsege ghana kózi jeter emes, osynday qaru-jaraqtary shaqyldaghan dayyndyqtyng shet-jaghasyn kórip qalghan, ózderi qazaq dep kýmәndanghan adamdy búlar nege jiberip otyr? Búl kýnderi tómendegi qazaq eline qaray tiri tyshqan ótpeuge tiyis qoy. Múnday jaghdayda sonday qatang búiryq boluy zandy ekenin aqylmen eseptep sheshken Balpyq ózining at-kóligi aman, ýsh qalmaqtan jasauyl ertip kele jatqanyna senbeytin de siyaqty. Búl sosyn da bir nәrseden kýmәndandy. Mynau ýsh jasauyldyng biraz jer shygharyp salamyz degen sózi aila ghana, bylay alysyraq aparyp, kók jelkeden sadaqtyng oghyn qadamaqshy ghoy. Biraq ol ýshin osynshama úzaq jol jýruding qajeti qansha, ýngir tastyng auzynda kisenduli jatqan jerinde bitire salmay ma? Mine, búl da júmbaq.

Balpyqtyng ózinshe jasaghan taghy bir qorytyndysy bar. Ol da mal baqqan qazaq ýshin asa jayly emes, biraq solay bolghan kýnning ózinde de qúdaygha myng da bir shýkir deuge bolar edi. Ol qorytyndysy mynau: Balpyqtyng qazaq ekenin jongharlar bilip otyr, endi búdan bylay qazaqtyng qoy, jylqysy mynau Jonghar Alatauyn jaz jaylamaq týgil, odan bir tal shóp ýzip jey almaydy. Qazaqqa, taudaghy qar suyghy ketip bolmaghan osy erte shaqta sony eskertip qoy. Biraq olay bolsa, Balpyqqa osyny kәdimgidey nege ashyp aitpaydy, al Balpyqty shynynda Baraby tatarlarynan shyqqan jetim sanasa, onda ózderi-aq kýni búryn qazaqqa sonday qoqan-loqqy eskertpemen nege elshi jibermegen? Kók jelkemnen sadaq oghy qashan qadalar eken dep kele jatqan Balpyqtyng basynda, kókireginde osynday sheshui qiyn súrular, әlem-jәlem oilar alqa-qotan sapyrylysty. Saspa, Balpyq, qazir bәrining týbine bir-aq jetesin, sonyndaghy ýsh qalmaq mynau tegi beymәlim pәle ýshin qaysymyz oq shyghyn etemiz dep, sonyng tónireginde tәjikelesip kele jatqan shyghar.

Qarataldan ary ótkennen keyingi jýristing әrbir sәti Balpyq ýshin jyldyq tauqymetten auyr boldy. Biraq asa qayratty jigit mynq etpey, syr bermey keledi.

Ózining aldyn ala belgilep alghan sheshimi bar. Búl Qarataldan ótkesin de attyng basyn tómenge búrmay, týu teristikke, Alakól jaqqa tarta bermek. Sebebi, Balpyqtyng búlargha týsindiruinshe, múnyng shyqqan jaghy sonda ghoy, sol Jonghar Alatauynyng kaqpasy jaqta ghoy. Múndayda sóz ben is tittey de qayshy kelse, ajal oghynyng sap ete qalatyny kýmәn tudyrmaydy. Qúday amanshylyqqa jazyp, myna ýsh qalmaqtan aman ketse ghana, sonyng ózinde de Alakól jaqqa, tym qúrysa odan beridegi Aqsugha deyin tike jetip, sosyn ghana attyng basyn tómenge, qalyng qazaqqa qaray búrmaq. Kókbaytalgha búl jolghy bәigeng qalyng qazaq taghdyry, sonyng amandyghy, kәne, qanatyndy jaz da úsh dep, erik bermek.

Qarataldan ótkesin de búlar bie sauymynday ilesip otyrdy. Aqyry, «jolynyz bolsyn, jýre beriniz» desip, ýsh qalmaq keyindey berdi. Búl tús qyraty mol, asa jazyq jer emes-túghyn. Kókbaytal onday jerde, әsirese torghayday ghana salmaghy bar, shapqan atpen qosa úshyp otyratyn bәige atyna layyq júqaltang bala emes, batyr pishindi, batyr salmaqty Balpyq minip kele jatqanda asa bauyryn jazyp, shaba almaytyny belgili edi. Sosyn da búl saqtyq etti. Kók baytaldyng etin qyzdyra, jele jortyp bara jatty. Mol tústar tausylghasyn, osy Jonghar Alatauynyng bir silemi Qonyrtaudyng bir sayynan júlqyna aghyp shyghatyn Aqsudyng saghasyna deyin sozylatyn shúbyryndy kósh jolynyng bastalghanyn kórdi. Arttaghy qalmaqtar әli de kóz kórim jerde kele jatyr. Balpyqtyng shydamy osyghan ghana jetti, «a, qúday, suyr ininen saqta» dep kók baytalgha erik berdi. Adamnan aqyldy januar ayaq-qoly shoyynday Balpyqty auyrsynghan joq, auzymen qús tistegen jýiriktigine osy arada basty. Arttaghy qalmaqtar mynau beyuaq shaqta qap-qara nýktedey bolyp joghalghan kók baytaldyng ónerin búghan deyin neghyp bayqamaghandaryna tandanghan da shyghar. Mýmkin olar qúralaydy kózge atqan mergender shyghar, jau qazaqty alystan atyp týsirmek bop, ýsheui ýsh týrli jebeni dayyndaghan da shyghar, qaysysynyng jebesi dәl tiyse, oghan ýlken olja tiyesili de shyghar. Biraq búl jerde әngime mýlde basqasha edi. Ýsh qalmaqtyng Balpyq mingen kókbaytaldyng bir taudyng topyraghyn ekinshi taudyng topyraghyna qosarday jýirik ekenine, sóitip, tez qarasyn batyrghanyna shynynda tang danysty. Biraq óz qolbasylarynan jaman qorqatyn, jandary tәtti ýsh neme sol qolbasynyng kókireginde bógde qobalju tudyryp almau ýshin tútqyn jigit mingen kókbaytaldyng ónerin el-júrttan ómir baqy jasyryp ótuge sol keshki apaq-sapaqta bir-birining aldynda ant-su ishisti.

Búlar qosyngha óz mindetterin atqarghan bolyp qaytty. Biraq búl keshte shyn mindet atqarghan taghy onshaqty adam bar edi. Olar da erlik jasap, qolbasynyng óz qolynan olja alugha sonshama ansary aughan jandar bolatyn. Múnyng bәri mana kýndiz kisendeuli jatqan Balpyqty kózimen kórgen ýlken noyannyng ózining be, joq, sonyng kórde jatqan adamnyng pighylyn tanityn, aqyldy da súnghyla kenesshilerining birining be, әiteuir qaysysynyng bolsyn tapqan ailasyna baylanysty edi.

Búlar Balpyqty qazaqtar jibergen tynshy ma, joq pa, sony biluge timiskilene kónil bóldi. Ýlken noyan ózi kórip, Balpyqtyng taqymyna qyl búrau salghanmen, shynyn aitpas adam ekenin sezip, basqa amalgha kóshti. Balpyqty bosatqan bolyp, biraq odan jarty saghattay búryn qúralaydy kózge atqan naghyz mergenderdi shúghyl attandyryp jibergen bolatyn. Qarataldyng teriskey jaghyndaghy jer jaghdayyn, Kókshe tenizden beride qalyng qúmda otyrghan qazaqtargha aparatyn joldardy jaqsy biletin olar bytyrap, sol joldardy toruyldady. Eger Balpyq sonyndaghy ýsh qalmaqtan qútylghasyn solay qaray attyng basyn búrsa-aq, әlgi jol torushy, qúralaydy kózge atqan mergender ony atyp týsiruge tiyisti edi. Tipti óligin sol ózi mingen kók baytalgha tendep әkelu mindeti olargha jәne jýktelgen. Búl erlik qay mergenning ýlesine tiyse, sony shyn mәninde ýlken olja kýtip túr edi.

Sebebi Qarataldyng órinde bekingen qalmaq qolbasshylarynyng ne olardyng kenesshilerining oiynsha, qazaqtar qalmaqtardyng myna shoghyrynan kýdiktene me, joq pa, tipti búdan habarlary bar ma, әlde mynau sol qazaq tardyng jaby baytalgha mingizip jiberip otyrghan, janyn shýberekke týigen, jýrek jútqan jalghyz jansyzy emes pe? Mine, osy jaghdaydy esh jansaqsyz ashyp-ayyryp biluding aldaghy shabuyldy úiymdastyruda kerek bolary sózsiz. Qamsyz jatqan eldi shabu men qayla men nayzasyn barynsha kezep otyrghan eldi shabudyng әrqaysynyng bilgen jangha, әkki jaugha óz jón-josyghy bar.

Biraq Balpyqtyng sonyna ergen ýsh jasauyl men olardan búryn ketken,

Kókshe tenizding bergi jaghyndaghy qalyng qúmdy qystaghan qazaqtargha aparatyn joldy toruyldaghan, olja dәmetken, qúralaydy kózge atqan sanlaq mergender bәri qúr qol qaytty. Búlar jolda týiisip, jaby baytalgha mingenning qazaqtargha esh qatysy joq, sol Jonghar qaqpasyna qaray tartyp otyrdy desip keldi. Sóitip, bәrining pikiri bir jerden shyqty.

Al shyndyghynda Balpyq olardyng osy oiyn sheshkendey edi. Aqsudyng jaghasyna jetkenshe kók baytaldyng tizginin tartqan joq.

Kýnirenip aqqan tau suynyng gýrili estilgende ghana búl jýris bayaultty. Qonyrtaudyng etegindegi bútaly bir qalyngha kirdi de, kók baytaldyng erin sypyrmastan ózi jer bauyrlap tyndap jatty. Balpyq zaty qorqaq emes, biraq el qamy ýshin ýlken saqtyqtyng kerek ekenin esten shygharmaydy. Búl – týnning bir uaghy bolghan shaq. Kók baytal múnda qansha jerding apshysyn quyryp jetti. Qalmaqtar jolay úshqan qústan qanat baylap almasa, búdan әldeqashan kóz jazyp qaldy. Balpyq sonda da aspandaghy jeti qaraqshyny baqylap, týn mólsherin belgileydi. Ózining aman ketkenin esepke alady. Tap osy tústa búghan bir qanaghatsyzdyq ta payda bola ketkendey. Múnymen birge onshaqty qalmaq mergenining qatar jarysyp otyrghanynan habary joq búl sonyna ergen ýsheuding ekeuin óltirip, biruin qanjyghama nege baylap әketpedim dep te qiyaldady. Onda Jonghar Alatauynyng qúpiyasy tegis ashylar edi-au dep te armandady. Átten, shirkin, olar qamshymen ala qoyar jau emes qoy.

Biraq, Balpyq qysyr qiyal men alys armannyng sonynda aqylyn saryp qylatyn jas emes, joqty joq dep moyyndap, bardy qylshyghyna deyin týgendep iske jaratatyn jan. Júldyzdargha qarap, әli de saqtyq jasap, týn týnegi auyp ketpey túrghanda Jonghar Alatuynyng eteginen alys ketudi, erterekte el tabudy oilady.

Kókbaytalgha qayta minip, Aqsudyng suymen Kókshe tenizge birge aqqanday aisyz tas qaranghylyqta tómenge qaray jyljyp berdi. Búl óz elining shetine ertengi sәskelikte jetti. Búl asa úzaq jol edi. Kók baytal qús qanatty bәige aty bolghanmen, qúmy men oi-qyry mol kenistikte úzaq bauyryn jaza almady. Sonda da Balpyqty eline ózi mólsherlegen kezde jetkizdi. Al búdan arghy oqighany atap súramanyz. Qalmaqtar bizge endi ólse tiyispeydi dep kelgen әkesi Derbisәlini Balpyq sandyq týbinen suyryp alghan aldaspanymen shuyp tastay jazdady. At auystyryp minip, qaru-jaraghyn asynghan, úiqy kórmegen Balpyq auyl ýstinde oiran saldy. Balasynyng qatty shoshynyp kelgenin úqqan Derbisәli endi tilin tartty. Qaban jyrau men Eskeldige ózi kisi shaptyrdy. Olar kóp kýttirgen joq, ýkidey úshyp jetti. Balpyqty ortagha aldy, biraq, múnyng aitar sózi az, Jonghar Alatauynyng ishi synsyghan qalmaq qoly, endi birer kýnde olardyng atynyng ayaghynda taptalamyz, tirimiz qúl-qútangha, qatyn-qyzdarymyz olardyng kýnine ainalady.

Torsyqtay beti isingen Balpyqtyng әrbir sózin estigen sayyn Qaban jyrau qolyndaghy tabaday qara tasyn tyrnaghymen bezey beredi. Biraq tasy qúrghyrdan ýn shyqpaydy, tek jyrudyng óz kómekeyinen ynyldaghan birdeme estiledi. Ol neghylghan ýn, adam týsinip bolmaydy. Búl anada Kókshe tenizding arghy betindegi arghyn aqynynan jenilip qaytqasyn, qaytyp qolyma dombyra ústamaymyn degen uәdesinde túrsa kerek. Biraq qazir de qúr qol emes, tap qazir jel keuek, qyl moyyn dombyradan góri, osy qara tastyng paydasy molyraq degenge menzeytin siyaqty.

Ýrkinde, ýrkin, ýrkinde.

Ótedi dýnie bir kýnde.

Tyndap otyr, shyraghym,

Men salamyn býlkilge.

Jigit bolsan, mayda bol,

Tal jibektey ýlpilde

Baryna qyl qanaghat,

Ne beredi qu tilge.

Alpys kýn atan bolghansha.

Bura bop bir kýn zirkilde.

Kózindi júm da jaugha shap,

Ajaldy óler irkilme.

Keshegi ótken zamanda,

Din, músylman amanda,

Erding qúnyn tapqan kóp,

Ashulanyp bir týnde, - dep jyrlap jiberdi. Aqyn sózining astaryn bәri de úqty. Ajaldan qashyp qútylu joq, tәnir búiryghy jetse, altyn basyng qor bolyp, әldebir baqtalas, kýndesting qolynan da ketuing yqtimal. Óiter basty aqylmen is qylyp, jaugha qaray búrghan әldeqayda abyroy emes pe? Qaban jyrau әlgi ólimnen qashqan Qorqyt anyzyn jii aitatyn. Myna shumaqtary da sol anyzdaghy altyn ózekti oidyng jalghasynday. Búl Balpyqtyng keudesine qosymsha jiger, auzyna sóz qúighanday.

– Jatqa tizgin bermeyik. Jau shaujaydan ózi alsa, kók auany qosa tilip, sermer semserimiz qayda? Tilip týspeymiz be qolyn?! Qymyzgha masayyp, úiqysyraghan kerenau halden shaytan týrtip oyatar deymisizder? Joq, shaytan týrtip oyatpaydy, qayta ol әzәzil odan әri úiqygha shaqyrady. Kózimizdi tyrnap, ózimiz oyanayyq. Qaru-jaraghymyzdy qarsaqsha shaqyldatyp, barshany oyatayyq. Qaptaghan topan sudy kórip túryp, qapy qalmayyq, qam jasayyq. Aqyr zamannyng týr-týsin kórgen adam joq, biraq týisinip kelgen myna men barmyn. Aqyr zaman bizding basymyzgha tóndi! - dep, Balpyq ata kógershindey zikir saldy. Derbisәlining tar ýiinde bas qosqan qyryqqa endi iyek sýiemekshi Qaban jyrau men eki mýshelden jana asqan jas bi, osy mandaghy jalayyr elining es tútary Eskeldi biyden taban astynda osy on segiz jasar Balpyqtyng shoqtyghy biyiktep ketkendey. Ony Derbisәli kózining bir úshyghymen bayqap otyr.

Basalqalylyqqa shaqyrghan eshkimning sózin mise tútpaytynday. Aqyry Derbisәli shyday almay, esine týsken bir qauipti aityp ta qaldy:

– Apyray, «túlpardyng basy tasqa tiymey toqtamaydy» degen atamyzdan qalghan bir sóz bar edi, mynau qayter eken?

«Búl sóz Derbisәlining shyn qaupi me, joq, maqtany ma?» degendey bәri soghan qarasty. Derbisәli ashyq mandayyn shytynatyp, qaupine úqsatty. Janaghy eskiden qalghan sózding neden tughanyn barshasy da bilushi edi.

Erte, ertede, Oghyz zamanynda Bәidibekting úly Alban Qabylannan enshi alam dep kelip, bir shúbar túlpardy qalapty. Búl Shúbar túlpar ol kezde ózi de jas Qabylannyng bas bәsiresi eken. Kezinde ony enesi kertóbel bie tastyng ýstinde tik túryp tuyp, búl birden jýrip ketkesin, әkeleri «bes jasqa kelgenshe qol, qúryq tiygizbey búla ósirinder, Qabylannyng bas aty osy bolar»- depti. Janaghy Albannyng qalaghany osy shúbar túlpar eken. Qabylan múny estip: «Alban aghayyndy elding balasy ghoy, syrty týk bir mal ýshin ókpelespeyik. Jylqyny Jiydeli týbekke aidap әkelinder, әli ýiretilmegen shúbar túlpardy Alban sol jerde qúryqsyz, qolmen ústasa alsyn», - deydi. Alban Sadaqker degen atyna minip, shúbar túlpardy quyp jetip, jalyna qol salghanmen ústay almaydy. Sonda Qabylan «men de qúr qolmen ústasam alayyn, ústamasam menen de ketsin» deydi. Búl Jaydaqker degen jýirikke minedi. Shúbardy quyp jetip, jelkedegi jýgendikke qol salady. Temirdey barmaqtary jýgendiktegi terini tesip ótip, jaldyng astyn ezip jiberedi. Shúbar túlpar tizesin jerge ýsh tiygizip, ýsh kóteriledi. Jal terisimen qosa jotadan sypyrylyp, qúiryqtan bir-aq shyghady. Asau túlpar qan-josa kýide qútylyp shyqqanmen, saydaghy ýlken jartasqa soghylyp óledi. «Túlpardyng basy tasqa soghylmay toqtamaydy» degen janaghy Derbisәli aitqan sóz sodan qalypty. Sonda Oghyz aqsaqaldary «Áy, Qabylan, búdan bylay sening nyspyng Jalayyr bolsyn» dep bata berisipti.Búl jayyndaghy kóp anyzdyng bir núsqasy osylay týziledi. Al Derbisәli ony nege eske salady? Ózge balalary әljuaz, al myna Balpyghy jónindegi dәmesining zorynan ba? Úly jýzding noqta aghasy Jalayyr batyrdyng aruaghy osy Balpyqqa kóshipti dep, qisyndastyryp, kókke kótergisi kele me? Meyli, solay-aq bolsyn. Eskeldi ony mýldem qyzghanbaydy. Tek ol osy qasiyetimen tóbesine dýleyding shoghy týskeli túrghan sol qalyng jalayyr elining kәdesine jarasynshy.

Osylay oilaghan Eskeldi by auyr qinalys ýstinde.

Ajdahanyng auzyna baryp qaytqan Balpyq, mine, kóz aldarynda, al, Tashkentke Úly jýzding hany men ýlken biyine ketken adamdardan әli habar joq. Sonda han aulynan ajdahanyng auzy әldeqayda jaqyn shyqqany ghoy. Búl Eskeldining basyndaghy auyr oigha odan sayyn shoyyn eritip qúighanday zil salmaq artty.

Balpyqtyng janaghy úranyn Eskeldi ózi de jýzege asyruda. Sóz jeter jerding bәrine taghaly attaryn, bes qaruyn, jau shapqanda aulyng synpsha syrghyp ketuge dayyn túrsyn degen habardy han jarlyghynday etip úshyruda. Biraq ainalasy bir júmagha tolmaytyn uaqyttyng ishinde qystan jýdep shyqqan júrt qanshalyqty buynyp-týiine qoysyn. Eskeldi ózi bastap әsker qosynyn da qúrdy, Biraq búlar tym az, qosylushylardyng shama-sharqy da tap kónildegidey emes. Ataqty ústalardyng da basyn qosty, kórikshi, balghashy jigitterdi ózi jiyp berdi. Biraq júmys tym bayau, әri soqqan myltyqtary men qylyshtary әrkimning qolynda ketude. Bireu babam batyr bolghan, mening nemereme layyq dep, әli tili shyqpaghan nәrestesine ne qylysh, ne myltyq qalaydy. Ondaylargha Eskeldi tyiym salu ýshin de biraz kýsh-qajyr júmsady.

Balpyq Jonghar Alatauyna baryp qaytqansha jalayyrdyng óz batyrlary Jolaman, Tәttibay jәne nemere aghayyndylar – Maltabar, Qúljangha ketken kisiler de kelgen. Biraq olar ne jauap qaytarsyn, Qaban jyraudyn  aitqanyn qúp kórdik, biz de qauip ýstinde edik, qarulanamyz, qol jiyamyz desipti. Odan arghygha joq. Tashkenttegi han jarlyghyna alandaytyndaryn jәne bildiripti.

Qazaq ishi janjal-tóbelesten arylghan ba, tap osy tústa bir eski dau janghyryp, tosyn býlikting basy qyltidy. Búl әlgi Qaban jyrau men Esenbaydyng jas tuysy Jaynaq batyr tarapynan shyqty. Búl Jaynaq batyr da Qojanazardyng nәsili. Sol Qojanazardyng bәibisheden tughan eng ýlken balasy Sәbdenning nemeresi. Álgi júrt auzynda kóp atalatyn quaqy, kýldirgi isteri kóp Túrlymbet deytin jigit ekeui nemere. Túrlymbet Sәbdenning túnghyshy Bekennen tusa, Jaynaq ýshinshi úl Qayyrdyng balasy.

Qayyr mal-jandylyghyna oray óz tuystarynan shalghayyraqta edi, al onyng batyr balasy Jaynaq odan da әri siltep ketken. Mine, Qaban jyrau men Esenghabyl býkil Qojanazardy kóterdi degenmen, qarbalas ýstinde dәl osy Jaynaqqa kisi jibergende bir jansaqtyqqa úrynypty. Búl Jaynaqqa barghan habarshy myna Eskeldi biyding ýlken әkesi Janghabylmen kindiktes Baybatyrdyng shóberesi jas jigit edi. Al Jaynaq býkil siyrshy әuletine, onyng ishinde janaghy Janghabyl, Shora balalaryna qatty yzaly bolatyn. Sonysyna oray «tazy ashuyn tyrnadan aladynyn» kerin keltirip, kelgen beykýnә bozbala jigitti soqqygha jyghyp qaytarypty. Onysymen qoymay, «menen kek alam dese, qy sasyghan býkil siyrshynyng úrpaghy, Shoranyng silimtikteri túrysatyn jerin aitsyn»- dep jәne aibar shegipti.

On bes jasynda qalmaqtarmen nayza aiqastyrghan, býgin jiyrma bir jastaghy Jaynaqtyng býitip tym qatty ketuining sebebi bar-túghyn. Jalpy Jaynaq qaruly batyr ghana emes, aighaylaghanda qara jerding ózi qaq aiyrylarday dausy alabóten, keng kómekey jigit edi. Tipti Jaynaq angha shyqqanda qashqan qasqyrdy ýzengimen úryp, nemese sadaqpen atyp emes, aighaylap, jýregin jaryp qúlatypty degen anyz da tughan. Birde әlgi qynyrlyghymen belgili Shoranyng bir nemeresi aidalada týiesin jeldirip jalghyz ketip bara jatqanda, úry ma dep kýdiktengen Jaynaq «әi, kimsin» dep, onysyna toqtamaghasyn aqyryp qalady. Sonda әlgi bala týiesinen úshyp týsedi, shoshynghany bar, onymen qabat bir qoly synady. Synyqshy ony ornyna salghanmen de, Shora balalarynyng jyny qozyp, juyr manda basylmaydy. Olargha basu aitady deytin әkening ózi anau, odan sayyn otqa may qúya týsedi. Sosynghy bir toyda Jaynaq batyr men Shora balalary teketiresedi. Bir-birinen sóz asyryp baryp, aldymen әkege, odan jeti atagha, odan arghy týp-túqiyangha bir-aq tiyisedi. Mine, osy jerde Jaynaq ózining joydasyz kýshine erik berip, ózimen salghylasqan nemeni de soqqygha jyghady. Biraq osy toyda Shora balalary kópshilik eken, sol kóptigine basyp, Jaynaqtan ese qayyrady. Ári asyra qayyrady.

Jalpy, Shora balalary ózining sany jaghynan myrzadaghy Qojanazar balalalarynan asa kem emes. Mysaly, Shoranyng óz kindiginen taraghan Qojan, Tәnirberdi, Qúdaybergen, Álimbay atty tórt úl ghana degenmen, nemere, shóbere jaghynan kelgende búl bәrinen mol shoghyrly. Sebebi, múnyng Qojan atty túnghyshyn balalarynyng kóptigine oray el Kópsary atap ketken (Shorada da, onyng balalarynda da óz tuystary Jylgeldi men onyng týlegi Eskeldi, Estaylarda siyaqty sarghysh reng basym edi). Basqalary da solay. Ári Shora óz aghasy Jylgeldiden әldeqayda erte ýilengen, әri óz balalaryn ayaqtandyruda da ai-shaygha qaratpay, uaqyt útqyzbay, asyghystyq jasap jýrushi edi. Sosyn da onyng balalary týgil, nemerelerining ózderi jas jaghynan Eskeldi by qaraylas. Al, jartysynan kóbi at minip, әsker qosynyna qosylyp ýlgergen shóberelerin Shoranyng ózi týstep tanymaytyn. Mine, sonday shebi myqty mol tuys, әri Shoraday qyrys әkeden tәlim alghan balalar myrza Jaynaqtyng batyrlyghynan qoryqsyn ba, janaghy toyda sóitip kóptik jasaydy. Ári әlgi Jaynaqtyng aqyrghan dusynan shoshyp, týieden qúlaghan bala sol Shora balalarynyng ishindegi eng jelqúiyny – Tәnirberdining nemeresi edi. Búl Tәnirberdi de, onyng týlekteri de sotqarlyghy men, basynan sóz asyrmas tәkapparlyghymen kózge týskender. Osy ónirdegi eng jyryndy barymtashylar da osy Tәnirberdi balalary. Shoranyng ózge shashyrandylary da búl kәsipten aman emes, sonda da mynau Tәnirberdi tobyrynyng moyny ozyq.

«Bilinse barymta, bilinbese syrymta» deydi qazaq. Ásirese, Tәnirberdining Qaskelen, Kýrtibay siyaqty eki balasy barymtany syrymtagha ainaldyruda naghyz su júqpastardyng ózderi edi. Mine, osynday mol túqym, kókirekterindegi qyzuy ústanyng kóriginen de jaman ymyrasyzdardyng bir tuysy jonghar qaupi jóninde habar әkelgende Jaynaqtyng ony soqqygha jyghuy, әriyne, ashyq soghysqa shaqyrghandyq.

Jәne búl soqqy jegen habarshy birden ózin júmsaghan Eskeldi by men Qaban jyraugha emes, basyn qyzyl shýberekpen tanghanday etip, tikeley ýlken agha tuys Shoragha jetip qúlaydy. Habarshy jigitting býituinde esep bar. Ashy etine túshy tayaq tiygen búl múnday jәbirden jarylyp kete jazdap, Jaynaqtan qaytse de kek aludyng qamyn oilastyrghan. Baybatyrdan taraghan óz әkeleri, agha-inileri boykýiezdeu nemeler, Jaynaq batyrgha qarsy barugha tauansyzdar. Eger Eskeldige jýginse, ol birden Baybatyr tóniregi arqyly múny juasytugha kýsh salady. Al Baybatyrlar biyding sózine qúlap týsedi. Sóitip, ayaghy siyrqúiymshaqtanyp ketedi. Al Shora tuysy olay emes, shamshyl, shybyn tepse kótere almaydy. Ári «Jaynaqtyng dausynan shoshyp, týieden qúlap, qolyn syndyrghan balanyz ýshin kek aludyng ornyna mendey tuysynyzdy qosa soqqygha jyqqyzyp qoyghandarynyz ne sasqandarynyz» degen siyaqty sózderin Shoranyng shymbayyna batyryp-batyryp jiberip edi.

Iya, ózining әkesi Janghabylmen kindiktes, tipti tete ini Baybatyr shóberesining myna kelisi óz basyna syn ekenin Shora tabanda payymdady. Bir balamyzdyng qoly synady, ekinshisining basy-kózi qangha malynady, ekeui de Jaynaqtyng keri. Shora tóbesinen jay týskendey halde otyryp, tez es jiyady. Qalayda, anau-mynau desip jatqan almaghayyp zaman ghoy, eng aldymen dýiim júrttyng týtqasy, ózining inisi Eskeldi biyge kisi salady.

– Jeroshaqtyng basynan tabylghan silikpening balasy osylay basyndy. By bolmaq týgili, qúday bolsang da endi qolymnan qaqpa! Ar jaghyn ózim bilemin! - dep, habardan góri búiryqqa úqsas til jóneltedi.

Jaynaq búlardy qy sasyghan siyrshynyng balasy atasa, Shora búl myrza ataulyny osylay sypattady.

Jalpy búl qazaq ómirinde tek súrasu, shejire quu, ata-atagha toptalu tura mal-jannyng qamy siyaqty shapsang bólinbeytin, asa zor manyzy bar ýrdis. Rulyq bólinisu elding ishki qúrylymyn beyneleytin, bir bóliginen ekinshi bóligin ajyratatyn birden-bir әdis. Kórshiles Resey óz ishinde guberniyalargha, al Jonghariya úlystargha jiktelse, qazaqtar jýz, ru, ata dep qana bir-birinen daralana alady. Kóshpeli elding tirligi ózi oilap tapqan, әri myqtap búghanasy bekitilgen әdis.

Tek ol shejireni jasaytyn da halyqtyng ózi ghoy. Jazu-syzu asa beleng almaghan ol zamandary halyqtyn, onyng ishinde jýirik kókirek súnghylalardyng este saqtau qabileti adam senbestey orasan. Keybireuler ol shejireni arab әripterimen qaghazgha týsirip әspettese, ekinshisi әr tarmaqqa ketetin, myndaghan adam attaryn jadynda tútyp, ózi siyaqty súnghylalargha miras etetin. Shejirening taghy bir qyzyghy onda keybir atalardyng tuu tarihy qyzyqty әngime kýiinde beynelenetin. Eger ol әngimelerde qaysy bireulerding ata tegine kólenke týsirerlik jaghdaylar kezdesse, ekinshi bir baqtalas, ne әzilkeshter ony tilge tiyek etip, soyyl, ne qamshy ornyna silteytin. «Sen at artyna bókterilip kelgen kýnnen tughansyn», «qúldan tughansyn» siyaqty shanyshqy sózder qazaqtardyng úrys-kerisi, tipti әzil-qaljyny ýstinde әmse shang beretin. Al baz bir qiyaly jýirikter óz atalaryndaghy sonday bir kózge sýiel bolarlyq tústardy jadaghaylap, jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp, eng aldymen óz nәsildesterine, sosyn syrt júrtqa jariya etetin. Keybir әngimeler, sóitip, әrkimning ózine qaray búra tartuynan da atadan balagha óni ózgerip, әldeneshe týlep jetetin. El ishinde әnshi, jyrshy, ertekshilermen birdey dәrejede qasterlenetin ataqty shejireshilerding arasyndaghy dau-damaylargha osynday búrmalaular, sylap-sipalaular múryndyq bolushy edi. «Atyndy ózgertkenmen, qanyndy ózgerte almaysyn, syghyr» degen siyaqty jazghyrular keyde ylangha úlasatyn.

Al myna jerde Jaynaq batyr nege Shora ainalasyn «qy sasyghan Siyrshynyng balasy» ataydy? Bizge jetken shejirelerding bir núsqasy boyynsha bylay. Jalpy qazaq ýsh jýz de, sonyng biri – Úly jýz Jiydeli Baysyn jerindegi Sirgeli dep bir topqa jәne Mayqygha qaraghan Qanlylar men Qoghamgha qaraghan Abaq, Taraqtardan qúrylghan ýisin dep ekinshi topqa bólinedi. Al Taraqtar birneshe atagha deyin jalqy kelip, Qabylan tuady. Sirә, búl jaratylysy bólek adam bolsa kerek, sebebi qashqan jabayy qúlannyn, taghy bir anyzda jogharyda aitylghanday shúbar túlpardyng jalyn aiyrghan kýsh-qayraty ýshin Jalayyr atalady. Al Jalayyrdan ýsh bala – Syrmanaq, Shumanaq, Birmanaq. Mine, osy ýsheuinen jalayyrdyng on eki atasy atalatyn on eki bala taraydy. Mysaly, Syrmanaqtan Bәishegir, Myrza, Aryqtynym, Balghaly, Qayshyly, Shumanaqtan Kýshik, Andas, Qarashapan, Oraqty, Sypatay, Aqbúiym, Qalpe. Tek Birmanaqtan ghana jalghyz Siyrshy. Al biraz shejireshiler Birmanaqtyng birjola atyn óshirip, siyrshylardy Syrmanaqqa qosady. Búlardy múqatqysy kelgender osy aralyqtan da biraz qiytúrqy әngime tabady.

Al Siyrshy atanyng shyn aty Baygóben eken. Baygóbennen Tynyke, al Tynykeden Aytqoja tuady. Mine, osy Aytqoja asa etjendi, mol deneli, әri óni sary adam bolghasyn kele-kele Toqsary atalypty. Ózining auzy dualy, әmiri qatty jan eken de, aldyna kelgen daudy jalghyz ózi sheship, óteuine ylghy siyr malyn qalaudy únatypty. Jalpy tórt týlikting osy týrine býiregi búrynqyraghany shyndyq siyaqty. Sosyn da búlardan taraghan túqym Siyrshy atanypty. Sosyn da qaskóy qazaq ontayly tústa onyng ýrim-bútaghyn «qy sasyghan Siyrshynyng balasy» demey ne desin? Ári búghan ózge qazaqtyng siyr malyna erin shýiiretin keseli de iytermeleydi.

Al Shora nege Myrza atanyng nәsilderin «jeroshaqtyng basynan tabylghan silikpe» ataydy. Búl haqynda da súnghyla shejireshilerding hattap ketkeni bar.

Jogharydaghy Shumanaq pen odan shyghatyn Myrza arasynda talay ata, buyn qaghazgha týspey qalsa kerek. Tek Qara qoja, Tanqy, Hanqarash degender atalady. Osyndaghy Hanqarash óz zamanynda asa belgili han da, onyng Qaraqarash degen bas uәziri aqyldylyghymen auyzgha ilikken jan eken. Tipti Qaraqarashtyng qarapayym halyq aldyndaghy ataq-danqyna hannyng ózi qyzghanyshpen qaraydy. Osy Hanqarash handa bir qyz, al Qaraqarashta bir úl ósipti. Eki jas bir-birine ólerdey ghashyq, tek múny qaharly han sezip, ózining bas uәzirining balasyn tabanda óltirtedi. Búghan ókpesi qara qazanday bolghan Qaraqarash aulaqqa kóshedi. Al hannyng qyzy onyng balasynan eki qabat bolyp qalghan eken. Múny hannyng ózi bilmeydi, al hanymy odan bәrin jasyryp, qyzy men odan tughan nemeresin bólek baqtyrady. Onymen qoymay әlgi ókpelep kóship ketken bas uәzir Qaraqarashty izdestiredi. Aqyry, ony tauyp, bir saudagerdi jaldaydy. «Sen myna kishkentay nәresteni Qaraqarashqa aparyp tapsyrsan, at basynday altyn beremin» deydi. Saudager kelisedi. Qaraqarash onyng óz nemeresi ekenin bilip, quanyp, «eki jalghyzdan tughan ghoy» dep, ony Myrza ataydy. Bitimi oqshau búl Myrza jastayynan-aq kózge týsedi. Keyin әlgi Hanqarash toqsangha kelip, ózinen tughan múrager joqtyqtan býkil elden han bolugha layyqty aqylyna kórki say, qatarynan ozyq bir jigit tabylsa, soghan kózimning tirisinde taghymdy qiyar edim dep jariyalaydy. Osy bette júrt әlgi Myrzany tabady.

Búl shaqta jasy úlghayghan Hanqarash bir kezde ózi auyr qiyanat jasaghan bas uәzirin de oilap ish-qúsalyqta jýredi eken. Myrzanyng sol qaraqarashtyng nemeresi ekenin estigende tóbesi kókke tiygendey quanady. «Men sening balandy óltirdim, sonyng aqysyna myna nemereng mening taghymdy iyemdensin» -deydi. Keyin búl Myrzanyng óz qyzynan tughanyn jәne bilip, tórt qúbylasy týgeldengendey sezinedi. Qualay kelgende bas uәzir Qaraqarashtyng da arghy tegi Qabylan-Jalayyrdan ekenin eskerisip, keyin túqymy kóp ósip-óngen Myrza osy Jalayyrdyng on eki atasynyng birine ainalypty. Mine, basqalar siyaqty Shora da Myrzanyng qyzdan tughanyn betine basyp, «auzy-basy qan-qan bolyp, jeroshaqtan tabylghan silikpening balasy» deui sodan.

Aytylghan sóz atylghan oq, ony qaytara almaysyn. Eki jaqtan sóz de aityldy, alghashqy oqta atyldy. Endi Siyrshy balalary men Myrza balalary arasynan qan maydansyz dәneker tabu mýmkin emes. Olardyng әrqaysysynyng top basynda kýiik shalghan Shora balalary men Qojanazar balalary túr. «Mal – jannyng sadaqasy, jan – ardyng sadaqasy» deytinderding naghyz ózderi. «Au, jonghar qozghalyp jatyr dep, jarqúlaghy jastyqqa tiymey biz jýrmiz, aghayyn el ishten býlinip senderdiki ne joryq?» - degen bir sózden tyiym tabatyn búlar emes. Múny Eskeldi әlgi Shora aghasy jibergen sәlemshimen alghash didarlasqanda-aq úqty.

Dereu Eskeldi by óz tuystaryn, siyrshy Shora jaghyn auyzdyqtaudy óz qolyna alyp, myrza Qojanazar jaghyn tynyshtandyrudy Qaban jyrau men Esenbaydyng tete inisi Esenghabylgha jýktedi. Bú da onay-ospaq dýnie emes. Qaru-jaraghyn shaqyldatyp keler ata jau qalmaq elshilerimen sóz jarystyrugha qansha tapqyrlyq, kýsh-jiger qajet bolsa, tap mynalargha da sonshasy ketti. Eskeldi by men Qaban jyraudyng asqan qabileti osy jerde barynsha kәdege asty. Áytpese, Shora men Jaynaq arasyn bitistiru anau-mynaudyng qolynan kelmes te edi. Sóitip, bir qandy qaqtyghystyng beti qay         tty. Jalghyz osy ma? Tu kóterip, úran shaqyrghan Eskeldi by manynan tabyla keteyin dese, ózining jýz kórispes adamdarynyng da sonda keletinin bilip, boy jasyrghysy kelgen basqalar da bir aluan. Olardy inine su qúiylghan anday júlqyp shygharugha da kóp qayrat, aqyl-oy júmsaldy. Iya, qazaq ishinde ne kóp – araz-qúrazdyq, bәseke-baqtalastyq, ishtarlyqtan tughan tontorys minez, keyisti qabaq kóp. Osy kýnderde Eskeldi ainalasynda shoghyrlanghan әzirge az ghana top solardyng shash etekten ekenin bilip, by men jyrau tapsyrmasy boyynsha olargha jau sybysyn eskertip, bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharugha ýndep jantalasty.

Múnymen jalghas Úly jýzding syrtqary ózge rularyndaghy belgili bi, batyrlargha jiberilgen kisilerding әkelgen jauaptary da ishte qorytylyp jatty. Mysaly, albandaghy qystyq Malay batyr Tashkenttegi Jolbarys hangha, Qazyghúrt baurayyndaghy Tóle biyge óz tarapynan da adam attandyrmaq ekenin aitqan eken. Sol Albandaghy Shoghan abyzdyng balalarynan, yaghny Hankeldi, Satay batyrlardan, Qoyaydar biyden de osy túrghylas jauap keldi. Qaban jyrau men Eskeldining barshyndar sózinen angharghany olardyng han jarlyghyna alandaytyny óz aldyna, búghan qosa jongharlar qozghaluda degen sózden pәlendey qúty qashyp, әbigerlene qoymaghan siyaqty. Jau shapty, topan su qaptady deseng selt etpeytin búl menireu qazaqqa ne daua bar?

Múnday keri ketushilik osyndaghy jalayyrlardyng óz ishinde de joq emes. Tap osy әpseleng ýstinde ereuil isine kezmayys bógde bir ósek-ayang myqtap tarady (Jau jaghadan alghanda, bóri etekten dep, osyndayda aitylatyn shyghar). Búl ósek-ayang Qúlsary men anadaghy «jau, jau kele jatyr» dep óneshi jyrtylghansha aighaylay shauyp, Baybek shaldyng aulyna jete bere suyr inine aty jyghylghan jylqyshy jigitting ólimine baylanysty edi. Sol eki ólimdi jaman yrym kórip, әri Eskeldi by týsinen shoshyp, ony jasynda sal-serilikti kóp qúrghan, jyn-shaytangha bir taban jaqyndyghy bar

Qaban jyrau qoldap, el ishinde ýrkinshilik ýrey tudyryp jýr degen sybys ta keybireulerdi kejegesinen keyin tartqyzuda edi. Qaban jyraudyng jasynda sal-serilik qúrghany ras, ýisinning óz ishi bylay túrsyn, ailap-jyldap, Orta jýzding alty arysyn, Kishi jýzding ýsh bútaghyn aralap ketken kezderi bolghan. Tandayynan bal tamghan aqyn qyzdardyng talayymen aitysyp, olja alghany jayynda әr týrli qisyndy hikayalar da bar.Sonyng bir qyzyqtysy mynau: Kerey elindegi bir aqyn qyz aitys ýstinde ol kezde oty úshqyndaghan jalyndy jas Qaban jyraudyng óz basyna kónli ketkenin et qyzuymen bildirip qoyady. Qaban jyrau da múny ózinshe paydalanady. Sebebi qyzdyng kórki men aqyly, asqan ónerpazdyghy múny da tәnti etse kerek. Biraq júrt kózinshe ashyq sózge barysa almaydy. Árkim óz elining han men biyin, tóre-súltandaryn, batyrlaryn madaqtaghan zaman. Sosyn Qaban aitystyng sonyn júmbaq aitysqa ainaldyrady. Sol júmbaq aitys ýstinde qyz ben jigit kelisedi. Jigit qyzdy alyp qashugha uәde beredi. Tipti ekeuining sóz kestesin qúbyltyp, júmbaqtan júmbaq tuyndatyp, túnghiyqtan jaqút tapqan has sýnguirlerdey siqyrly әuenge basqany sonshalyq, kirpik qaqpay baqqan qalyng kerey eli búl ekeuining osy aitys ýstinde qay kýni, kýnning qay mezgilinde, qay tústan, qalay qashatyndaryna deyin uaghdalasqanyn sezbey de qalady.

Býgingi úrpaqqa jetpey joghalghan kóp asyldardyng biri Qaban jyrau men ay mandayly, kýn kókirekti sol kerey qyzy tudyrghan osy júmbaq aitys bolsa kerek. Sebebi sol zamanghy kuәgerlerden taraghan biraz anyz-әngimeler ony aitys ónerining bolat qanat súnqar úshyp shygha almas, biyik shynynday qasterlep, tamsana ataydy.

Biraq elding aty el. Qaban jyrau men qyzdyng aitysyn tyndaghan kópshilikting ishinde de talay tastýlek qyrandar bar emes pe? Su ishinen balyq ilgen balyqshy qústardy qayda qoyasyn? Qyz ben jigit arasyndaghy júmbaq aitystyng astarynan solar kýmәndanady. Olar óz kýmәnin qyzdyng aghayyn-tughandaryna jetkizedi. Olar qyzyna andu qoyady. Búlar sonda da ebin tauyp, qashyp shyghady. Qarataudyng eng tómengi túmsyghynan jer sheti Jetisugha deyin bizdi kim quar deysing degen oimen qyz ben jigit kýnning bir jelkem shaghynda asa jýirik emes, biraq alys jýriske beli myqty eki atpen syrghyp beredi. Qashushylar qansha ailaker bolghanmen, andushylar týz qúsynday qyraghy eken, elu shaqyrym jerge jetkizbey, qaru-jaraq asynghan bir top kerey jigitteri jelkeden bassyn kep. Olardyng qaru-jaraq asynatyny Qaban jyrau aqyndyqqa qosa batyrlyqtan da ýlesi mol, emenning dinindey berik, әri múnyng da bes qaruy say ekenin eskerisken edi.

Odan ne qayyr, jat elding týsi suyq jigitteri múny bas qorghaugha mәjbýr etedi. Qysylghanda Qaban jyraudyng tapqan ailasy: «Sender kópsing der, jalghyzgha kóptik jasau әdiletsizdikke jatady. Men qyzdyng kónilin óner arqyly taptym. Sender eger qyzdy qaytaram desender, auyl-auylda tezekshe ybyrsyghan jamannyng isin qylmandar. Sol óner túrghylas jigit atyna kir keltirmeytin basqa is, amal tabyndar. Mening úsynysym – ishterinnen bireu menimen jekpe-jekke shyqsyn. Mine, búl naghyz jigitke layyq is. Kim jense, qyz sol jaqtiki. Jәne jazym bolghanymyz ýshin qún súramalyq. Osyghan toqaylassaq qúdaydyng jóni» deydi.

Búl pәrmennen kerey jigitteri alghashqyda tosylyp qalady. Aqyrynda, «siz jalayyrdyng jýzden jýirik, mynnan túlparysyz. Bizding elding sizben jekpe-jekke shygharlyq batyry joq emes, biz aqsaqaldardyng júmsauymen qyzdy qaytarugha shaba jónelgen jenil-jelpi atqosshy, tólengit siyaqtylar edik. Eger shyn jekpe-jekke shyghamyz deseniz, onda keri qaytynyz. Áytpese, bas amandyghyn olja kórip, jóninizben jýre beriniz. Qyzdy sizben ilestirip jibere almaymyz. Sizge iyne shanyshqanday da jәbir kórsetpegenimiz ýshin auyl aqsaqaldarynan estiytin sógisimizding ózi-aq bizge birazgha jetedi. Sonyng uyty-aq bizding jigittimizge syn bolsyn, odan arghygha qinamanyz, aqyn da batyr zamandas!» desedi.

Búl shart Qaban jyraugha oy salady. Namysy qozyp, tipti keri kerey eline qaytpaqqa da niyeti auady. Qyzdyng betine de alaqtaydy. Sonda aqyn kerey qyzy aiqay sap, Qaban jyraugha qoshtasu jyryn aitady. «Arghy atamnan qalghan kóripkeldigim bar edi, sol saytanym týrtip túr, bizge qosylmaq joq eken, aramyzda bir ýlken qara beldeu– kedergi túr, sen aman qaytshy, úshqan qústyng qanatyna hat baylap eline aman jetkenindi bildirshi. Mening endigi júbanyshyma sol ghana layyq. Osy saparyna óle-ólgenshe rizamyn» dep, aspan men jerding arasyn qaq aiyrghanday aibarly da aiqyn saz tógedi. Amal joq, Qaban jyrau da qoshtasu jyryn aitady. Sóitip, eki airylysady. Búl anyzdan da, tarihtan da belgili noghay men qazaqtyng jylasyp airylysqanynan kem shyqpasa kerek.

Áke-sheshesining azan shaqyrtyp qoyghan aty Qabylisa, tek bet-jýzining qalyng týktiliginen jengeleri Qaban ataghan múnyng jastyq shaghynan qalghan bir týiir әngime osy. Al Tautan, Túmarsha qyzdarmen bir emes, birneshe mәrte aitystary arabsha hatqa da týsip, el-elge tarady. Ónerli jastar olardy adamnyng say-sýiegin syrqyratar әnderge salyp shyrqaghanda toy, shildehanalardyng ónin ózgertip jiberedi. Búdan zorghylaryn qozghau ýshin Qabannyng ózi tendes jaq joq aqyn, ne maytalman sheshen, ertekshi bolu kerek shyghar.

Biraq qazir Qabylisa – Qaban jyrau jastyqpen erte qoshtasqan el aghasy ispetti jan. Jaudyng bet-jýzin kórip, qazaq-qalmaqtyng búrynghy bir shabysynda onyng talay bahadýrlerimen nayza tireskeni de bar. Azyn -aulaq qol bastaghany, jeniske jetkeni de el auzynda. Sóite túra jigit shaghyndaghy sal-seriligi jusan iysindey jusang ketpestey múnyng ýsti-basynan әli kýnge anqidy. Oghan bir jaydan Qabekenning ózi de kinәli. Toy, shildehanada qyz-qyrqynnyng ortasyna týse qalsa, bayaghy «Qarghamauyna» basqanda júrt kósheli batyrdyng býgingi týsin tanymay da qalatyn.

Jaqsy qyz, jaqsy әiel –

bir gauhar tas,

Ózining mezgiline kelgen song jas.

Jәnnattyng pisip túrghan

almasynday.

Qol jetse qanday adam

lәzzat almas, - degen óleng shumaqtary sondayda tuatyn.

Osy minezi eren túlghasyna býgin emes, erteng solyp týsetin qyzghaldaqtay jeniltekteu óng berip, keybir ataly sózinin, meyli onyng myng jerden mayy tamyp túrsyn órge baspay, orta jolda boldyryp, jýni jyghylyp qalatyny sodan edi. Osy joly da solay boldy. Qaban jyraudyng shyghystan tóngen qauip turaly úrandy sózderi, key-keyde ekpinmen shyghyp ketetin tókpe jyrlary jaqpar tastargha tiyip janghyryqqanmen, kópshilikting jýregine әlsirep jetti. El jýregine baryp janghyryqpady, úshqyn shygharmady. Qayta әr týrli yrym-syrym tóniregindegi jybyr-jybyr ósekke ainalyp, senimsizdik aulyna qaray menzey berdi.

Búl jaghdaydan Eskeldi tipten shoshydy. Qaban jyraudyng olqylyghyn ózi toltyrugha kiristi. Sebebi jas biyding el ortasyndaghy jóni ózgesheleu edi. Auzynan shyqqan әrbir lep Jonghar qaqpasynan, Alakólding tórinen soqqan jelden kem týspeytin. Biraq osy joly Qaban aqynnyng jas kezindegi sal-seriligindey «jyn-shaytanmen tuystas» bir pәle múnyng da aldyn orady. Ol әlgi jylqyshylar qosynda jatyp, kórgen týsine baylanysty edi. Qalyng orman ishinde, alyp jarqanat, artynan ol qanatty shaytangha ainalyp, sol qanatymen múny betinen mayda jelpip, nemeresin úiqygha shaqyrghan qamqor әjedey «úiyqta, úiyqta» dep sayabyrsytqanyn, sonda Eskeldining shynynda túla boyynan әl ketip, úiqynyng mysy basyp, bolbyraghanyn búl óninde bolghan oqighaday talay ret qozdana aityp edi. Búl da jas biyding minezinde búryn bayqalghan qúbylys emes. Týsinen shoshu kәri-qúrtangha, shekten tys yrymshyl әldekimderge jarasar, al eldi, auzyna qaratam degen jas biyding salt-ghúrpymen mýldem syiyspaydy. Osynyng ózi-aq el ishinde bir týrli oqshau әngime bop jәne tarady.

Búghan әri Qúlsary men eshqanday kózge kóringen jau joqta «jau shaptylap» Baybek shaldyng aulyna jete qúlaghan jylqyshynyng ólimi qosyldy. «Múndaydyng bәrin jiya bersek, búl shynynda el ishinde bekerge ýrkinshilik ýrey tudyrghandyq, tipti, odan da qiyny, naghyz jaman yrym osy – múnyng aty jau shaqyru degen sóz». Mine, osy sekildi payymdaular biraz adamnyng ishine jel bitirdi. Ishine jel bitken adam kóterilmey túra ma, «balyqshy balyqshyny alystan kóredi» degendey, búlar da toptasyp shygha keldi. «Jau joq deme, jar astynda, bóri joq deme, bórik astynda» degen maqaldy búlar da biletin. Sosyn da asa qatty ketpey, túnyq suday sózderi aiqyn, minezderi qyrdyng shóbindey mayda, basalqaly biraz auyl aq saqaldaryn iriktep, Eskeldi men Qaban jyraugha saldy. Olar bipazdap, by men jyraudy el atynan sabyrsytpaq edi. Búlardyng betke ústaghany «qalmaqtyng bizden talay ret beti qaytqan, endi bes jylsyz olar bizge bettemes, әri shýrshitpen de olardyng dauy bitpey jatyr, arystannyng auzynda túryp, bizdi neghylsyn» degen joramal.

Búl shaldardyng kelisi – Balpyqtyng jau ordasynan aman qútylyp shyghyp, elge oralghasyn ýsh kýn ótkennen ke-yin bolghan oqigha edi. Búlar әdeyilep, alty qanat etip tigilgen Eskeldi ýiinde jas biyding ózimen de, Qaban jyraumen de jýzdesti. Olardyng soryna qaray, Balpyq ta osynda edi. Ózining tughan әkesi Derbisәlini shauyp tastay jazdaghan Balpyq búlardy ayasyn ba, Eskeldi men jyraugha qanday niyetpen kelip otyrghanyn til úshynan sezip, bilui-aq múng eken, bәrin – aq saqal, qara saqalyna qaramay, byqpyrt tiygendey etip, qamshynyng astyna alghysy keldi.

Biraq jyrau men jas biyding sózi múnyng qamshysynan da qatty eken.

Jyrau aitty:

– Qily-qily zaman tuar, qaraghay basyn shortan shalar. Tau degening tau emes, ýstine qúlaghan jau bolyp shyghar. Ólikterindi jiya almay, ókirersinder, jaqtaryng jaqtaryna tiymey, sonda aitarsyndar bizdi әulie dep. Biraq biz әulie atanghannan senderding qasirettering ortaymas, kemerinen tómendemes, qayta kemerinen asyp tógilip, eselep arta týser. Qoldan bergen agha-yyn-tughannyng sýiegin kemiretin iyt-qús tabylmay, sasyghan ólekse jeytin shýiebórilerding toyyn toylatarsyndar. Ólimning jamany kómusiz qalghan deydi. Odan songhysy, ata júrttyng topyraghy búiyrmaghan deydi. Osynday jaman ólimge niyettering auyp, ong berip túrmasandar, sasyghan ólekselerine shýiebórilerding iyegi qyshyp jýrmese, qaytyndar myna sózderinnen. Ana jas batyr Balpyq ajdahanyng auzynan kelip otyr. Bәrin kózimen kórip kelip otyr. Jaz jaylaghan jaylauymyz Jonghar Alatauynyng ishi synsyghan qalmaq әskeri deydi. Qardyng suyghy ketip bolmaghan kýnde olar tau quysynda kerney tartyp, әsker oiynyn oinap jatyr. Ol nening belgisi? Ajaldynyng qúday aldymen aqylyn alady, myna sender aqyldan adasyp kep túrsyndar.

Eskeldi búdan da qatty sóiledi. Eskeldi ýiinen baghlan etin jegen ókil shaldar auyl-auyldaryna ýrpiyisip qaytty.

Eskeldi men Qaban jyraudyng Tashkent jaqqa qaray-qaray, kózi taldy. Al Balpyq, búdan keyin ol ekeui jýrgizgen júmysty óz qolyna aldy. Ústalardyng soqqan keybir qayqy qylyshyn shiyki pisken etti turaugha jaramaydy eken dep sókti. Mýk shóppen tútanyp atylatyn berdenke myltyqtyng birazyn tizesine basyp jiberip, eki bólip tastady.

Ol kezde qazaqtardyng qolynda Hiua handyghynan botaly týiege, ne qos atqa aiyrbas arqyly kelgen «Kýldirmamay» atty myltyq bolushy edi. Biraq ol myltyq qalyng el ishinde qasqaldaqtyng qanynday óte qat, әri az kezdesetin. Jýz ýiden bireu tabyla ma, joq pa? Sosynghy bir tayanysh, keybir ataly túqymdardyng ýiinde, sandyq týbinde, jibek matagha oralyp, eski jyrlarda «on eki qúrsau jez aiyr» dep dәripteletin qara myltyq jatatyn, ol da bar men joqtyng qasynda, barynyng ózi atamyzdan qalghan kóz edi dep, keybir qaltyrauyq nemelerding qolynan shygha qoymaytyn.

Eskeldi men Qaban jyrau el kezip jýrip, solardy shyghartty. Qústyn, jylqynyng ish mayymen maylap, kәdege asatyn halge keltiristi. Jau kórse, qoly qaltyramas-au deytin eng bir jýrekti, sayly jigitterge tabystaldy.

Biraq azdyng aty – az. Balpyq qayqy qara qylysh pen berdenke myltyqty soqtyryp jatty. Qayyng iyip, qayyspen órip, adyrnasyn jasap, sadaq asynghandar eng kóbi edi. Týiening biteu soyylghan moyyn terisinen qoramsa jasap, ony qayyng úshty shy oqpen toltyrghandar da bar. Jinishke qayyngha temir jalghap, ony ótkirley úshtap, «sauyt búzar» ataghan maqtangóiler de shyqty. Búl qozghalys elding ýrkinshilik ýreyimen qabat jigerin de oyatqanday edi. Biraq búl qas pen kózding arasyndaghyday az uaqyttaghy qimyl edi ghoy. Ol qimylgha qúday úzaq serpilis bere me, joq pa? Qalay dese de Qaban jyrau, Eskeldi, Balpyq eng aldymen Tashkentke jiberilgen qos barshyngha ýmit artty. Býgin bolmasa, erteng osylar jetkizgen habar arqyly Úly jýzding hany Jolbarys pen әz Tәuke hannyng túsynda-aq ýsh jýzge ortaq tóbe by atanghan, qazaq zanynyng jiyntyghy ataqty «Jeti jarghyny» qúrastyrushy, әri Eskeldining naghashy atasy er Tóle múzday qúrsanghan qalyng әskerdi bastap, osy Jonghar Alatauynyng tómengi eteginde jatqan elge sau etip jetip keletindey de kórindi. Birde atysyp, birde shabysyp jýrgenmen týstiktegi el – temir qarudy soghudy atasynan qalghan kәsip kóretin Búhara men Hiuagha da olar jalayyrdan góri bir taban jaqyn. Keyde adam jauynan da ýirenedi. Keyde alys-berispen-aq onyng kóp ónerin ózine audaryp alady. Sol túrghydan payymdasaq, Jolbarys han temir qarudan da kende bolmaugha tiyis qoy. Al jalayyr eli, búlarmen japtas alban, suan Jonghar Alatauyn bóle jaylap otyrghan qonsylas kórshisi – maldyng etin qúrttatyp jeytin, әri búlargha degen qabaghy sol qúrttaghan maldyng etindey jirkenishti qalmaqtardan ne óner ýirensin?

Anada arghyn elinen oralghanda, Qaban jyrau Eskeldige, jalpy múndaghy elge bir habar aitqan. Áz Tәuke kótergen ýsh biyding biri, Tóle men Qazdauysty Qazybekting ýzengiles serigi, Kishi jýzding kósemi Áyteke by dýnie salypty. Sol úly qazagha arghyn elinen topyraq salugha adamdar ketip jatyr eken. Jәne de eng bastysy Áyteke by el-júrtpen, aghayynmen aryzdasar aldynda ýsh jýzding basyn qosar adam kerek-au degen sózdi qaytalay beripti. Sonda Áytekening basynda otyrghan el adamdary ony júbatpaq ýshin Tashkenttegi Jolbarys hannyng inisi, Kishi jýzding tóresi, jaujýrek batyr Ábilqayyrdy atap, «By atam-au, ýsh jýzding basyn osy Ábilqayyr qosady ghoy» degende, úly by jastyqtan kótere almay jatqan basyn teris búryp, sol teris qaraghan kýii ýndemesten jýrip ketipti.

Búl habar Eskeldige bir týrli oy saldy. Biraq ol oidyng anghary bir basqa. Osy Áytekedey adamnyng ketui Tóle biydey, Jolbarys handay adamdardy taramystay shirata týspes pe? Tipti búlardy qoyghanda, qazaqtyng ejelgi astanasy – Týrkistandy biylegen, ýsh jýzding tútqasy esepti, әz Tәukening ornyn basqan Bolat han ne oilap otyr eken? Edil boyynyng torghauyttarynan kóresini olar da talay kórip edi ghoy. Biraq múndaghy jongharlardyng búl jolghy qozghalysynan olar habarsyz ba? Ol da mýmkin.

Álde Jolbarys pen ýlken biyding ýnsiz jatuy bizden barshyn barghasyn, odan әri sol Týrkistandaghy Bolat hangha kisi shaptyryp, qol-ayaghy jipsiz baylanyp, aqyl tappaghandyqtan ba? Sóitip bizding barshyndardy da ústap otyr ma?

Solay shyghar. Áytpese, ekeuine eki barshyn ketti. Ekeui eki jolmen eki uaqytta ketti. Birining bolmasa, birining jeter merzimi boldy-au. Sol qos barshyn kimder edi? Jolbarys hangha jiberilgen әneukýngi myrza Qojanazar balasy Esenbay bolatyn. Al ýlken by Tólege kóp bolyp aqyldasyp, búl da myrza, osy Esenbaymen atalas Túrlymbet ketken.

Búl Túrlymbet kim edi? Búghan da týsinik beretin merzim jetken siyaqty.

Túrlymbet dәl qazirgi on jeti jasar shaghynda shybyn tayyp jyghylarday jyltyraghan iyeginde bir tal joq kóseligi qazirding ózinde aiqyn, kýn sәulesimen qúbylyp, qyz balanyng keypin eske salatynday jýzi dóngelengen, al basqa ózgesheligi shamaly jas jigit qana. Sol dóngelengen jýzi kóbine mysqylshyl, biraq, onyng Kókshe tenizding múzynday qatulana qalatyny da bar. Biraq onday qúbylys siyrek, búl ýlken daudyn, janjal tóbelesting ýstinde ghana jarq beretin belgisi. Biraq ómir kýnde dau emes. Sosyn da Túrlymbet negizinde mysqylshyl, tilining uyty bar jas jigit sanatynda. Tilining uyty demekshi, Túrlymbetting atyn shygharghan bar mәziri de osy edi. Talaydyng qarghysyna úshyraghan osy «kesilgir tili», biraq әzirge kesile qoymaghan tili keybireulerding aituynsha, tasty jaryp, tau qoparatyn. Al onyng qasynda adam degen nemene, Túrlymbetpen sóz sayysyna týsken kimde-kim ózining qanbaqsha úsharyn aldyn-ala bilip túratyn. Jәne de osy manaydaghy qonsylas jalayyr, alban, suan adamdary Túrlymbetten jenilgenin namys ta kórmeytin. Sebebi, ol Túrlymbet qoy.

Sol Túrlymbet on eki jasqa tolghanda әke men bala arasynda kiykiljing tuady. Ákesi Beken sharuagha joq, onyng esesine qúran hatymnan habary az bolghanmen, asa taqua, júma kýngi oqylghan qúrannyng sauaby kýshti dep, júma sayyn ynyrshyghy ainalghan aryq ker atyn sabalap, ary-beri jarym kýndik joldan artyq qashyqtyqta jatqan әkesining basyna baryp qúran oqyp qaytady eken. Balasy búl sabyluyndy qoy, kýizelgen sharuany oila, mal ósir, Qarataldan su tartyp, tary ek deydi. Osy sózi ýshin әkesi balasyn tayaqqa jyghady. Ákemen beldesuge әzirge kýshi az Túrlymbet ony osy betinen qaytaru ýshin endi ailagha kóshedi. Kelesi bir júma kýni Beken aryq kermen tependep beyit basyna kelse, moladan ýstine aq kiygen aq saqaldy әkesining ózi shyghyp túr eken:

– Kel, qaraghym Beken, kel. Maghan qylghan júma sayynghy qyzmetinning sauaby basymnan asyp tógildi. Men qazir júmaqtyng qaq tórindemin. Sondyqtan da seni qasyma alsam deymin. Júmaqtyng qyzyghyn sen de birge kórseng eken deymin.

Sonda Beken-ekeng qabyrghasyna shyr júqpaghan sorly aryq kerdi býkteuli qamshysymen qaq mandaydan úryp, jan dәrmen keyin búryp, auylgha qaray shabady-au. Auylgha ózi emes, ýreyi jetedi. Tura әneukýngi Qúlsarynyng haline dushar bola jazdaydy. Oghan úqsap, aryq kerdi shalmaydy, ózi de ólmey tiri qalady. Biraq әkesining beyitine búl tirshilikte qaytyp jolamastay da bolady. Osydan bastap, balasynyng tilin alyp, sharua qamyn oilaugha kóshedi. Aq kiyimdi, aq saqaldy әkesi bolyp, sondaghy moladan shyghyp túrghan shal myna Túrlymbet ekeni kóp jyldar boyy kәperine kirmeydi.

Áneugýni Qúlsary kórden shygha kelgen ekeuden shoshynyp, mert bolypty degendi estigende de Eskeldining osy Túrlymbetten kýdiktenui sodan edi.

Odan keyingi bes jylda Túrlymbet taghy da tez eseydi. Túrlymbetting sózderi, Túrlymbetting serilikten de qúralaqan emes qylyqtary turaly әngimeler el ishinde súmdyq kóbeyip ketti. Aqyry, Tashkenttegi ýlken biyge ajdahanyng auzynda túrghan jalayyr elinen barshyndyqqa jýru qúrmetine ie boldy. Biraq búl qúrmetten tap qazir elge payda bar ma, sol jaghy Eskeldi, Qaban jyrau, Balpyq bastaghan topty qatty qobaljytuda edi.

* * *

Týn ishi. Elding kóbisi úiqyda. Alty qanat kiyiz ýiding ortasynda sekseuilding shoghyna tesile qaraghan ýsh adam ghana osynday auyr týnde qisayyp tynys aludy óz bastary ýshin kýnә sanaghanday. Búlar – sol Qaban jyrau, Eskeldi, Balpyq. Key-keyde mynau týnning týneginde búl ýsheui elden jyraq, aidalada ang úlyghan essiz dalada adasqan, sóitip, osy ot basynda bas qosqan jolaushy adamdargha da úqsaydy.

Shynynda olay emes, búl ýidi kózimen kýzetken, júldyzdy aspan astynda tym sergek otyrghan syrtta adamdar bar edi. Kóbisi er-toqymyn jastanyp, shylbyrdy úzynyraq ústap, attarynyng ayaq suytyp, myzghuyna múrsat bergenmen ózderi saq. Myna ýsh adam otyrghan, qaranghyda tónkerilgen ýlken qazanday kóringen ýlken ýiding esigine kóz almay qaraydy. Birazy attarynyng er-toqymyn da sypyrmaghan. Búlar, shamasy, kýdikke kóbirek boy aldyrghandar. Eskeldi qoyghan saqshy jigitter by ýiining esigin kýzetu ýshin ghana emes, tyng tyndau ýshin de kerek edi. Qazir Ortaózekten jogharydaghy Moyynqúmnan әri bir-birinen dauys jeter jerde bytyray shashyraghan, bir-birine eshbir artyq dybyssyz belgi beruge dayyn atty jigitter jýrgen. Myna by ýiining manyndaghylar solar jaqtan da tyng tyndaydy. Áneugýni «jau shaptylap», Baybek shaldyng aulyna jete bere jan tapsyrghan jylqyshy jigit, el syrtyna qarauyl qong isin biraz qiyndatyp ta jibergendey. Qazir shynynda jau shauyp (onyng beti ary bolsyn), habar jetkizushi adam shyqsa, mynau úiqysyraghan, qysqy úzaq úiqydan әli oyanyp bolmaghan júrtty sendire qoi da qiyn siyaqty. Sosyn da Eskeldi men Balpyq qarauyl isin úiymdastyruda tosyn aila-әreketter jasaghan. Moyynqúmnan әridegi, Qaratal men Byjyny órley shashyraghan jigitterding bir-birine dybys beretin óz belgileri bar jәne kim qay tústargha qaray shabady, bәri aldyn-ala belgilengen. Jәne de ol dybystar sol sayyn dalada kýn men týndi at ýstinde auystyryp jýrgenderding birinen-birine ótip, múnda Eskeldi ýiining manyndaghy kýzetshi jigitterge olardyng ózderinen әldeqayda búryn jetuge tiyis. Odan arghy sharua osy kýzetshi jigitterde.

Búl rette júrtty tekke dýrliktirip almau – saqtyqtyng eng ýlkeni. Búrynghysy búrynghy, al, endigi ótirik qiqudy besiktegi balagha deyin keshirmeytini haq.

Aspandaghy júldyzdar jyljymay, qalghymay, ishinde ot janghan tónkeruli qazanday ýlken ýidi sol kýzetshi jigittermen birge qarauylgha alghanday. Úiqysyz, attyng pysqyrghanynan basqa dybys estilmeytin ýnsiz týn dala adamdaryna zil qara tastay salmaq salyp, auyr múngha bastaydy. Ásirese, mynaday óz auzyndy ózing baqqan, әri syrttan keler әrbir dybysty qalt jibermey, qatang tәrtippen kýtip otyru múndaygha ýirenshiktigi joq qazaq jigitterine onay emes. Áytpese, dalada otyru, dalada týneu búlargha qiyn bolyp pa? Týn qatyp kele jatyp, sharshaghan uaќytta «temir qazyqty» jastanyp, tughan dalanyng kez-kelgen tósinde jer tandap jatpay-aq qor etip, úiqygha basu, búlardyng talay bastan keshirgen qúqayy. Al úiqysyz sol dalada osynday qaranghy týnde bógeluge tura kelse, onda ne qiyalgha beriledi, әsirese, osyndayda tәtti qiyal qanday tamasha desenshi, jetegine bir týsip alsan, han-súltannyn, tipti aq patshanyng ay men kýnning ózin kólegeylep jibererdey aq jýzdi súlu qyzynyng biyik shatyr astyndaghy, altyn men pil sýieginen jasalghan, aq jibekpen kómkerilgen tóseginen bir-aq shyghasyn.Tipti bolmasa, sonday bir qyzyqty dәuren ansaghan asyq kókirektegi armandy әuezdi ýn etip, kókke kóterip, úzaq sozyp jatugha bolady. Qazaq әnpaz halyq. Meyli, kez-kelgenining kómeyi kýmis, tandayy jez bolmay-aq qoysyn, biraq, sonday ónerpazdardyng ónerin óz әlinshe jalghastyryp әketuge shetinen qúmar. Dausyna syn aityp jatqan eshkim joq onashalyqta qanday, әsirese, ondayda tyndaushysy – týn kórpesin oranghan búirat dala, qarayghan týbirler, qaranghyda qolyndaghy qúryghyna sýienip, múnyng ózi de qiyalmen aralas bir júmaq dýniyesine boy aldyrghan pendege úqsap-aq ketetin qynyrayghan sekseuil, aspandaghy júldyzdar. Olar әn yrghaghyna adamnan da әrmen berilgish keledi, shamasy.

Biraq onday erkindik myna jigitterde joq, qol-ayaghy jipsiz baylanghan, kómekeyine tas tyghylghan, qúlaq pen kózge shamadan tys kýsh týsken, basqagha moyyn búrugha múrsha joq, tipti, ishtegi kókirek quysy da bos emes, ol da basqa jaqqa auyp, múny sergite almaydy, ol kókirek quysynda qorghasynday auyr zil salmaq jәne jatyr. Ol zil salmaqtyng aty kýdik pen ýrey, qyraghylyq, dala adamdaryna tәn emes, shekten tys sergektik, kónil oyaulyghy.

Syrtta osynday jaghday ornatqan myna alty qanat ýiding ishindegi ýsh adamnyng óz kýileri qanday edi? Olar qazir kóbine ýnsiz. Ortada shalqy janghan sekseuil oty, qyp-qyzyl shoq, búlardyng endigi bar ermegi osy ghana bolghanday, soghan tesile qarap, kózderin almaydy. Sekseuilding keyde jasyldanyp, keyde ashyq kýlgin týske ainalatyn birde kóterilip, birde basylghan jalyny búlardyng әrqaysy ýshin ózinshe oy órnegin qúrugha bolysatynday. Sebebi, ot kóseuge, óship bara jatsa, bútalghan sekseuilden oqtyn-oqtyn tastap qoyyp, ony órshite týsuge ýsheui birdey qatysyp otyr. Týnning bir uaghy bolghan, endi oghan otyndy shyghyn etpese de bolady, sebebi sekseuilding qazirgi ýiilgen shoghynyng ózi-aq myna tangha molynan jeterliktey. Biraq mynalardyng qoly qimyldy kerek ete me, kezektese sekseuilding týrli týsti jalynyn óshirmeuding qamyn jasauda.

Býgingi keshte búl shanyraqtyng astynda osy ýsheuding aldynan top-tobymen kóp adamdar ótti, tapsyrma, rúqsat, eskertu siyaqtylardy qap-qabymen arqalap ketkender bar. Sosyn bir sәt biraz aqsaqal adamdar da jiyldy, olar osy ýsh adammen az-kem әngime-dýken qúryspaq edi, biraq, kelimdi-ketimdi jasaqshy jigitterding tasqyndy legin kórip, el basshylaryna basy artyq jýk bolmayyq dep, tez qaralaryn batyrdy. Eskeldiler ol shaldargha «qala túryndar» degen esh emeurin bildirmep edi.

Al qazir bәri tyiyldy. Jerge tóselgen kiyiz, kórpelerden, ortadaghy ottan basqa dәnene joq aghash uyqty, kiyiz tuyrlyqty keng ýide búlar ýshin jan tynyshtyghynan basqanyng keregi de joq siyaqty. Biraq sol eng kerekti nәrse qoldarynda túryp, onyng iygiligin kóruge eshqaysysynyng moyny jar bermeydi. Osynyng ózi-aq búl ýsh adamnyng bos bas qatyrumen otyrmaghanyn bildirgendey. Auyzdaghy sóz tausyldy, biraq, kókirektegi oy tausylar emes.

Bir uaqta ýy syrtyna zor deneli atty adam jaqyndady. Saqshy jigitter ony ózi men atynyng túlghasynan tanyp, oryndarynan qozghalghan joq. Kelgen adam dagharaday mol denesimen atynan týsip, buyrshyn jýrisimen shayqala basyp, esikti týre ashyp, ishke endi.

Sekseuil shoghynyng qyzuy betterin әbden shalyp, qara kýreng týske ainaldyrghan ýsheu kirgen kisige bir-bir kóz tikkeni bolmasa, erin de jybyrlatqan joq. Búl kisining ózi de sonday salqyn qarasqa jonyn tósep kelgeni kórinip túr. Búl týngi qonaq Balpyqtyng әkesi Derbisәli edi.

Ózi de qapsaghay deneli, eki iyghyna eki kisi mingendey iri túlghaly adam mynau týnning suyghynda ýstine túlyp kiygesin be, búrynghysynan da zorayyp, keng ýiding ishin taryltyp jibergendey. Basynan qaughaday bórkin sypyrghanda ashyq mandayy men jiti kózi ortadaghy ottyng jaryghymen aiqyndala ketti. Jiti kózi jýitkip túr. Búl eng aldymen myna otqa qarap, melshiygen ýsheuding tap qazirgi sәttegi qarym-qatynasy qanday ekenin bilip almaq ýshin sezimtal kókiregi men kóz janaryna kýsh týsirgen edi. Sony bayqap bolghasyn ghana ónine jenil kýlki tabyn jýgirtti. Onysy mezgilsiz kelisi ýshin keshirim súraghanmen birdey edi.

Búl mana keshte bolyp ketkenderding biri. Endi uaqyt ótkizip, el ayaghy basyldy-au degen kezde osy onashalyqty paydalanyp, úry adamday taghy kelip túr. Ottyng ar jaghynda qaq tórde kirgen kisige qarama-qarsy qarap, Qaban jyrau jayghasqan. Qalghan ekeui eki jaghynda betterin otqa kaqtap, algha qaray úmsynynqyray otyr. Tipti Eskeldining qanjarday týzu saqaly sol otqa tiyip keter me eken dep te ќauiptenuge bolar edi. Syrttan kelgen jiti kózdi Derbisәlige solay kórindi.

– Orta tolsyn! - dep, qart qonaq bir til qatty.

– Keliniz, aksaqal, - dep, Qaban sәl jyljyghan bolyp, jasy ýlken adamgha oryn bosatyp jatyr. Derbisәli Qaban men Eskeldining ortasyna ornalasty. Balpyq әkesine endi qaytyp týstep qaramasqa bekingen adamsha qabaghyn tym týsirip jiberipti. Áke men bala arasyndaghy júrtqa belgili dýrdarazdyq әldeqashan, myna dýrbelendi kýnderding tauqymetinen-aq úmytylyp ketetin nәrse edi. Derbisәli ýshin solay. Balasynyng Jonghar Alatauynyng qys qyspaghyndaghy qoynauynan kelisimen ózine aldaspan ala jýgirgen minezin o basta-aq kek tútpaghan. Qayta ishtey, júrttan jasyryp, til-kózden saqtanyp, maqtan kórgen de jayy bar. Tek Balpyq sondaghy búrq etken ashuy әkesin kórgen sayyn qayta qozdanatynday ózin dýniyege keltirgen adamgha qaytyp jarqyn jýzben qaraghan emes. Shynynda ondaygha Balpyqtyng múrshasy da joq qoy. Qazir de sol múrshasy joq adamnyng kýiinde qatty tomsardy.

Sózdi Derbisәli men Qaban bastap, Eskeldi qostap otyrdy. Búlar Tashkentke ketken qos barshyn – ózara tuystas myrza Esenbay men Túrlymbetting osy uaqytqa deyin oralmauyna qysqa-qysqa kýdik bildiristi de, әngimeni tosyn jaygha búrdy. Búghan ilik tastaghan Derbisәli edi. Ortadaghy ot qyzuynan boyyna jylu bardy ma, kýpisining týime baularyn aghytyp, bosatynqyrap otyrdy.

– Mynau bәishegirdegi Qydan degendi bilesinder me? Qystauy anau Týiemoynaqtyng manynda ghoy, - dep, Derbisәli ot ainalasyndaghy ýsheuge jaghalay taghy kóz jýgirtti. Balasy Balpyqty әsirese múqiyat sýzip ótti. Biraq ol búghan әli de qabaghyn kóteretin emes. Derbisәlining odan kónili pәstartyp neghylsyn?! Meyli, balasy búghan myng jerden teris qarasyn-aq, býiirin jylytugha basqa balalary da jaraydy, tek osy týlegi on eki ata jalayyrdyng ishinde әzirge aty ozghan, qaradan tusa da han zatyna kisi salyp, jauap kýtken myna eki adammen ómir baqy ýzengi qaghystyryp ótse eken. Derbisәlining bar armany osy. Al songhy kýnderdegi әpselen, onyng ýstine býgingi kesh, myna otyrys Derbisәlini sol armanyna bir taban jaqyndatqanday. Sosyn da ol myna ýsheuding aldyna tartpaq kýdikti jaydyng ózin Qojanasyr hikayalaryn suyrtpaqtatqanday, tym kónildi jýzben bastady. Alghashynda Eskeldi, basqalary da ony Derbisәlining kezekti bir qysyr әngimesi shyghar dep oilaghan.

– Bәishegir Qydandy ishek qyryndy­syna deyin bilmesek te, bylay jýztanyspyz ghoy, - dep qoydy Qaban jyrau. – Ol kimning shikәrasy bola qapty?

– Kimning shikәrasy ekenin qaydam, sol Qydanyn, ózi maldy-jandy adam ghoy, bәrin jiyp-terip, tórt týligin toptap aidap, júrtynda aqsaq toqty týgil, synyq iyne qaldyrmay, tómen qaray kóship ketipti.

Búl sózge bәrinen de Eskeldi eleng dedi. Biraq tamaghyna tas tyghylghanday, ýn qatpastan bedireye qarady.

– Kóshkeni qalay, Kókshe tenizding suyna qaray ma, joq teriskey, ne kýngeyin betke alyp pa? - dep, taghy da Qaban sóz qystyrdy. Eskeldining týsi búzylghanyn bayqamady da.

– Adam balasy bilip bolmaydy, - dep, Derbisәli býkteuli elik sapty qamshysymen óz sanyn ayamay úrdy. – Teriskeyinde ne bar, kýngeyine shyghar.Osylay dausyn qataytyp aldy da, myna ýsheuining basyna kelmegen bir súmdyqtyng shet-púshpaghyn taghy qyltitty:

– Osydan ýsh-tórt jyl búryn Qydan neden asqaqtap edi, esterinde joq pa?

– Tóre túqymyna qyz bergenin aitamysyz? - dep, Balpyq endi ghana qabaghyn kóterip, ottyng ar jaghynda ózine qarama-qarsy otyrghan әkesine kózin qadady.

– Tóre túqymy degende jay tóre me ol? Jolbarys hannyng inisine, inisi bolghanda, sol hannyng kóniline jaqqan bir inisine tuysy bólek, aq patshagha layyq súlu qyzyn berip, aiday balqyp, kýndey shalqydy emes pe? Men osy jerde bir gәp bar dep oilaymyn, otyrghan ornymda shauyp tastasandar da.

Bir gәp baryn Dәrbisәliden basqalar da birden ishke týigendey. Eskeldi shart ketti:

– Oilap-aq edim men, ishim suyq tartyp-aq edi bir týrli, - dep, ol qatulana sóiledi. IYegin kóterip, qanjarday saqalyn qara jerge qadap jibererdey silkinip shygha keldi. – Men ol Qydan kóshining shet-púshpaghyn kórdim emes pe?

Búdan әri Eskeldi terisine әreng syighanday ashumen әneugýni Qarataldyng ar jaghynan aqbúiym elinen kele jatyp, oilamaghan jerden bir qúnyker, ýsh daugerding ortasyna týsip, tórelik etkenin, andas ishindegi janbay Búqpanbet shaldyng balasy Shopabaydy ýsh birdey pәleden qútqarghanyn aityp shyqty. Sózining sony mynau:

– Men sol kәrtamys týieshiden súradym da, ol bolsa, Qydannyng agha-yyn-tughanynyng týiesin Aqdalanyng ashy oty mol bir jayylymyna aidap baramyn, anyq baghytyn ózim de bilmeymin, Qydannyng ózi sonymnan quyp jetpek, - dep soqty ghoy.

– Búl jerdegi gәp sonda mynau ghoy, - dep, Balpyq әkesi Dәrbisәlining sózin jalghastyrghangha úqsady. – Jonghar jaqtan qauip baryn han túqymdary bizden búryn-aq bilip otyrghan ghoy, shamasy. Solar arqyly Qydannyng qúlaghy týrik súlu qyzy da mәn-jaydy úghyp, әke-sheshesine habar salghan, shamasy. Bastaryng amanda beri kósh degen ghoy.

Búl tap qazir osy shanyraqtyng astyndaghy qalghan ýsh adamnyng da ishi-bauyryn jaylaghan kýdik edi. Sonda da Derbisәli eng aldymen, balasynyng kókiregining jýiriktigine razylyqpen qalyng ósken saqal-múrttan jogharyraq betining ashyq jerlerine, mandayyna, kózining ainalasyna әjim syzyqtary jiyrylyp, jymiya kýlgen týr kórsetti. Qazir әldenege masattanatyn zaman ba, Derbisәli ony esten shygharghangha úqsaydy.

Qaban jyraudy, Eskeldi biydi, jas batyr Balpyqty búl shaqta ashyndyrghan Qydan, ne onyng oida joqta tómen kóshui emes. Han túqymdarynyng bas jaryp, kóz shygharatynday oqshau, ishke syiymsyz qylyghy edi. Eger búlardyng osy kýdigi rasqa ainalsa, han túqymdary ózderining tughan-tuysqandaryn, jamaghayyn, qúda-jekjattaryn ghana qanatynyng astyna shaqyryp, qalyng qazaqty ajdahanyng auzyna tastaghany ghoy. Áyel degen zúlym keledi, tipti, Qydannyng qyzy ózi aq jibek kórpening astynda qoyyndasqan súltangha syr bildirmey-aq, rúqsat súramay-aq, Jonghar Alatauy jaqtan tóngen qauipti sodan estip-bilip, óz betinshe-aq múndaghy tughan-tuysqandaryna, әke-sheshesine habar salghan shyghar?! Onday kýnde de han túqymdaryn aqtau qiyn. Ánsheyinde qalyng qazaqty «altyn qazynasy»ataytyn olar, mynaday qaterli shaqta sol Qydannyng baqyr basty qyzy qúrly bolmaghany ghoy. Qydannyng qyzy әke-sheshesine habar berip ýlgergende, han túqymdary neghyp sol altyn qazynasy – qara halyqty úmytyp, kerenaulana qaldy?!

Osy súraudyng tónireginde búlar biraz tәjikelesti. Al Qaban jyrau әngime tórkinin biraz arygha apardy. Keudesinen әldene ýzilip týskendey bir týrli elegizip sóiledi:

– Qazynasyz bay – bay emes, qarasyz tóre – tóre emes. Shanyraghyn qansha uyq tirese, sonsha aqylshysy bar han túqymdarynyng kózin shel baspaq emes, basyn qara túman shalmaq emes deushi edi ghoy. «Handa qyryq kisining aqyly bar» degen sóz de osyndaydan qalghan deushi edi ghoy. Sonsha aqylshysy, sonsha aqyly bola túryp, han iyem jalayyr elin úmytpasqa tiyis edi ghoy. Tórening tóre boluynda jalayyr men nayman júrtynyng jóni bólek-tin. Shynghys hannyng keyingi qozghalysynda sol jalayyr men nayman eli qanday erlik kórsetpedi?!

– Qabeke-au, attyng jaly, týiening qomynda túryp, tym әrige siltep, aua jayylghanynyz qalay? Bizding jaghday múny kótere me? - dep, Eskeldi jy-  raudyng sózin bóldi.

– Búrynghynyng adamdary bizden әldeqayda dana shyqqan ghoy. Han túqymdarynyng óz oryn, óz jaratylysyna oray, qara qazaqqa qaraghanda sol búrynghylardyng danalyghynan әldeqayda mol susyndaugha mýmkinshiligi bar emes pe? Sóite túra, han túqymdarynyng keyde terennen tolghap, terennen tartyp, is qylmaytynyna ókinemin de. «Búrynghylardan dәris alghandaghysynyng nәtiyjesin jel úshyryp әkete me?!» - dep kapalanamyn da.

– Qapanyz oryndy, jyrau agha. Sonda da qolamtadan jana suyrylghan astyng ystyghy qol men tildi qabat kýidirmey me? Áriden góri, berining tolghamdary qattyraq tiymey me? Óziniz altyn jýzin tamashalaghan, úlar qústyng qanatynday susyldaghan ýnin estigen mynau әz Tәuke han dýniyeden ótkennen keyingi zamanda qoraly qoyday topyrlaghan han-súltandardyng qara qazaq balasyn bir arnagha toghystyra almaghanyn nege tilge tiyek etpeysiz?

– Eskeldi-au, men de sózimning týiinin osy tústan shygharmaq edim ghoy.

– Bas-basyna han bolmaqqa, qara qazaqty ala qoyday bóle qyrqyp, aighaygha ysqyryq qosatynyn nege aitpaysyz? Bizden góri olargha jiyirek qatynaysyz. Betterine shyjghyryp nege baspaysyz? Balasynyng shahit keshkenin estirtkeni ýshin dombyranyng auzyna qorghasyn eritip qúighan Shynghys pen Joshynyng zamany kelmeske ketkenin, bas kespek bolsa da, til kespek joq ózge zamannyng tughanyn jaqsy bilesiz ghoy, agha.

Qaban sәl irkilip edi.

– IYә, jas by dúrys aitady, - dep, sózdi Derbisәli ilip әketti. – «Ala qoydy bóle qyryqqan jýnge jarymaydy»  dep, qara qazaq jaghy talghansha sarnaydy-aq. Tap osy sózge kelgende, han zaty ataulynyng qúlaghy tas bitelip qalatynyna saqaldy basym men de qayranmyn.

Qaban jyraudyng jýzi bir týrli synyq tartty. Ortadaghy ottyng sәulesi múnyng uysqa syimas mol saqalynda, qúljanyng saqasynday ýlken múrnynda, qalyng ormannyng ortasynda jyltyraghan qos kólshiktey janarynda jýgirip jýrip, sonday bir tauy shaghylghan renkin otyrghandardyng aldynda qaranghylyqtan arshyp, aiyryp bergendey. Qatty ekilengen Eskeldige jauap sóz izdegen týri de bayqalmaydy.

Búl kórinis eki ortada Derbisәlige jaysyz tiydi. Ásirese, jyrau men jas biyding songhy shiryghulary bir týrli jaraspaghanday sezilgen. Sodan búl ýlken kisi retinde bir jaryqshaq kórgenge úqsatty. Ekeuining ortasynda múnyng oiynsha dәneker bolarlyq taghy bir tolghamdar kerek edi. Ony Derbisәli qinalmay tapty.

– Ol shaqta sender týgil, myna mening jaryq dýniyege kelmegen kezim,- dep, Derbisәli kýpisining eki ónirin ashynqyrap, otqa jaqynday qayta sóiledi.

– Sonda myna Tarbaghatayda qalmaqtardyng Úly jiyny bolghan eken. Ol jiyn jayynda әkem Qanqoja aityp otyrushy edi. Ákem jaryqtyq ónerimen, isimen el aldyna týsken adam emes, biraq anaghan-mynaghan qúlaghy týrik súnghylalyghy bar edi. Sender mynau ótken zamandy, әz Tәuke handy auyzgha alghasyn, eske týsken әngime ghoy. Siz de tym әrige kettiniz dep sókpegeysinder. Bile bilsender, búl әrining emes, izi suymaghan berining әngimesi. Mine, sol jiyngha múryndyq bolghan qalmaqtardyng әli kýnge aruaq tútary Batyr qontayshynyng erki desedi. «Sening kýshing birlikte» degen tasqa qashap jazar sózdi alghash ret qalmaqtardyng qúlaghyna qúighan sol Batyr qontayshy, shamasy. Ol jiyngha býkil oidaghy-qyrdaghy qalmaqtardyng basty-basty adamdary tegis qatynasypty. Tipti, oidaghy-qyrdaghysyn qoy, anau Edil boyyndaghy torghauyttardan da at arytyp, adamdar kelipti. Olar ózara týbi birge tuys ekenin úmytady deysinder me? Úly úrannyng ýstinde býiirleri qyzyp, qiqugha qiqu qosyp keledi ghoy kәpir nemeler. Monghol, oirat, torghauyt deymiz. Dini bólek, bәri qalmaqtar ghoy solaryn. Mine, sol úly jiynda kýllisi ant-su ishisip, ýlken zang shygharghan eken deydi. Ol zannyng qasynda әz Tәuke hannyng «Jeti jarghysynyn» auqymy әldeqayda tar ma deymin?!

– Búl jerde siz neni kózdediniz, týsinbedim, - dep, Qaban jyrau qozghalaqtap, saqaldy iyegimen tósin uqalaghanday basyn shayqay berdi. – «Jeti jarghy» – ishki el zany. Al siz nysanagha alghan qalmaqtyng ýlken zany ol naghyz qandy soghys zany emes pe? Ekeuin shendestire sóileuden, aqsaqal, ne úta qoyamyz? Al tap sonday soghys zany bizde nege joq deseniz, Týrkistanda bas qosqan Tәuke han men ýsh jýzding týlegi – úly biyler sol jaghyn nege oilastyrmaghan deseniz, onda әngimening tórkini basqa.

– Jyrauym, men sizder siyaqty el taghdyryn moynyna alghan adam emespin, jay sharua baqqan qara qazaqpyn. Biraq sonda da sóz ben sózimiz ýndes shyqqanday. Al aitty, aitpady, onday soghys zany bizding taqiyamyzgha tar keler me edi?

Qaban jyrau «osy sózdi shynynda myna Derbisәli shal aityp otyr ma?» degendey qabaghyn ajyraytyp, búghan búryla bir qarady. Balpyq ta osy joly jýzin kóterip, tosyn yqylaspen әkesin barlady.

– Biz óziniz aitqanday, sharua baqqan, mal baqqan beybit elmiz. Soghys zany bizding ne qajetimizge kerek? - Búl Qaban jyraudyng oiyndaghy anyq jýrekjardy sózi emes, Derbisәlinin, ne basqalardyng tilin shygharu ýshin әde- yilep qiyalay tartyp, bir syzyp ótkeni edi.

– Apyrau, endi qara qalmaq qozghalyp jatyr dep, qara aspandy tóndirushi ózdering ghoy! - Osyny aitty da, Derbisәli eng aldymen, ottyng ar jaghyndaghy óz balasynan seskengen týrin bayqatty. Tilin tistey, jyrau men Eskeldi biyge qos janaryn kezek-kezek jýitkitti. Andausyz sózi ýshin tap qazir mynau ýsheui tarapynan eshqanday qater joqtyghyn sezip-bilgesin ghana sózin jalghastyrugha qayrat tapty.– Anau-mynau ýrkinshilik zamanda qara qazaq jadynda tútar, arqa sýier, kәperine alar bir syzu kerek emes pe?

– Onday syzu bar. Ol han-tórening kókireginde, aq mamyq tósegi men jangly dastarhanynda! - dep, Qaban jyrau kesip aitqangha úqsady.

– Sol han-tórendi qazir kórsetshi. Jana ghana sol han-tórening túqymdary jayynda ózdering neni byqsyttyndar?

Derbisәlining myna sózine Qaban jyrau myrs kýldi. Al Eskeldi basyna qara jamylghanday jýzin búrynghysynan da tómenirek saldy. Eskeldining osy rayy Balpyqqa da kóshkendey, ol da tómen túqyrdy. «IYә, aqyl tappay, er jerge qaraghan zaman». Búl – Qabannyng basyna kelgen oi. Ol Eskeldi men Balpyqty bayqap, olarmen birge saryuayymgha salynyp, qúrdymgha ketkisi kelmedi. Aqyn jandy, qúbylmaly minezdi adam ghoy, tuy qayta shalqyp, týn týnegi tóbeden basqan myna bir kishkene qostaghy týtindi auadan shabyt tapqangha úqsady.

– Aqsaqal, bizdi óitip, kózge shúqyp qaytesiz? Neshe atamyzdan bergi ýrdisting qúrsauyn búzyp, aua jayylyp, qayda sharyqtamaqpyz? Anau-mynau zamanda qaragha tughan kýn tórege de tuady. Tashkent asqan Qydan shaldyng mal-jany ótken joldan jau qalmaq óte almas deysiz be? Qúday onyng betin aulaq qylsyn. Sonda da jaman aitpay jaqsy joq, qalmaq qozghalghan shaqta tóre túqymdary jerding jaryghyna týsip kete almas. Eng qúrymasa, sony oilap, bir is qylar. Qúday amanda, artyn kórip alarmyz. Al Batyr qontayshynyng janaghy ýlken zanyn әu- liyemdey etip, mansúqtaudy sauapty iske balaghym joq. Ol әlgi, tughanda qan uystap tughan Shynghys han zandarynyng sәl tigisi jatqyzylyp, júmsartylghan núsqasy ghana emes pe?

– Búl sózine әbden-aq qosylamyn, esh dauym joq, - dep, Derbisәli kәri buraday qozdanyp, túla boyyn týgel qozghalysqa keltire sóiledi. – Shynghys hannyng zandaryna týr-úsqyny keledi-aq. Sonyng tapqan balasynday deseng de qate emes. Tek, myna songhysynyng músylmandyghy basym ba deymin. Shynghys handiki qany tamshylaghan qatal zan. Onda mysalgha jazanyng bir-aq týri bar. Ol – ólim. Ólim jazasy. Al qalmaq zanynda ólim jazasy joryqqa shaqyrghanda boy tasalasan, jau kele jatqanyn kórip túryp, býghyp qalsan, joryq ýstinde úly kinәzdardyng aitqanyn eki etip, tilin almasang ghana qoldanylatyn kórinedi. Al soghys ýstinde qorqyp, bas saughalaghangha ólim jazasy joq, ony tek    әielshe kiyindirip, kópting aldynda mazaq etedi eken.

– Derbisәli aghamyz búl sózdi nege tuyndatty, men týsinip otyrmyn,  - dep, Eskeldi dәninen shany kóp talastyng negizgi týiinin arshyp alugha ynghaylandy. – Batyr qontayshynyng túsynda Tarbaghatayda bas qosqan qalmaqtar jasaghan zandy sizder sekildi týbegeyli bilmesem de az-múz habardar edim. Sonda mening úqqanym, onyng negizi soghys zany ekeni ras, biraq, odan da joghary túrghan mәn-maghynasy – osy Derbisәli aghamyz aitqanday, oidan-qyrdan jiylghan qalmaqtardyn, tipti sonau Edil boyynan kelgen torghauyttardyng – bәrining tas-týiin etip, basyn biriktirude jatyr ghoy. Mine, әngimening týp qazyghy qayda? Sol qalmaq zanynyng týp qazyghy qazaqtyng han-tóresining aqyl-zerdesine nege jetpeydi, kókiregine nege batpaydy?

– Biraq ol jiynnan keyin de Batyr qontayshynyng múragerleri túsynda qalmaqtar ózara shaynasyp, talay ret byt-shyty shyqty emes pe?

– Byt-shyty shyqsyn-aq, Qabeke, biraq, ol jiynnyng taby qalmaqtardyng kókireginde qaldy emes pe? Býgin byt-shyt bolghanmen, ertenine qayta auyz jalasuy qazaqtargha qaraghanda әldeqayda tez de onay. Derbisәli aqsaqal siyaqty ýlkenderding әngimesinde osynday oidyng túnyghy shayqausyz túr emes pe?

– Men bir nәrsege oy jetkize alar emespin, - dep, Balpyq otty kósep qoyyp, búl da bir til qatty. – Batyr qontayshy yqpaly kýshti danyshpan-aq adam shyghar. Myna bizding irgemizdegi qalmaqtar men Edil boyynyng torghauyttary úshqan qúspen jarysyp, ózara at sabyltyp, qatynasyp-aq túrsyn. Biraq olardyng basyn Batyr qontayshy qalay qospaq, ortasynda talystay bolyp qazaq dalasy jatyr emes pe? Álde qazaq dalasyn han-tóresimen qosyp, qusyryp әketpek dәmesi bar ma edi?

Jas batyrdyng súraghyna qaysymyz jauap beremiz degendey, Derbisәli men Qaban jyrau bir-birine jaltaq-jaltaq qarady. Eskeldining de ynghayyn nysanagha alysty. Biraq ol kózin ottan kótergen joq. Aqyry, Derbisәli Qabangha jol bergen ishara jasady.

– Batyr qontayshy qazaq dalasyna onsha kóz alartpapty, Balpyqjan. Este qalghan eski әngimelerge jýginsek, ol soghys zanyn qabyldady dey túrsaq ta, kókiregi ken, birshama beybit adam siyaqty. Al torghauyttarmen qalay bas qosyspaq deysing ghoy?! Olardy Edil boyynan kóshirip әkelmek boldy emes pe? Torghauyttardyng qazirgi hany Angke on eki jasyna deyin sol Batyr qontayshynyng qolynda óz balasynday tәrbiyelenip ósipti. Batyr qontayshy olardy sóitip ishke tartqan ghoy. Jana aityldy emes pe? Batyr qontayshydan keyin onyng múragerleri túsynda qalmaqtar ózara tis salysyp, shayqasty dep. Mine, sol Edil boyyndaghy torghauyttar endi-endi beri qaray qozghalghaly túrghanda Batyr qontayshy ólip, múndaghylardyng shat-shәlekeyi shygha bastaghasyn, olar bógelip qalypty. Sol bógelgennen әli bógelude. Biraq aradaghy tuystyq jeli ýzilmegen siyaqty. – Qaban jyrau sәl toqtap baryp, әngimesin jalghady. – Al Batyr qontayshydan keyingi Qaldan-Boshaqty deydi jәne býgingi Syban Rabtan deydi, búlar jolyndaghy tas qabyrghagha qaramaytyn anyq basbúzarlar siyaqty. Shýrshitpen eki ortada oiran salyp keledi. Bizge qansha tis batyrdy? Al býgingi әngime taghy mynau.

Osy kezde esik ashyldy. Endi keletin eshkim joq, mynau esik ashqan kýzetshi jigitterding biri shyghar dep, ýidegi tórteu kiretin adamgha tym jaybaraqat qaraghan. Biraq kiyiz esik aiqara ashyldy da, ar jaghynan týn týneginen basqa eshkim de, eshteme de kórinbedi. Esikti jyn-shaytan kelip ashyp túr ma degendey, ot ainalasyndaghylar bir-birimen kóz týiistirip te ýlgergen. Joq, «kirinizder» dep, synghyr etken әiel dausy estildi. Eskeldi óz bәibishesining dausyn tanydy. «Múnshama mezgilsiz uaqytta búl kimdi ertip kep jýr?»

Eskeldining bәibishesi jol berip túrghan adamdar kire qoymady. Endi bolmasa, Balpyq atyp túryp, syrtta tartynshaqtaghan adamdargha ózi baratyn edi. Salghyrtyp baryp, әiteuir, bireuding shet-púshpaghy kórindi. Ol tym bayau qozghalyp, ýnireygen týn týnegin óz denesimen kólegeylep, alasa esikten enkeyip ótip, әreng tabaldyryq attady.

Birinshi kirgen adamnyng dene túrqy úzyn eken, bet-jýzin ajyratu qiyn, basyna kiygen júqa kiyizden tigilgen dalbaghayy eki iyghyn ghana emes, mandayynan kóp tómen týsken, kózderin de tolyq jauyp túr. Al jaghasy kóterinki, etegi ayaghynyng basyna deyin jetken úzyn ishik iyegin qosa býrkepti. Dalbaghayy ken, búl adam tómen qaraghanda ózining ayaq jolyn ghana kóretin bolar.

Ekinshi kezektegi bir tegene qymyz kótergen Eskeldining bәibishesi – Aqjәmiylә edi. Búl ýstine kónetoz júqa shapan ilgen, basyndaghy kiymeshegi men ony bastyra tartqan aq oramaly múnyng da boyyn úzartyp túr. Teginde, myna Qaban jyrau men basqalar mәslihat qúrghan alty qanat ýy osy Eskeldining bәibishesi Aqjәmiylәgha qarasty dýnie edi. Mynau tuyrlyq, týnlikterinen bastap, qoshqar mýiiz, synar ókshe, it qúiryq, ne qynyr moyyn siyaqty órnekter salynghan basqúrlaryna de-yin osy Aqjәmiylәnin, ne onyng basqaruymen oinaqtay basqan auyl әielderining qoldarynan shyqqan. Búl ýidi Eskeldining et bauyr jaqyndary, ne Eskeldini jas by atap, qadir tútqan tileui bir ainala júrtshylyqtyng birazy aq orda dep te ataytyn. Solay ataugha layyq tuyrlyqtary aq qoydyng jýninen basylghan kiyiz, әri shanyraghy biyik, enseli kelgen ýy ekeni de ras edi.

Qazir osy aq orda mynaday kýdigi mol, ýlken-kishini úiqydan bezdirgen almaghayyp kýnderde Eskeldining erki, úigharymy boyynsha, basqa ordagha ainaldyrylghan. Aqjәmiylә uaqytsha bala-shaghasymen Eskeldining kishi әieline qarasty boz ýige kirdi de, myna ýlken ýidi jerge tóselgen kiyiz-kórpelerden basqa esh jasau-jabdyqsyz túrghyzyp, ony el basshylarynyng osynday kýn-týn demey bas qosatyn orny etip jariyalaghan. Bala-shaghaly әiel, әri ózi siyaqty bauyrynan órgenderi kóp toqaldyng qolyna qaraghan, teng sheshilmegen kýn bolghanmen, Aqjәmiylә mynaday týn ortasy aughan shaqta da bet-ajary ashyq, jarqyn edi. Qolyndaghy bir tegene qymyzdy jerge qoymastan, ózining sonynan kirmekshi ýshinshi adamgha jol berip jatty.

Búl ýshinshi adamdy Eskeldiler birden tanydy. Belin juan belbeumen tas qyp bughan qysqa jarghaq tondy, senseng bórikti, qasy-qabaghy da, uysqa tolmas saqal-múrty da seldir, ózi de júqaltang deneli, ayaghyn taghaly attay oinap basqan, shiraq jýristi Qúlja edi. Búl myna Derbisәlimen tuystas adam, jalayyrdyng ishindegi Andas esimdi atanyng alty әielining biri – Tasbiykeden tughan Menlibay úrpaqtaryna jatatyn. Búlardyng qystauy Ortaózekte emes, Týiemoynaq jaqta. Eki ortany mynaday týnning týneginde, aisyz qaranghylyqta kemi ýsh bie sauymynday uaqytta jýrip ótuge bolady. Ýidegiler Qúljagha kóp alandap jatpady, tipti onyng tósin basyp, «Assalaumaghalaykóm» degen dausyn da estimegendey. Bәrining myna birinshi kirgen, jýzin dalbaghay jasyrghan adam kim dep, eng aldymen sonyng sheshuin  tappaqqa ishtey alasúrghan týrleri bar.

Qúlja Derbisәliden kóp kishi, myna Qaban jyrau shamalas adam.

Ýidegilerding nazary ózinde emes ekenin bayqasa da, oghan mәn bermegensip, jýzine kýlki tabyn ýiirip:

– Sizderding úiqy kórmegen jaylarynyz alysta jatqan bizding qabyrghamyzgha batty. Múnday kýnde jyly tósekting qyzyghyn kóru qúday aldynda bәrimiz ýshin de kýnә. Sosyn da bir týngi úiqyny sadaqagha atap, beri tartyp otyrdyq. – Eskeldiler Qúljanyng sózin әli de olqysynghan kýide edi. Ári bir sózin ústasa, ekinshisi súrsha qússha qúlaq túsynan dybyssyz úshyp ótkendey, onyng ne aityp, ne qoyghanyn tolyq týsingen de biri joqqa úqsaydy. Olardyng osy daghdarghan kýiin ashy ishekshe soza beruge úyaty jetpey, qasyndaghy úzyn boylygha digir etti:

– Áy, jýz kórsetsenshi.

Úzyn boyly kiygen ishigining ishinde-aq ortan belinen synyp týserdey bir shúghyl qimyl jasady. Múnysy әiel qimylyna qatty úqsap-aq ketip edi. Sosyn ol mandayynan kóp tómen týsken dalbaghayyn kóterip, әli de jýzin tolyq ashpay, basyn tómen iyip, otyrghandargha sәlem berdi. Múnyng kim ekenin birinshi bayqaghan Balpyq edi:

– Daraboz jeneshem ghoy mynau! Tóbesi kók tirep kelgenge әldekim eken desem. – Balpyq osy týnde birinshi ret kónildenip, domalaq jýzine balalyq elgezektik әldeqaydan kep qona ketkendey. Endi ghana búl ekeuge oryn beru  kerektigin esine alyp, ot basynan atyp týregeldi.

– E, Qúljanyng ýiindegi ózimizding kelin balamyz eken ghoy, - dep, Derbisәli de dauystap jatyr.

Daraboz Aqjәmiylә qymyz toly tegene qoyghan ayaq jaqtaghy kiyiz ýstine tize býkpek edi, ýstindegi úzyn ishik pen basyndaghy dalbaghayy eshtemege yryq beretin emes eken. Eskeldi sony bayqap, búl da jengesinip:

– Kóktemning kýninde osynshama qalyng kiyinip, sender de Bәishegir Qydangha úqsap, әldeqayda bezip bara jatqannan saumysyndar osy? - dedi.

– IYә, Esekem dúrys aitady. Neshe jerden jau alsa da sheshsenshi ýstindegi túlybyndy. Toqtyshaqtyng terisine sonsha jasyrynatynday kelin bop býgin týsken joq eding ghoy. – Balpyq osyny aitty da Darabozdyng ýstindegi qalyndy sypyrysugha qolyn sozdy. Búl kezde Qúlja otty ainalyp ótip, Qabannyng qasyna jayghasa berip:

– Bәishegir Qydangha úqsaghany nesi, ol qashan elden bezip edi? - dedi. Daraboz ishigin sheship, Aqjәmiylәning qasyna jayghasqansha, Derbisәli oghan Qydan jayyn týsindirip te ýlgerdi.

Aqjәmiylә júrttyng ayaq joly dúrys kórinsin dedi me, sekseuilding eki-ýsh bútaghyn shoq ýstine tastap jiberipti. Jasyldana kóterilgen jalyn, әri oghan eki kelinshekting jýzi qosylyp, aq ordanyng ishine shynynda samaladay jaryq ornady. Otyrghandar endi bayqady, Darabozdyng qysylatynday da jóni bar eken, sebebi úzyn ishikting ishinen búl birshama alabóten kiyim kiyipti. Pәlendey alabóten de emes, búl osy ónirde siyrek kezdesetin әri әielderding úzaq jýriste, joryq ýstinde iyqqa iletinderi edi. Búlardy Daraboz әldeqaydan tauyp әkelmegen, óz qiyalymen ólshep-piship, óz qolymen tikken edi. Endi ony ýstine japsyryp, osy qalpynda el basshylarynyng aldynan bir ótudi arman etken. Kýn sanap, saghat sanap otyrghan shaqta ol armandy jýzege asyrudy keyinge qaldyra beruden ne qayyr?

Darabozdyng kiygeni belin qapsyrmamen bughan, úzyn jeni men tizeden joghary etegin jiyektey qús tanday, iyir mýiiz órnekter salynghan kók masaty qamzol edi. Eng ghajaby ol emes, jayshylyqta әielderding osynday qamzolynyng astynan qos etek kóilegi delendese, Daraboz ol ghúrypty tәrik etkendey. Búl kóilekting ornyna týsi belgisizdeu shalbar men úzyn qonyshty etikti jaratypty. Búghan elik sapty qamshysy men syrtynan kógildir oramalmen bastyryp baylanghan qamshat bórki qosylyp, aiqay úrandy joryq, ne alysqa siltegen kósh ýstinde at qúlaghynda oinaghan jas qyzdyng kelbetin beretin edi.

Darabozdyng myna týrine eng aldymen Aqjәmiylә qyzygha qarady. Kiymeshekting ýstinen dagharaday oramal tartqan, nәrkes kózdi, tap qazir renki әldeneden qas pen kózding arasynda solghyndap, bet-әlpetinde sýiek izderi de bilinip qalghan ba, joq әlde sekseuil otynyng alqyn-júlqyn jaryghynda solay kórine me, әiteuir júrttan oqshau kiyinip kelgen Darabozdyng qasynda Aqjәmiylәning óni tez ózgerip sala bergendey. Al Daraboz kerisinshe, ýlken-kishi er adamdardyng kózin tartyp, qúlpyryp ketipti. Jas jaghynan Daraboz Aqjәmiylәdan jarty mýsheldey ýlken. Bәibishe ataghy bar Aqjәmiylә jiyrma beske jana ilinse, Daraboz otyzdyng ýstine shyqqan jәne de búl tabaldyryq attap, anau Qúljamen túrmys qúrghaly qay zaman! Óng jaghynan da Aqjәmiylәdan kóp ozyq emes. Dóngelek jýzinde kýn men jel taby kóbirek bilinedi, tek aishyqty kózderi ghana múnyng keskinin sәl bólektendirip túratyn. Ári Aqjәmiylәdan sәl de bolsa sýiegi iri, qozghalysy shiraq. Jas kezinde sheshesi Darabozgha: «Áttegen-ay, myna túrpatynmen, minezinmen úl bop tumaghanyn-ay!» degen ókinishti talay aitqan.

Adamdy shýberek jasartady degen ras-au. Jasy Aqjәmiylәdan ýlken, óng jaghynan odan kóp asyp ketpegen, etek basty ýy tirshiligining tauqymetin kóteru jaghynan da ýlesi az emes Daraboz tap qazir Eskeldi bәibishesine qaraghanda әldeqayda jasan, әri baghy janghan kýide edi. Aqjәmiylә Darabozdyng óz basyna qansha qyzygha qaraghanmen, tegenedegi qymyzdy sapyra otyryp, alghash kirgendegi ashyq, jarqyn jýzin joghaltpaugha tyrysty.

Daraboz kýieui Qúlja ekeui jana eng aldymen Aqjәmiylә otyrghan kishi boz ýige at basyn tiregen. Eskeldilerding osynda ekenin bilip, attaryn sonda qaldyryp, beri ayandap edi. Aqjәmiylә búlargha ilese bir tegene qymyz kótere shyqqan.

Qaban jyrau bir tostaghan qymyzdy qolyna ala otyryp:

– Iya, sóile, - dep, Qúljagha qarady.

– Daraboz sóilesin, - dep, Qúlja irge jaqqa jýz jasyrmaqtay shalqalay berdi. Bir-birimen qyz alysa beretin on eki ata jalayyr adamdarynyng birine kelin, birine jenge esepti Daraboz kýieuining myna rúqsatynan betine qyzyl ala qan jýgirgendey, úyalghan týrmen óz boyyna jarasty ibalylyq kórsetken boldy. Birden suyrylyp ala jónelmedi. Aqjәmiylә úsynghan qymyzdan dәm tatyp, tórdegi jasy ýlken Derbisәlige qyryn otyrghan kýii kózin tómen saldy. Qaban jyrau jas jaghynan ózi shamalas Qúljanyng әieline barlay qarap, Darabozgha osy qalpynda qolyna nayza ústatyp, janyna sadaq baylap berse, tipten jarasa ketetinin oisha mólsherledi. Ol týisigin jasyrghan da joq, ashyq aityp saldy:

– Qaryndasym-ay, saghan erler miner qúr at pen olardyng bes qaruy ghana    jetpey túr eken.

Qabannyng Darabozdy «qaryndasym» deytini – búl da jalayyr ishindegi myrzanyng qyzy edi. Sol myrzanyng bәibishe qarashapan degen bútaghynan taraydy. Qabannyng sózin Eskeldi men Balpyq ta jamyray qostady:

– Qabeke-ay, mening kókeyimdegini qyl ózekten tartyp qaldynyz-au.

– Men de sóidemek edim.

– Zamanyna qaray adam da qúbylady emes pe, - dep, Qaban alghashqy sózin odan әri tiyanaqtay týsti. – Kim bilsin, Darabozdyng osy týri ertengi kýnning qamy týrtip oyatqangha úqsas bir nyshan bolyp jýrmesin.

Derbisәli qasyndaghy Qabangha sergek kózderin taghy bir jýitkitip qaldy.

– Men ne aitayyn, - dep, әlden uaqytta ghana Daraboz aghashtyng quynday taq ete qaldy. Qonyr targhyl dausy ýzilmey shyqsa, birte-birte qúlaqqa jaghymdy estiletin edi, әri әieldik týr-keskinine kesirin de keltirmeydi eken, qayta ózgeshe bir qaytalanbas ýilesimdi sipat beretindey: – Aqyn agha tap qazir kól ýstinde súqsyr ýirek alghan lashyn qústay ýlken bir qúdiretti sóz týiinin ilip týsirdi dep oilaymyn. Óz basym múny aqyn aghanyng kemengerligine balaymyn. Sizderden úiqy qashyrghan, sizder qauip etken kýnder bizge de qara tas, múz tósenish bolyp túr. Ghaly arystannyng zúlpyqary baghytynan adasyp, tóbemizge qúlap týserdey, allanyng qanday da bir qaharyna qalghan jandargha úqsaymyz. Mine, osyndayda aqsarybasymyzdy atap, kýnәmiz bolsa keshir dep, tanghy zaual men keshki beyuaq shaqta qúdaygha jalbarynudy úmytqamyz joq. Biraq qúday aitqan eken deydi, «saqtansang – saqtaymyn» dep. Esekemning sózi bizding qúlaghymyzgha da jetip jatyr. Qauqary bar әielder erlershe kiyinsin dep jar salghan eken. Biraq qúr kiyimnen ne shyghar? Osylay oilap әneugýnnen beri meni bir týlen týrtti. Otaghasyn mazalap, týndeletip beri tartqanym osydan edi. Sizderding aldarynyzdan ótpey, istegen isimizdi qúday qabyl kórmes dep joryghan edim. Eger sizder rúqsat etsenizder (sәl bógelip, auzyn alaqanymen basqanday bir qimyl jasady)... iyә, sizder eger rúqsat etsenizder, әiel zaty da adam balasynyng jartysy ghoy, sol bir aq      jaulyqty әielder ortasynda «sender de qoldaryna qaru ústandar, oinatyp at mininder» dep úran salmaqqa ansarym qatty aughanday.

– Jalayyrdan da bir qyz tughan eken-au! - dep, Derbisәlining kókiregi qars airylghanday sóiledi. Qaltasynan ýlken aq oramalyn suyryp, kózin sýrtti. El basyna qauip tóngenine búl endi ghana sengendey.

– Búlay aitaryng bolsa, býginge deyin eki iyghyndy tas basyp jatty ma?  - dep, Eskeldi narazylyq bildirgen adamsha kýnk etti.

– Qaydam, jamannyng aqyly týsten keyin kiredi degen ras ta.

– Joq,  Daraboz qaryndas, kim jaqsy, kim jaman ony týsteytin zaman emes. Rúqsatty men berdim. Osy kelisimning ózi qarlyghashtyng qanatymen su sepkendey bar. Ertengi úran salyp kóterer ising qara dauylday soghar qayratqa úlassyn, - dedi Qaban.

– Rahmet, aqyn agha!

– Tek, qaryndas mynany oila! - dep, Qaban jyrau taghy sóiledi.

– Ertengi kýni zamannyng qalay qúbylaryn biz ózimiz de bilmeymiz. Sonday tolqymaly sәtte bizding auzymyzgha qaramay, is qylarlyq qayratyna aqyl qosyp al. Eskeldi men Balpyqtyng biraz jigitteri bar, olar senderge qylysh sermep, nayza shanshudy ýireter.

– Osynday qyzdarymyzgha deyin suyq qaru ústatqan, zaman-ay! - Derbisәlining shynynda kónli búzylghan eken. – Onda men de qarap jatpaspyn. Ayaq alyp jýre alatyn shal-shauqandardyng bәrin qúiryghynan nayzamen týrtsem de kóterermin. Biraq bәrimizge birdey ústalar soqqan shanyshqy temir jete me?

Ózi sheshen, ózi batyr, andas ishindegi ýlken bir atanyng basy bolghan kósheli adamnyng býitip ýgitilgenine Eskeldi tanyrqap edi:

– Sizge múnday kóz jasy jaraspaydy. Elding ensesin kóteretin bәiteregimiz, qayta onyng jýnin jyqqynyz keledi. Ústalar soqqan temir shanyshqy jetpese, ýzengige ayaq  asyp jýre alatyn shal-shauqandargha basqasy bar. Qabekeng aitty emes pe, ertengi kýni zamannyng qalay qúbylaryn ózimiz de bilmeymiz dep. Búl anyq sóz. Sonday bir kýnde qyzyl qaryn jas balagha, balaly әielderge, dýniye-malgha ie bolatyn da kisiler kerek emes pe? Olar myna sizder bolmay kim bolmaq?!

Osy tústa qymyz qúiyp otyrghan Eskeldining bәibishesi Aqjәmiylәnyng da ýndemey qalugha dәti shydamaghanday:

– Onda ýlkenderding aldynan men de óteyin. Anau boz ýidegi mening kýndesim kelisse, balalardyng bәrin soghan tapsyryp, Darabozdyng úranyna men de qosylayyn.

– Saghan kesikti eki sóz aitayyn, apasy, - dep, Balpyq suyryla jóneldi.

– Múnday kýnde boz ýidegi kýndesine jýginsen, shashy úzyn, aqyly qysqa әiel ekendiginning atoy bergeni. Al jýginetin adamynnyng sózin tyndasan, sen Daraboz jeneshemizding tobyna qosylmaysyn!

– Nege qosylmaymyn? - Aqjәmiylә qolyndaghy aghash ojaumen jelke jaghynan kýjinegen Balpyqty mandaydan salyp qalarday bar denesimen búryla súnk etti. – Darabozgha úqsap erlershe kiyinip, sadaq asynyp, at oinatyp shyqsam taqiyana tar kelemin be? Qyz da bolsam batyrdyng túqymymyn ghoy.

Aqjәmiylәning búlay sóileui tegin emes. Búl da osy Derbisәli, Balpyqtar shyqqan andas elining qyzy. Shejire qúmar qazaq ata, ru bólinisin, qoradaghy mal sanynan әrmen myqtap jadynda tútqasyn, Aqjәmiylәning janaghy sózinen son, birden Andas atanyng ishki bólinisin, osy Eskeldi by bәibishesining batyr әkelerin esterine týsiristi.

Sirә, Andas ata alty әiel alyp, onyng beseuinen tughan balalar keyingi zamandarda kóp ósip-óngesin, sol Andas atty rudyng ishki bólikteri sol bes әielding atymen atalatyn. Qarashash, Qalamqas, Tasbiyke, Aqbúrym, Tolymbiyke dep keledi. Býitip ru attarynyng ana atymen ataluy ol zamandarda pәlendey tansyq ta, sóleket te kórinbeytin. Sebebi, qazaqta Múhamed payghambargha deyin analyq ru ýstemdik etip, keyin zamandar óte kele ghana ony atalyq ru yghystyrghan synayly. Sóitse de ejelgi dәstýr de ara-túra shang berip, shejirening әr túsynda ana esimderi kezdesedi. Baz bir shejireshilerding aituynsha, osy Derbisәli jәne Aqjәmiylәning әkesi Qaydauyl Andas atanyng tórtinshi әieli Aqbúrym shesheyden taraghan úrpaqqa jatady.

Zertteushilerding payymdauynsha, arghy shejirede artyna mol iz qaldyrghan, sýiegi myqty atalardyng esimderi ghana jazylghan. Al jalqylar men jabylardan sekirip óte bergen. Sonday sýiegi myqtylardyng qatarynda Aqbúrym shesheden tughan Qalqa, Týshimbet, Tóles eken de, Qalqadan tughan Dýisenbi, odan tughan Taymónke, Qaydauyl, Qanqoja, Lepes (aralaryndaghy sekiristerdi sanamaghanda osylay). Mine, Derbisәli osyndaghy Qanqojanyng bel balasy da, myna Eskeldi by bәibishesi Aqjәmiylә – Qanqojanyng teteles aghasy Qaydauyldyng shóberesi.

Osy atalardyng ishinde Dýisenbi men onyng ekinshi úly Qaydauyl birshama batyrlyghymen aty shyqqandar. Sol Dýisenbi men Qaydauyldan shyqqanyn Aqjәmiylә kerek jerinde qalay maqtan tútpasyn? «Men de batyrdyng túqymymyn» dep nege aitpasyn? Aqjәmiylәning osynday sózinen song otyrghan qazaqtar jas bәibishening arghy tegin, batyr babalaryn kóz ilespes shapshandyqpen saralasqan edi. Balpyq ta osynday kýige úshyraghanmen, asa kóp bógelmey, әri búl ózimmen atalas, jaqyn tuysqan adamnyng qyzy ghoy, apayym ghoy dep jatpastan jauabyn sekseuil dinindey etip, tym qatayta qaytardy:

– Batyrdyng túqymy ekeninde dauym joq. Biraq ayaq jolynnan arghyny kórmeytin әiel ekenine osy sózing jәne aighaq. Sen býginde óz shanyraghyndy tanymay, dalbasalap otyrsyn. Biz býgin múnda neghyp bas qosyp, mәjilis qúrudamyz? Basqa ýide bas qossaq, kózimiz kórmey me? Biraq mynau Esekemning shanyraghy. Tәnir búiryghymen búl shanyraq qiyn-qystau kýnde bәrimizding ant-su ishetin, aqyl qorytatyn ordamyzgha ainaldy. Sol ordanyng baghym-kýtimine de ózing siyaqty aruaqty batyrlardyng zerdeli bir túqymy kerek pe, joq pa?

Aqjәmiylә odan әri sóz jarystyrmady. Daraboz onyng osy әdeptiligin ishtey baghalap, әiel adamgha әielshe jymiyspen, sonshama eljirey qarap, qoldau kórsetti. Jana ghana sózderi dobalday, batyr pishinindegi Daraboz endi nәzik jandy perishte siyaqtanyp, Aqjәmiylәning qasynan tabyla ketkendey.

Ýlkender de Darabozdyng osy renkin joghary baghalasty. Jalpy búl adamdar birin-biri býgin ghana tanyp-bilip otyrghan joq qoy. Búl Daraboz myna andas eline kelin bop týskende múnyng tegin jan emes ekenin tabanda-aq seziskendi. Kele-kele, onyng búlar oilaghannan da keremet, kókiregi jýirik jan ekenin baghalap, arnayy bata berudi de oilaghan. Onyng da jóni kóp kýttirmey kelip edi. Birde sonau Ilening tómengi jaghalauyndaghy Aqdaladan, kýshik elinen ataqty Jolbarys by keldi. Qasynda nebәri jiyrma bes jastaghy, biraq,  sol kýshik elimen qonsylas jalayyr-balghaly elining kósemine ainalghan Esentýgel bar. Búl minezi birtogha, asa kóp sóilemeytin, Jolbarysty agha, әri pir tútatyn ibaly jigit edi. Búl myna órdegi jalayyr tuysqandarynyng kósemderin jaqsy tanymaytyn da. Jolbarysqa ergen myna jýrisi solardy bile týsu maqsatynan tughan. Al Jolbarys myna Derbisәli aqsaqal qatarlas qartang adam. Ári osy Derbisәlining әkesi Qanqojanyng ýlken aghasynyng balalarymen qúdandalyghy bar-túghyn. Ol ýlken agha ózi erte ólgen, odan tughan ýsh bala qyzyl shaqa kýiinde qalghan, esesine búlardyng sheshesi Qyrghyzdyng sýiegi berik shyqty. Qazir sol ýsh bala da, olardan taraghandar da Qyrghyz balalary atalady. Ári kóptigine oray, myna Derbisәliler qystaghan Ortaózekten tómenirekte Jazylbek qyrghyzdary, Aqtóbe-Shúryq qyrghyzdary, Kókdala qyrghyzdary atanyp, ýsheui ýsh auyl bolyp otyr. Derbisәlining basy auyryp, baltyry syzdasa, eng aldymen qol sozar etbauyr jaqyndary osy Qyrghyz balalary edi. Qyrghyz sheshening búl kýnde ózi de joq, sosyn da onyng balalary eng ýlken tuysymyz dep, Derbisәlini qadir tútushy edi.

Jolbarys jogharyda aty atalghan ýsheuding ishinde Kókdala qyrghyzdarymen qúdandaly. Sosyn da birden solardyng shanyraghyna at basyn tiredi. Ertenine birden sәlem bermekke Derbisәli aulyna attandy. Eki qart bir-birimen tós qaghystyryp, kóriskennen-aq Jolbarys qaytqansha, yaghni, bir aiday bir-birinen júby jazylmady. Kәri búghylar aiyzdary qanghansha әngime aitysty, asyqpay el aralady. Búl balghalynyng jas kósemi Esentýgelge shalqar tenizding suynan susyndaghanday әser etti.

Birde búlar osy Daraboz kelin bop týsip otyrghan andastaghy Kenjeke auly­na keldi. Tap osy tústa búlardyng tobyna Qaban jyrau, Eskeldi by jәne ol kezde Eskeldimen aralas-qúralastyghy joq jas Balpyq ta qosylyp edi.

Múnday el aghasy adamdardyng keluine bәrinen jasy ýlken bola túra, Kenjeke qúraq úshty. Balasy myna Qúlja men kelini Darabozdy zyr jýgirtti. Osy baghdarda bәrin jas kelin Darabozdyng mysy basty ma, osy tústa Kenjeke ýiining ongly syrmaq, kórpe tóselgen tórine jayghasqan auzy dualylardyng әngimesi әiel zatynan shyqqan asyldargha auysty. Sonau Jiyrenshe sheshenning Qarashash súluynan bastap, bergi tarihtaghy, әr elding shejirelerinde attary altyn әrippen jazylghan analardy eske alysty.

Sóitip, tepektesip kelip, osy ýidegi ózderine qyzmet etip jýrgen Daraboz esimi qalay auyzdaryna sap etkenin ózderi de bilmey qalysty.

Aqyry Eskeldi bastap, osy Daraboz Kenjeke ýiine kelin bop týskeli onyng tapqyrlyghy, qonaq kýtui, agha-yyn, kórshi-qolanmen qarym-qatynasy jóninde el auzynda jinaqtalghan әngimelerdi sózbúidalady. Oghan alystan, sonau tómendegi Aqdaladan, kýshik elinen at arytyp jetken, qazirgi barshasynyng syily qonaghy Jolbarys by mәz-meyram bop kýldi. Búl Jolbarys múnda әdep saqtap kishik kóringenmen, sol tómendegi jalayyrdyng kýshik, qayshyly, balghaly atty tarmaqtarynyn, әri olarmen jaylau, qystaulary japsarlas Úly jýzding ózge rulary – ysty, alban, saryýisinderding ortasynda da arqaly by atanushy edi. Áldeneden Eskeldi by osy kezdesudi bir kәdege jaratyp qaludy oilady.

– Jәke! - dep, jas by ýlken túrghylas Jolbarys biyge qarady. – Qyryqtyng biri qydyr degen. Al siz qyryqtyng biri emes, mynnyng biri atanghan adamsyz. Osy Kenjeke aqsaqaldyng kelinin bir synap, qolayynyzgha jaqsa bata berseniz qaytedi?

Jolbarys by Qaban jyraugha úqsaghan jýndes jýzine búrynghysynan da mol meyirim jiyp:

– Synaq ózderinizden bolsyn, qolayymyzgha jaqsa, batasyn men-aq bereyin, - dedi. Eskeldi sәl bógelip, synaq jónindegi rәsimdi Qabangha tapsyrmaq edi, ol múnyng ózine qaryndas ekenin aityp bas tartty. Endigi jol tek Eskeldiniki edi.

– Aqsaqal, siz rúqsat etseniz, - dep, jas by ýy iyesi Kenjekege qarady.

– Myna kelininiz Ýlpildek tórge shyqsyn, ortamyzgha otyrsynshy bir mezet.

Darabozdyng azan shaqyryp qoyghan aty Qalipa edi. Sәby kezinde ýkidey ýlpildegen týrine qarap, әke-sheshe, tughan-tuysqan Ýlpildek ataghan. Myna kezdesu ol әli sol ekinshi nyspysymen jýrgen kezde edi. Shaqyryp keltire almas qonaqtardyng bas qosuynan onsyz da shyghargha jany joq, әri mynaday ay jýzdi, teniz aqyldy kelinning biraz shapaghatyn kórip ýlgergen Kenjeke shal:

– Rúqsat! Rúqsat! - dep jik-japar boldy. Al osynda otyrghan Kenjekening balasy, Ýlpildekting kýieui Qúljany eshkim kәperge almaghanday.

Ýlpildek qayyn atasynyng tórine shyghyp, Jolbarys pen Eskeldining ortasyna shoqidy. Eskeldi kóp tolghatpady. Múnyng on bes jasynda osy elge saparshylap kelgen ataqty Tóle by halyq danalyghynyng túnghiyghyna jeteleytin әr týrli súraqtar qoyyp, Eskeldi sýrinbey ótkesin, oghan bata berip, әri by atandyrghaly talay jyl ótkenmen, ol oqighanyng bәri kóz aldynda edi. Tóle by súraqtaryn bergi uaqytta oiynda san mәrte janghyrtyp, týrlendirip, әri óz janynan da qosyp, qarasyn kóbeytip jýretin. Mine, solardyng zaty әiel Ýlpildekke qaysysyn qoymaq kerek, sony tez oilap sheshti:

– Kókke tireu ne bolar? Kólge pispek ne bolar? Terisin tespey, etin sorghan ne bolar? Jiligin shaqpay, mayyn sorghan ne bolar? Osyny tapshy!

Ýlpildek te bógelgen joq. Shany­raqqa bir qarady da, bәri sonda jazuly túrghanday jauabyn birden tógiltti:

– Kókke tireu kýn bolar. Kólge pispek jel bolar. Terisin tespey etin sorsa, qara nardy qaltyratqan qantar ghoy. Jiligin shaqpay mayyn sorsa, eki aghayyndy ghoy. Sol kezde ýlkender ortasynda múnday әngimege kóp qatyspaytyn bozbala Balpyq suyryla ketip, qayynsynyp:

– Ózgesin dәl taptyn, al әielding qandayy jaqsy, sony atashy! - dep saldy. Ýlpildekting janaghy tapqyr jauabynan-aq qoghaday japyrylghan ýlkender jaghy Balpyqtyng myna súraghynan song qayta boy týzesip, pyshaq keskendey sap tyiylysyp edi. Ýlpildek ýshin naghyz syn sәt endi tughanday. Biraq, ol osy joly da mýdirmedi:

– Kóshkende jeteleytin botaly

týiesi bolsa,

Erttep minetin qúlyndy

biyesi bolsa,

Aldynda besigi bolsa,

Mandayynyng nesibi bolsa –

Áyelding jaqsysy sol bolady, - dedi. Amal joq, Jolbarystyng bata beruine tura keldi. Batagha qosa, qart by Ýlpildekke qarap, taghy bir úsynys týsirdi.

– Janym, sen әiel zatynan bólek, dara, ozyq tughansyn. Sening búrynghy nyspyng Qalipa da, qazirgi nyspyng Ýlpildek te basyna layyq emes. Sening nyspyng Daraboz bolsyn, allah – akbar, - dep qayta qol jayyp, betin sipady.

Sóitip, Darabozdyng osy atauyn bergen kýshikting Jolbarys bii edi.

Sonymen, Jolbarys by attanyp ketken. Qasyndaghy balghalynyng basshysy Esentýgel osyndaghy býkil jalayyr qauymynyn, oghan japtas biraz elding basshysy, ózimen aty da úqsas, jas jaghynan da qaraylas, biraq, ataq-danq jaghynan qara kórsetpes ilgeri Eskeldi Jylgeldiúlynyng baq-talayyna qyzygha da, qyzghana da qarap, әriyne, ol da ketken.

IYә, múnyng bәri – búrynghy. Bәri – búrynghy. Al qazirgisi – mynau.

Syrtta jeti týnning qaranghylyghy qanday bolsa, oidy, ishti túmshalaghan týnek te sonday. Múrynnan әridegini kóru mýmkin emes. Tek Eskeldi by ortadaghy shoqtay sónip bara jatqan әngimeni qayta tútatqysy keledi.

Búdan bylayghy sóz kóbine Eskeldi men Darabozdyng arasynda ghana órbidi. Aqyly men qayraty erkekpen parapar Daraboz búl otyrghandargha joryq kiyimin kiyip, alys qystaudan týndeletip jetip, Qaban jyrau men Eskeldining aldynan ótuinde әiel jynystygha jatpaytyn bólek kýsh-qajyr, jiger túnyp túrghany anyq edi. Elbasylar búl jaghyn taghy da dúrys baghalady. Eskeldi Darabozgha әielderdi kóterip, olardyng isin erler qimylymen qalay ýilestiruding jón-josyghyn aityp jatty. Qúlja men Daraboz ketkesin, bosap qalghan tegenesin kóterip, Aqjәmiylә da ornynan kóterildi. Derbisәli de qozghalmaqshy edi, ony Qaban jyrau ústap qaldy.

Endi búl tórt adamnyng ortasynda әngime auany mýldem tosyn baghdar aldy. Búl, әsirese, janaghy Qúlja, Daraboz, Aqjәmiylә ýsheui kelgen shaqta eske týsken adamdardyng qúlaghyn shulatugha arnaldy. Kýshik bii Jolbarys, balghalynyng jas barysy Esentýgel, jana ghana men de batyrdyng túqymy-myn dep sestengen Aqjәmiylәning ainalasy. Sóitip, әngime auany ghana ózgerip qoymay, ayasy da keny týsip edi. Jana óz qaryndasy Daraboz ben onyng kýieui Qúljanyng kózinshe kóbine auzyna su toltyrghanday otyrghan Qaban jyrau sheshildi.

– Jolbarys biyding әlgi Darabozgha bata bergen saparynan song da tórt-bes jyldyng jýzi bolypty-au? Qúdanyz sodan beri at izin salmady ghoy, - dep, Derbisәlige búryldy.

– Moyny qashyq el ghoy, әitpese, pәlendey ókpe-narazylyghy joq shyghar, - dep, Derbisәli aqtala sóiledi. Sosyn taghy birdeme esine týsip, sózin jalghastyrdy. – Ol Aqdaladaghy aghayyndar da bizge tek qysta qatynay alady. Al jaz jaylauymyz, tipten alys. Al songhy tórt-bes jylda qys degening birinen-biri ótip, qaqap ketti emes pe?

– Qaqaghan qysty qayteyik, qazaqtyng bir-birine degen kónli sol qystan da suyq emes pe? - dep, Qaban jyrau anyq kimge menzegeni belgisiz, shanshuday sóz aitty.

Onyng mәnisi bara-bara ashyldy. Áneukýni jan-jaqqa habar salghanda myna Qaban jyrau sol Ile dariyasynyng tómengi boyyndaghy kýshik, balghaly, qayshylylargha óz atynan Qojanazar balalarynyng birin – óz tuysyn jibergen eken. Dariyanyng arghy betindegi saryýisinderge saparshylap ketken Jolbarysty ol taba almapty, al,  Esentýgel by salqyndau ghana ja-uap qayyrypty. Jolbarys by kelgesin týp sózimizdi aityp, óz tarapymyzdan Qaban jyraugha kisi jóneltermiz depti. Biraq odan beri kóp kýn ótti, dybys ta joq, sybys ta joq.

Al jana óz túrghylasy Darabozdy kórgende, qazandaghy qaynaghan suday búrq kóterilgen Eskeldining bәibishesi Aqjәmiylә minezi eske týskende, múnyng Derbisәli, Balpyqpen tuystas óz ata-babalary ghana emes, basqa bir, odan   әldeqayda auqymdy bolatyn jaylar da kes-kestep edi. Shyndyghynda, Aqjәmiylәning óz qosaghy Eskeldining ghana emes, býkil siyrshy әuletining órisin keneytken bir jaghdayy bar.

Ol mynau: Aqjәmiylәning tughan sin­lisi tym alysqa shyrqap úzatylghan. Sonau Qara Ertis, Kók Ertis boyyndaghy Jastaban kerey ishindegi Begimbet deytinning óte erte zamandarda batyrlyghymen aty shyqqan Beknazar – Qosaydan taraytyn bir úrpaghy Jobalay by atty belgili adam bar edi. Keyde ata danqyn bala shygharady, keyde bala danqy atasynyng atymen shyghady. Al ekeuining ataq-danqy tenbeteng týsse, núr ýstine núr, ay men kýn shaghylysqanday sәule beredi. Mine, osy Jobalay by jastayynan auzyna dua bitip, tóniregine ýkimi jýrdi. Al onyng nemere inisi Shaqantay batyr әigili Qarakerey Qabanbay batyrmen tize qosyp, qalmaqtargha qarsy talay úrys saldy. Sonyng eng irisi osydan alty jyl búrynghy, it jylghy Ayagóz soghysy. Áriyne, ol soghysta jaudyng meymanasy asqanmen, Shaqantaydyng batyr ataghy ózinde qaldy. Birjola tuy jyghylghan joq. Sóitip, nemere aghayyndy Jobalay men Shaqantay biri bi, biri batyr atanyp, búrynghy aruaqty atalarynyng esimderin qayta janghyrtty.

Mine, osy Jobalay by jer shalghaylyghyn auyrsynbay, kezinde jaqsy qalyng mal berip, Aqjәmiylәning sinlisin alghan edi. Jas jaghynan da bir-birinen alys emes Eskeldi men Jobalay, eki jas by bir-birimen tughan baja. Ke-yin qonystanghan jer jaghdayyna oray, Eskeldi biyding búl bajasy – Jondaghy Jobalay kerey atandy. Qaban jyrau Eskeldining kóniline tiiden saqtanyp, qiyalap, Aqjәmiylәning sol sinlisinen habar bar ma dep súrady. Eskeldi onyng osydan ýsh jyl búryn tórkindep qana qaytqanyn, ótken jylghy jazda bir jolaushylar arqyly óz aman-saulyghy jayly qysqa ghana habar jetkizgenin, basqa eshteme joqtyghyn aitty.

Biz eske almaghan taghy kimder qaldy dep, búl tórt adam – Derbisәli, Qaban jyrau, Eskeldi bi, Balpyq dýniyening әr búryshyn oisha kezdi. Jan-jaqtan bir habar, kómek kýtkizgendey bir dәrmensiz hal búlardyng qiyalyn әr saqqa osylay alyp úsha berdi. Qanday habar, qanday kómek kýtedi, ol jaghyn osy aqyldy bastardyng ózderi de tap qazirgi kýide tap basyp aita almaytynday. Iya, búl sol kezdegi barsha qazaqtyng basyndaghy hal.

Tek tang jaryghy biliner shaqta búl tórt adam talyqsyp, әrqaysysy otyrghan oryndarynda úiqygha qisaydy.

Úzaqbay DOSPANBETOV,
jazushy

---

BABALAR AMANATY

I

QABAN JYRAU

IYә, qaterli shaqta halqymyz dúshpangha sert pen semser ghyp ústaghan batyrlar men artyna ataly sóz qaldyrghan abzal azamattar az bolmaghan. El janynda jýrgen, sonday asyl túlghalardyng qatarynda әri jyrau, әri batyr Qaban Asanúlynyng orny, tipti bólek. Tuyndylarynyng bәri birdey hatqa týspese de ony múnday biyikke kóterip, halyq arasynda esimining úmytylmay kele jatuynyng sebebin tua bitken daryn quaty men synaqty shaqta halqyn qorghap, qaru asynuynan, onyng ghalamat erliginen izdegen oryndy.

El әngimeleri men anyzdyng aituynsha, Qaban jas kezinen-aq júrttyng kózine týsken, jelmayasymen talay jerdi sharlap, eldi eldestirip qaytatyn bolghan. Osynday tóten qasiyetimen ýlkenderden bata da alghan. Sóitip, bataly balanyng abyroy – ataghy jotaly bolyp, erlik isteri dýiim júrtqa tarap jýre bergen.

Qaru asynghan elding eru otyratyny da belgili. Bir anyzda әuelgide qazaq jasaqtarynan oisyray jenilgen jonghar qontajysy Suvan Rabdannyng inisi Hulan batyrdyng qoly kóp jyldan keyin esin jiyp ap, qayta bas kótergen. Qangha qanmen jauap beruge bekingen jalayyrdyng batyry jekpe-jekte qalmaq noyanyn jer jastandyrady. Keyin qayta kýsh alghan dúshpan esesi ketken Shumanaq elining danghayyr batyrymen kezdespek bop jerge nayzasyn tigedi. Sonda on jetige endi ghana qadam basqan Qaban: «Shumanaq babanyng Oraqty, Myrza úrpaqtary dúshpangha ata kegin jibergen joq. Endigi kezek – meniki!» - dep, qaruyn saylap shygha keledi. Biraq kýshi basym jaudyng tyrnaghynan Qaban qútylyp kete almaghan. Úzaq uaqyt baqylauda, jau qolynda qalghan. Biraq, Qabannyng tegin adam emes ekenine, onyng boyynda әuliyelik erekshe qasiyet bar ekenine kóz jetkizgen qúba qalmaqtar keshirim jasap, uәjge kelgen. Áytse de olar óz sharttaryn da qoyghan. «Qazaqtyn kiyiz ýiining shanyraghy aidyndy keledi. Sonday bir shanyraq jasap berip ket», - dese kerek. «Oyym ózimdi de, ózgeni de núrlandyryp túrady» dep Álibekúly Tóle by aitatyn qasiyet Qaban boyynda da bar edi. «Men onday sheber emespin. Shanyraq jasau – әidik sheberlerding isi», - deydi Qaban jauyna jaqsylyq jasaudan bas tartyp. – Sheberler beymaral, beyqút elde ghana bolady. Olar bizding elde, bir qiyrda qaldy emes pe?»

Álgiler әkki, qadalghan jerden qan alatyn birmoyyn, doghal adamdar bolghangha úqsaydy. «Olay bolsa bir naua shauyp berip ket», - dep, ekinshi shartyn kóldenendetedi. Irgesi birikpes elge yrys, iygilik auystyrghysy kelmegen Qaban óz tizesine ótkir baltanyng jýzin tiygizip baryp qútylghan eken.

Dúshpanyna des bermey, eline oralghan Qaban jadau, jadaghay tirshilikting ýstinen shyqqan. Batyr aghasyna Asannyng kishi balasy Serkebay elden bereke-birlik ketkenin aityp shaghynady. Sonda Qaban terennen tolghap bylay degen eken:

«Ósek-ayang sóz bolsa,

Juytpaghan dәnene.

Ádilding ozar adymy,

Adal jan shyghar tóbege

Tekten adam shygha almas,

Tóbe týgil, sórege.

Bireuge adam or qazsa,

Ózi týser órege...

Aqynnyng eli sonday dep,

Ýlgisi jaqsy qanday dep,

Bolyndar elge ónege».

...Birde Jalayyr elin taghy da jau shabady. Jonghar oiranynan qabyrghasy qatty sógilip, etek-jeni әli býtindelmey otyrghan qalyng el búl joly býlik salghandargha әuelgide kisi salyp, jer dauyn beybit sheshpek te bolghan eken. Búl tilekti qabyl almay, qasarysqan elge endigi aila – jasaq jiyp, qarsy túru. Sóitip, bilekting de, birlikting de kýshin kórsetu. Búl úrysta Qabannyng besinshi atasy Myrzadan taraytyn Álkenning balasy Esirkep batyr aibyn kórsetedi. Ataqty otyz batyr qatysqan shayqasta Tóle biyding kýieu balasy Jylkeldi batyr (Eskeldi biyding әkesi), Jalayyr Sypatay batyrlardyng tuysy Bórikbay batyr, Esirkepting inisi Qasabay batyr airyqsha kózge týsken. Ile ózenining ontýstik betinde bolghan qaterli shayqasta atanjilik Qasabay batyr qyrghyzdyng (Qalmaqtyng ishindegi bir úrpaqtyng jalpy atauy – avt.)«men» degen on bir batyryn nayzamen týirep óltiredi. Sol úrysta onyng ózi de qolgha týsedi. Úrys-janjalgha su qúiyp, el arasyn bitistiruge Shu ónirinen elding kóshin bastap kele jatqan Qaban aralasqan. Sonda Qaban aitqan ordaly oi, oralymdy sóz әli de júrt auzynda:

«Qyrghyz, qazaq bauyrym –

Aynalghan altyn qazyghym.

Arqalansam – tuymsyn,

Aralasam – nuymsyn.

Azgha ókpelep,

elden  kýder ýzbeyk.

Aramyzgha әzәzil kep  kirmesin.

Qút-bereke, birlikti

Ortamyzdan, ot basynan  izdeyik».

Túlpar minip, tu alghan batyr babanyn, danghayyr jyraudyng erlikteri kóbinese onyng eldi Jiydeli - Baysyngha –  óz atamekenine, Jetisugha ornalastyru orayyndaghy әreketterimen baylanysty. El etnografiyasy men auyz әdebiyetin zertteumen shúghyldanyp jýrgen Q. Bighojiyn, Sh. Halyqov jәne J.Balshenov syndy azamattar múnyng 30-40 jylgha sozylghanyn, búl merzimde el sanasanda eleuli ózgerister bolghanyn dәleldi tújyrymdaydy.

Úzaq jyldargha sozylghan qasiret pen jatjerlikterding yntymaghy jarasqan eldi torghayday tozdyruy, sonyng saldarynan «qayyng sauyp», «aqtaban shúbyryndy» boluy, halyqtyng bir qiyrdan bir qiyrgha josyp ketui tabighatynan daryndy tughan Qaban aqynnyng sana-sezimine de әser etpey qoymaghan tәrizdi. Múny aqyn-jyraudyng merzimdik baspasózde jariyalanghan, júrt auzynan jazyp alynghan tolghaulary dәleldeydi.

Batyr jyraudyng jyrlary men tolghaularyn sóz etpesten búryn onyng túqym-túqiyanyn aita ketken, lәzim. Óitkeni, Qaban esimi qalyng qauym arasynda aitylghanymen, batyr babanyng tughan ortasy әli kýnge deyin naqtyly jazylmay keledi.

Qaban Asanúlynyng óz kindiginen taraytyn Múhametshening balasy, Aqtekshe auylynyng túrghyny (Taldyqorghan oblysy) býginde 82 jasqa kelip otyrghan Ótebek aqsaqaldyng aituyna qaraghanda, Jalayyrdyng Shumanaq bútaghynan Myrza balalary taraydy. Osy Myrzadan Qabannyng әkesi Asangha deyin ýsh atanyng ghúmyry ótedi. Asannan Qabylisa (minez-qúlqy men pishinine baylanysty júrt Qaban dep atap ketse kerek), Erkebay, Serkebay, Tekebay, Kósembay esimdi balalar tughan. Qabylisanyng (Qaban aqynnyn) Shyntemir, Sýleymen, Ospan, Ábdimanap, Ysqaq degen úldary, Qoyankóz degen qyzy bolghan. Olardyng úrpaqtary qazir de Taldyqorghan oblysyndaghy Kirov audanynyng Aqtekshe, Talapty degen auyldarynda túrady.

El birligin, әdildik pen adamdyqty adamzat ghúmyrynyng asyl nәrsesi sanaghan Qaban Asanúly dýniyening kózine qarap, baylyqty múrat tútpapty. «Barlyq, baylyq elde bolsa, mende de bolady» degen sózdi boytúmar sanaghan. Osynday sertti sózden ómirining aqyryna deyin ainymaghan. Búghan onyng erekshe daryndylyghy, boyyna bitken әuliyelik qasiyetteri, adamdy bir kórgennen baurap alar quat-kýshi de әser etse kerek.

Kimning kim ekenin shyn peyili men sóz saptasynan tanyghysy kelgen Qaban jyrau birde Abylay hannyng nәsili Ádil tórege barady. Búghan aldy-artyn shybyn kesip ótpeytin bedeli de, aishylyq alys jolgha jelmayamen shyghatyny da múryndyq bolghangha úqsaydy. Sezgish jelmaya bir bel astynda túryp-aq alystan kele jatqan jolaushydan habar jetkizetin januar eken. Múnda kelushiler tórening yghynan jýrmey, tipti kólikterin bel astyna qaldyryp kep, qúrday jorghalap jýredi eken.

Tumysynan tura sóilep, әdildikti ghana aitudy jany sýietin Qaban neden tartynsyn?! Jelmayany Ádil tóre otyrghan orda esigining aldyna әkep bir-aq tizdepti. Múnyng jýris-túrysyn baghyp otyrghan tóre:

– Mening altyn bosaghamdy attamay sóiley ber! - depti aqyryp.

Sonda Qaban jyrau ýi-ishinde bolghan bir keyis әngimeni tilge tiyek ete bylay depti:

«Qas boldy qaryndasym,

Ádil maghan,

Qaryndas qas bolmaghan tabylmaghan.

Jau jaghadan alghanda, bóri etekten,

Aqyl súray kep túrmyn

әdeyi saghan».

Jyraudyng batyldyghy men tapqyrlyghyna riza bolghan tóre «otyr» dep,  ong tizesin núsqaghan. «Eling birlikshil bolsyn, talan-tarajgha týspesin» dep,  Ádil tóre Jalayyrdyng taraq tanbasyn berip, Qaban jyraudy kónildi qaytarady.

Keyin el biyleri:

–  Kez kelgen oqighany búlay sarapqa salghan adamdy qol qusyryp qarsy almaytyn ediniz. Qabangha yqylasynyz sonshalyqty nelikten audy? - degen.

–  Onyng nesin súraysyndar? - deydi Ádil saqalyn sylap. – Mening ong tizimde jatatyn jolbarysym Qaban jyrau kelgende shyghyp ketti. Ile-shala onyng týlki bolyp ketkenin kórdim. Qaban jyraudyng kiyesi mening kiyemnen kýshti bolyp shyqty.

Halyq әngimelerinde, últtyq auyz әdebiyetining ýlgilerinde asqan daryn iyelerin oqshau, erekshe qabiletti adamdar, «kiyesi bar eken», «qyzyr qonypty», «әulie eken» dep marapattalatynyn jaqsy bilemiz. Osynday qyzyr qonghan, aqyndyq kiyesi bar jyraudy asqan ghúlama M.Áuezovtyng ózi de joghary baghalap, esimi әigili aqyn-shayyrlardyng qataryna qoyady: «Shynynda Janaq, Sýiinbay, Shóje, Týbek, Maykót, Qaban, Qúlmambet, Jambyl siyaqty talay elderge ataqtary jayylghan aqyndardy alsaq, solardyng ómir boyy qoldanghan negizgi aqyndyq janry kóbinie aitys ekenin bilemiz» (Jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghy, 17-tom, 281-bet, «Jazushy», 1985 j.).

Ókinishke qaray, óz zamanynyng asa ýzdik jyrauy bolghan Qaban aqynnyng múralary tolyq qalpynda bizding zamanymyzgha jetpey otyr. Qolda әzirge bary – Alban elindegi Túmarsha degen kelinshekpen aitysy, «Tyndanyzdar, aghayyn», «Halyqpyz biz, qiynbyz» degen tolghaulary men «Aryz», «Haq taghala aldynda», «Kim aittar?», «Jer oipany bilinbes», t.b. ólenderi ghana.

Qaban aqynnyng minez-qúlqy, sóileu naqyshy, dauysy óz túrghylastarynan ózgeshe bolghanyn bayandaytyn anyz-әngimeler el ishinde qazir de az aitylmaydy. Aqynnyng sonday bitimin Á.Mәlkeúly jazyp qaldyrghan, Túmarshamen aitysyn da eske salyp ótedi:

«Aytyssa, aityssyn» dep aitty halyq,

Túmarsha jýrgen búryn bәigini alyp.

Aqyryp Qaban aqyn qoya berdi,

Birtýrli estimegen әnge salyp.

On beske Qaban aqyn kelgen jasy,

Ólenge audarylghan yqylasy.

Tógedi sóilegende sóz marjanyn,

Ayryqsha bozbalanyng mәrtebesi».

Búl aitystyng әzirge eki týrli núsqasy belgili bolyp otyr. Biri – «Jazushy» baspasynan 1988-jyly shyqqan «Aytys» kitabynyng birinshi tomyna engen ýlgi de, al, ekinshisi – foliklor zertteushisi O.Ismailovtyng maqalasynda jariyalanghan ýlgi («Oktyabri tuy», 11qyrqýiek, 1990jyl). Bir tanyrqarlyghy – aitysta qozghalghan taqyryptyng mazmúny úqsas bolghanymen de, sóz saptau, yrghaq sekildi negizgi sharttar saqtala bermeydi. Búl zertteushilerding nazaryn audaratyn tolghauly mәselelerding biri dep sanaymyz.

Qazaq halqynyng basynan keshken qiynshylyqtar men nebir zúlmattardan derek beretin Qaban jyraudyng «Halyqpyz  – biz, qiynbyz» degen tolghauyn bizge Taldyqorghandyq etnograf J.Balshenov jetkizip otyr. Aytuyna qaraghanda, ol búl tuyndyny Núrsaghat Álbiylәnov degen aqsaqaldan jazyp alghan. Tolghauda aitylatyn oi, mazmún tútastyghy, tatausyz tili oqyrmanyn birden baurap alady. Soghan qaraghanda, búl tuyndy dýniyeden kóp týigen, halyq tәjiriybesin, onyng tarihy qúrylymyn boygha molynan sinirgen adamnyng oitanbasyn tanytatynyna kýmәn keltirmeymiz.

«Tektik pen tensizdik,

Eptik pen epsizdik,

Teng týsetin ýiing biz...

Sheksizdik bop kóringen,

Bizden ótpes eringen,

Emes edik búryn biz.

Jasyl edi-au manarly,

Asyl edi-au janarly.

Býgingiden búryn biz,

Jete bolyp jetetin,

Paryq bolyp ótetin,

Qoly qalyng úiymbyz», - dep, tolghaghan danghayyr jyraudyng tolghauy býgin de estiyar jandy tolghandyrmay qoymaydy.

Qaban jyraudyng aitys óneri, toghytpa tolghaulary, әlbette, múnymen ghana shektelmek emes. Foliklordy zertteushiler, Qazaq KSR Ghylym akademiyasy janyndaghy әdebiyet pen óner institutynyng ghalymdary el ishine arnauly top jiberip, búl tarapta manyzdy júmystar tyndyrugha tiyisti.

Óitkeni, Qaban jyraudyng aqyndyq dәstýri óz zamanynda býkil Jetisu ónirine keng taraghany, jyr kýmbezining asyl ordasyna ainalghany belgili. Ádebiyetshi-ghalym M.Joldasbekov te ózining «Asyl arnalar» degen kitabynda Sýiinbay aqynnyng jas kezinde Qaban jyraudyng kóshinen qalmay jýrip, bata alghanyn jazady («Jazushy» baspasy, 151-bet, 1990-jyl).

Al jyr jampozy, Baqtybay Jolbarysúly (1842-1902) bolsa, aqyndyq kie Qaban babasynan qonghanyn maqtanyp ta, sýiinish ete jyrlaghan.

«Jasymda jetim bolyp,

bezip kettim,

Qanghyryp aidalany kezip kettim.

Týsimde Qabekennen óleng alyp,

Qyzyrgha bay qylatyn kezikpeppin».

Áygili Áset aqynmen jýzdeskende Baqtybay búl oiyn bylay dep terendete týiindeydi:

«Mening atym Baqtybay,

Dombyramdy qaqtym-ay,

Aqyn Qaban әuliye,

Óleng bergen baqytyma-ay,

Qúday bergen ónermen

El-júrtyma jaqtym-ay».

Tek Sýiinbay Aronúly (1815-1898), iyә, bolmasa, Baqtybay Jolbarysúly ghana emes, qazaq halqynyng Arystan, Jambyl, Qúlmambet, Qypshaqbay, Sarybas, Kenen syndy shashasyna shang júqpas, eren jýirik aqyndarynyng qay-qaysy da Qaban jyraudyng aqyndyghyna tәnti bolyp, úshqyr, oily sózin ghúmyr boyy qúrmettep te, qasterlep te ótken.

El basyna búlt ýiirilip, qaterli sәtting qúiyny ýsti-ýstine úiytqyghan kezende danalyghymen de, batyrlyghymen de qalyng qazaqtyng berik qamal-qorghany bolghan Abylay hannyng 1764 jyly Jalayyr elin aralap, atamekenimen qayta qauyshqan júrttyng tirshiligimen tanysqany baspasózde jazylyp jýr. Jylkeldi batyrdyng balasy 15 jasar Eskeldige jolyghyp, bata berui de onyng osy saparynda bolghan. Búl jerde biz Eskeldi biydi tekten-tekke eske alyp otyrghan joqpyz. Jonghar shapqynshylyghynyng beti qaytyp, bosyp ketken júrtty ózining atamekenine qayta qonystandyruda Eskeldi, Balpyq biylermen birge Qaban jyrau tynymsyz әreketter jasap, qayratkerlik kórsetken. Dau-sharlardy da tize qosyp, birlese sheship otyrghan.

El әngimeleri men baspasóz materialdarynda Balpyq by jóninde de naqtyly derekter kóterilip jýr. Balpyq – Jalayyrdyng Shumanaq atalyghynan taraytyn Derbisәlinin  balasy. Eskeldi biyden 8-9 jas kishi.

Al, Qaban Asanúly Eskeldi Jylkeldiúlynan 10-15 jas ýlken eken (Jurnalist Q.Qaramanovtyng derekteri). Demek, Eskeldi by 1701-1705 jyldary tughan bolyp shyghady. Osy jerde 90 jyl ómir keshken Qaban Asanúlynyng tughan jyly turaly sóz qozghay ketuding orayy keletin sekildi. Óitkeni, jogharyda atalyp ótken «Asyl arnalarda» Qaban jyraudyng 1686-1776 jyldary ómir sýrgeni kórsetilgen. Jәne onda Sýiinbay aqynnyng Qabannan bata alghany da aitylady. Sýiinbaydyng 1815 jyly tughanyn eskersek, búl derekting qisynsyzdyghy aiqyn kózge úrady. Qabannyng tughan jyly ósken ortasy 77 jyl ómir sýrgen Eskeldi, 88 jasynda dýniyeden qaytqan Balpyq biylermen túrghylas bolyp, solar keshken ghúmyr joldarymen qisyndy ýndesetin de, ýilesetin de tәrizdi. Janadan tolyqtyrylyp kele jatqan derekter Asanúly Qaban jyraudyng 1736-1826 jyldary ómir sýrgenine dәiek bola alady.

Qyzyltas manynda diqanshylyq etip otyrghan júrt Qaban jyrau kelgende:

– Jerimizde basqa júrt jýr. Olargha ne deysiz? - dep birden súraq qoyghan.

– Orystardy aityp túrmysyn? Olar bazarshyl, kópshil halyq. Qolymyz úzaryp, eldigimiz jarasa týsedi, - dep jauap qaytarypty jyrau.

Qaban jyraudang el auzynda aitylyp jýrgen ólenderi men anyz-әngimeleri kóp-aq. Tek izdeushisin, qamqorshysyn tapsyn deniz.

Eskeldi biyding әkesi Jylkeldi Janghabylúly: «Tólening núry, Qabanbaydyng qyry, Abylaydyng syry, Qabannyng (Qabylisanyn) jyry o dýniyege de syimaydy», - degen eken. Babalarymyzdyng aldyndaghy qasterli paryzymyzdy sezinu ýshin de múnday ataly sózderdi úmytpaugha tiyispiz.

* * *

Qaban jyrau Asanúlynyng ata-babalaryn, órken jayghan úrpaqtaryn súrastyra jýrip, mening qazirgi Shaghan tauynyng qoynau-qoynauyn meken etken auyldardy aralap, el kisilerine sәlem berip, jón súrauyma da tura keldi. Shýkirshilik, iltipat bildiretin kózi qaraqty adamdar az emes eken.

– Ótip bara jatqan uaqyt. Ústay alarmysyn? - dedi qazirde jetpisti ortalap qalghan Jylqaydar Eginbaev aqsaqal. – Óli riza bolmay, tiri bayymaydy, babalarynnyng әruaqty isteri men óshpes ónegesin júrtqa jariyalap, keninen tanystyru – senderding abzal әrekettering bolmaq. Mening júbayym Mәrima Qabylisa aqynnyng kindiginen taraghan Ysqaqtyng balasy Rahmetting ýlken qyzy. 1977-jyly úly babamyz Qabylisanyng ziratyna mәrmәrdan eskertkish qoydyq. Eskertkish Almaty qalasynan 125 shaqyrym jerde túr. Babamyz әri batyr, әri jyrau bolghan eken. Zamandastary onyng ósiyeti boyynsha, Malaysary tauynyng etegindegi Qúlanbasynyng batys silemine jer- lepti. Úrpaqtary kezinde aqyn qabirine mazar túrghyzyp, múndagha deyin tәu etip kelgen. Úrpaqtarynyng paryzy – baba qadirine daq týsirmeu. Biz soghan baylam jasadyq. Ony óteuge aqynnyng óz kindiginen taraytyn Múhametsheúly Ótebek, Ospannyng nemeresi Isaúly Jaqan bauyrym óz ýlesterin qosty, iygi isting basy-qasynda jýrdi. Ótebek pen Mәrima óz babalarynyng júrt auzynda qalghan jyrlaryn, estigenderin qúnttap jinap jýredi. Ony asyqpay jazyp ta alarsyn. Dәm búiyrsa, aldaghy jazda aqyn babama ziyarat etip qaytpaq oiym bar.

Múny aitqan Jylqaydar aqsaqal Taldyqorghan oblysyndaghy Kirov audanynyng Lenin atyndaghy sovhozynda túrady. Zeynetker, ónip-ósken ýielmenning otaghasy.

Baghaly, qymbat qazynagha tosynnan jolyqqanday mende ystyq sezim payda boldy. Aqyn babanyng ómir-tarihyn, este saqtalghan ólenderining birazyn sol joly qúnttap jazyp ta aldym.

IYә, «jýrgenge jórgem ilinedi» degen bar emes pe, osynday kózi qaraqty, zerdeli qariyalardy Aqshi, Kýrti, Balqash jerlerinen de az kezdestirgen joqpyn. Olardan da Qaban aqynnyng birsypyra ólenderin jazyp aldym.

Men ejelden beri Ile boyyn jaghalap, ghúmyr keship kelemin, - dedi Aqshy selosynda (Almaty oblysy) túratyn 82 jastaghy qariya Dombay Búldybayúly. – Ata-babam osy ónirdi mekendep, tirshilik etken. Kóp oqighagha qanyqpyn. Ataqty azamat Toqash Bokin menimen shóbere... Ózing aityp otyrghan Qaban jyrau esimin de kópten beri bilemin. Jaryqtyq júrt jýregin ólenimen ghana emes, әuliyeligimen әri әdil biyligimen de jylytyp ótipti. Ile boyyndaghy Qaraghash auylyna taman jerde mazary da bolypty. Jiyrmasynshy jyldary ógey sheshem Zarauqa soghan baryp, tәu etip jýrdi. Jaryqtyqtyng núry týsip, sheshem keyin bir úl kórdi. Mazarda shyraqshy bolady eken. Ol asharshylyq jyldarynda joyylyp ketti ghoy.

Dókeng adam balasyn jatsynbaytyn eljiregen kónilding adamy eken. Ángimesining arasynda «Qaban jyraudan qalghan sóz mynau» dep qúlaghymyzgha jyly tiyetin óleng sózderin de taqpaqtatyp otyrdy. Alghysymyzdy aityp, ony da qaghazgha týsirip aldyq.

BAS REDAKTORDAN:

Avtordyng búl zertteuining ýsh mýshel búryn jýrgizilgendigin jәne «Babalar amanaty» atty publisistikalyq hәm derekti tuyndylary jinaqtalghan kitaptyng da 1996 jyly jaryq kórgendigin eskerip, Qabylisa Asanúlynyng ghúmyry men shygharmashylyghyna keyingi uaqytta kóptegen zertteushilerding nazar audaruyna oray әri birshama ghylymi  enbekterding jazyluyna baylanysty búl jerdegi keybir derekterding eskiruining de oryndy bolatyndyghyna patsha peyildi oqyrmandarymyz týsinistik tanytatyndyghyna bek senimdimiz!

Qaban jyraudyng shygharmashylyghy jinaghymyzda jeke bólim retinde barsha tuyndylary men aitystaryn qamtyp túrghandyqtan, atalmysh kitap betterinde qadirli qalamger T.Qaupynbayúly úsynghan birneshe jyr men tolghaudy búl tarauda da qaytalap jatudy jón kórmedik. Esesine, avtor jinaqtaghan anyzdardy tolyq kýiinde jariyalap otyrmyz...

QABYLISANYNG TÝS KÓRUI

Myrza elindegi Apaq atadan taraytyn Qaramergen degen kisi Qabylisamen qúrdas eken. Ázilderi jarasyp, Tau Myrzanyng jaylaularyna birge shyghyp, qymyz iship qaytyp jýredi. Áytse de Qaramergenning kónilinde aiyqpas múng bar edi. Ol jórgek iyisi anqyghan bir nәrestege zar edi. Kýnderding kýninde búl auylgha Qabylisa әulie kele qalady. Búghan quanghan Qaramergenning әieli Qabylisany attan týsirip, astyna kórpe salady. Sodan keyin suatqa baryp: – Qúrdasyng keldi, seni kýtip otyr, - dep erin shaqyryp keledi. Eri de quanuly edi.

– Sәti týse bermes, qúrdasyng bata bersin, keudemizdi jylatayyq, - deydi Qaramergenning әieli. Eri múny qabyl kóredi.

Ýiine sәlem berip kirip kelgen Qaramergen tabaldyraqtan attay bere qalt túryp qalady. Jana ghana kelgen qonaq qoryldap úiyqtap ketken. «Búlardyng maghan nege kele jatqanyn bilip otyrghan» deydi Qabylisa kózi júmuly kýide. Sóitse, ol týs kórip jatqan kórinedi. «Bireu me?» - deydi ol kózin ashpay. «Eng bolmasa jaqyn qonys, kógoray óris bolsyn», - deydi sybyrlap.

Búl әngimeni Qaramergen de onyng perzentke zәru әieli de estep otyrady.

– Endi bir at baylar berseniz?

– Berem, alyp qal, tartynba, - deydi úyqtap otyrghan adamnyng dauysy.

Osy sózdi aitqannan keyin ghana Qabylisa kózin ashady. Qaramergen qúrdasyn kórgen sәtte tós qaghystyryp sәlemdesedi. Qaramergenning sóileuine de múrsha bermeydi.

– Sening tileging qabyl bolady. Áyelindi ertip, auylyna qayta ber, - deydi Qabylisa. – Men jana ghana sóilesip keldim. Senderding ne súrap kelgenderindi de men jaqsy bilemin. Ony bógde jandargha aitpaq-aq qoyyndar. Kelesi jazgha qaray perzent sýietin bolasyn. Áyeling altyn asyqtay úl tauyp beredi saghan. Áyelim ekeumiz eki atpen Qyzyltastyng moynaghynda otyrghan sening auylyna jaqsy niyetpen baratyn bolamyz. Sen búl әngimeni eshkimge bayan qylma. Ózim týs kórdim deytin bol. Áyelim bir nәreste syilaytyn bolsa, onyng atyn Bopau qoyatyn boldym dersin.

Sóitip jýrgende, Qaramergenning aiy-kýnine jetip otyrghan әieli de bosanady. Álgi adamnyng aitqanynday shekesi torsyqtay úl tabady. Nәrestening atyn Bopau qoyady.

JAQSYLYQ KÓP PE, JAMANDYQ KÓP PE

Jalayyr elindegi Kýshikten taraytyn Alaman auyly men Alban elindegi Aljan, Ayt auyldarynyng qonysy jaqyn otyrady eken. Mal óristeri de irgeles jatqan kórinedi. Sol auylgha birde el aqsaqaldaryna sәlem berip qaytpaq bop Qaban jyrau barady. Sonda Alban elining eti tiri bir jigiti: – Jaqsylyq kóp pe, jamandyq kóp pe?dep, Qabangha saual qoyady.

– Tang ata ma, balam?

– Atady.

– Kýn bata ma, balam.

– Batady.

– Su agha ma, botam?

– Aghady.

– Su qata ma, botam?

– Qatady.

– Jaz jәndigi bar ma, botam?

– Bar.

– Qys yzghary bar ma, botam?

– Bar.

– Gýlding núry tola ma, botam?

– Tolady.

– Gýlding núry sola ma, botam?

– Solady.

– Júldyz jana ma?

– Janady.

– Sóne me?

– Sónedi.

– Adam – Alla-taghalanyng qúly. Jaq­sy­lyqqa da, jamandyqqa da kónedi. Kýni tausylghanda júldyz sekildi sónedi.

QOYaNKÓZDI ÚYaTTAN QÚTQARU

Jalayyr Qaban Shapyrashty elindegi Baytory baymen besik qúda bolady. Qyzy Qoyankózding boyjetuin kýtedi.

Sol kezde Baytorynyng erjetken balasy qalmaq qyzyna kónil bildirip, otau qúryp ýlgeredi. Qaban auyly sózde túrmaghandary ýshin qúdalaryna renishterin bildiredi. Sonda anadan aqyldy tughan Qoyankóz:

– Renjispenizder, men atam auylyna, atastyrghan jigitime, otau ýstine bara beremin. Búl adamnyng isi emes, qúdaydyng isi shyghar, - deydi.

Sóitip, shapyrashty eli kezekterin jibermey, Myrza auylyna kәdelerimen kelip týsedi. Ot jaghylyp, qazan kóteriledi. Qabannyng bәibishesi marqúm bop ketkendikten, Qoyankózding ózi kýtim júmystaryna aralasady. Qoy soyylady. Mýshe saludyng jónin bilmegen Qoyankóz qol jilikti kәde joly dep qazangha salsa kerek. Syily kisilerding kóniline salqyn týsirgisi kelmegen Qaban sonda bylay depti:

«Balam bilmey qonaqqa qol asypty,

Qol assa da, talap qyp, mol asypty.

Ómirge sannan búryn qol keledi,

Sony bilip, búl balam

keleshekke jol ashypty».

QOYaNKÓZGE QABANNYNG ÓLENG SYILAUY

Qoyankóz úzatylar mezette shapyrashty júrtynan úzatylyp baratyn kýieu jigitining qaytys bolghany jóninde habar keledi. Qazaq dәstýrine berik auyl el joralghysyn saqtaudy kózdeydi. «Biz jesirimizding ong jaqta otyryp dauys saluyn qalaymyz» degendi aitady qúdalar jaghy. Shapyrashtylar kele jatqany jóninde habar da jetedi.

Osy arada Qoyankóz týs kóredi. Týsinde әkesi Qaban:

– Kógen alasyng ba, әlde óleng alasyng ba? - deydi.

Sonda Qoyankóz:

– Kógen elde bolsyn, óleng mende bolsyn. Sol ýshin ólendi alamyn, - deydi. Sodan Qoyankózding barghan jerinen Sýiinbay syndy kókiregine óleng úyalaghan daraboz aqyndar shyghady.

AGhAYYNNAN KÓRGEN QORLYQ

Qaban jyrau jaugershilik jyldarynda qolgha týsedi. Ayyby joq adal adam, arqasy bar әulie ekenine kóz jetkezgennen keyin qalmaqtar Qabandy tútqynnan bosatady. Elge kelse, elde de maza joq eken. Shabysqa týsken, birlikting qaymaghyn búzyp alghan júrt. Osyny aityp, Asan atanyng ýlken balasy Erkebay óz bauyryna shaghym jasaydy. Qúlaq salyp agha sózin tyndaghannan keyin әbden kýizelgen Qaban mynany aityp kýrsinipti:

«Bay jaqsy batyrdan da,

sheshennen de,

El kezer quqyl jigit tóselgende.

Az bolyp aghayynnan

kórgen qorlyq –

Sol jaman ynqyldaghan

keselden de».

KIMGE QÚN JOQ, KIMGE KÝN JOQ

Kýnderding bir kýninde Qaban jyrau jol jýrip ketedi de, Ádil tórening ordasyna keledi. Biylerding basy qosylyp, sartap bolghan daudyng týiinin izdep otyrsa kerek.

Sonda kesimdi sózin júptap otyrghan Ádil tóre:

– Úry – qúnsyz, әiel – púlsyz, adal tughan er – minsiz, - dep toqtapty.

Múny estigen Qaban oilanyp qalady.Tiyanaqty sóz aitpaq bolady. Biraq ruyna tartyp, qyzaraqtaghan biyler ony tyndaugha peyil bildirmeydi. Jýregi auyryp auylyna qaytady. Óz auylyna jete almay, inisi Serkebaydyng ýiine kep, attan týsedi. Biylerding qyryq pyshaq bop otyrghanyn әngimeleydi. Sonda sózin týiip kep, aitqany mynau bolady:

«Ádil aitty: Úrygha qún joq degen,

Úry qúndy bolghanda, momyngha kýn joq degen.

Ózi kelip qolgha týsip,

Ózi qashyp ólgenge púl joq degen,

Osyny adal oilap, ólshemese,

Adamgha búl ómirde kýn joq degen».

Tólen Qaupynbayúly,

jurnalist, jazushy, Jambyl atyndaghy halyqaralyq syilyqtyng laureaty, Qazaqstan Jurnalister odaghy syilyghynyng eki mәrte iyegeri

---

TARAQ TANBALY TARLAN

(poema-monolog)

«Qara ýzip shyqqan Qabanmyn,

Qalay da qalam tebirenbey?!»

Qabylisa Asanúly

 

I

 

Qas-Saqtan baghy asqan úl edim,

Qartayghan shaghym búl menin.

Qissamdy býtin bastadym, Elim,

Qisynsyz ba búl, bilmedim?!

 

Qayyryla qarap ótken ghúmyrgha,

Qayyryn tappay fәniydin,

Qaldyrghan qiyp kóp belgi qúlgha,

Qúdirettimdi tanimyn.

 

Qúmynda qalghan Syrdariyanyn,

Qúlyn kýnderim shúrqyrap,

Qúshaghyn ashyp qyrgha qiyalym,

Qara jusanym búrqyrap,

 

Qoi júparyn tarqatty, bilem,

Qyttyqtaghanday tanaudy.

Qyz-qyrqyn qamzol, sharqatty kilen,

Qasymnan ótti, baq audy

 

Qayran da mening basymnan sol shaq,

Qayranda qalghan kemedey.

Qoyankóz taqqan asyldan monshaq,

Qiylyp týsti... Elemey,

 

Qyzymdy qalay úmyt qaldyrdym?!

Qay jaqta qaldy әzdegim?!

Qamshylaghanda, kýlik – taghdyrdyn,

Qylghany maghan az ba edi?!

 

Qyryq Hanshadan biyik erkemdi,

Qara óleng qonghan qalqamdy

Qighanda jatqa, kýiip, órtendim...

Qaq aiyrdym da qalqandy,

 

Qamqapty sheshtim, jaqty tórge ilip,

Qylyshty qyngha shóktirip.

Qarshygha - jýrek jatty kóndigip,

Qaraqús - migha kek túnyp.

 

Qay dúshpanymda kegim bar edi?!

Qúnym kap edi, kimderde?!

Qúba qalmaqtyng Elimdi әlegi

Qajytqan, sýrgin kýnderge

 

Qarghys jaudyryp qariyalarym,

Qyrghyngha úldarym attanghan.

Qaljyrap batyp dariyagha Kýn,

Qan jylap, Ay da shaq qalghan

 

Qúlaugha qúzdan, qúldilap tómen.

Qaraly-au Aspan, jaraly-au?!

Qúiqyljyta almay bir kýidi, әttegen,

Qúsamdy aqtarmay qalam-au...

 

Qara dombyra – bayyrghy bauyr,

Qalaqtay ghana shermendem,

Qay kóshte senen aiyrdy dauyl,

Qúiyn ba edi, әlde, sendelgen?!

 

Qabaghy Kókting ashylmay mýldem,

Qanqúily qolday búlt legi

Qabaryp, úzar ghasyrday kýnder,

Qarauytqanda júrt keri.

 

Qasiretimsin, zary Dalanyn!

Qosh, endi, qosh bol, Syr - ózen!

Qara qazan men sary balanyn,

Qamyna jyqqan bú kezen,

 

Qayta saylatty bes qaruymdy,

Qily zaman da jankeshti.

Qaharman oghlan, esti aruymdy

Qondyryp atqa, qan keshtik!

 

Qazandyq oty qamygha mazdap,

Qaghandyq týzge bosqanda,

Qanymyz qaynap, jaryla jazdap,

Qiqulap úran qosqanda

 

Qara orman edik: "Qabylandaghan!"

Qiyrda úrys sap, tenseldik.

Qos týmen qol kep taghy úrandaghan,

Qaptaldap, jaudy enserdik!

 

Qalyng jonghardyng qosyndaryna,

Qapysyn tauyp, tap berdik.

Qontayshynyng da tosylghanyna

Quandy qol da, shaq keldik

 

Qany bóten men zaty jattan biz,

Qarymta qayyrar qayrangha.

Qabyrtqalaryn qaqyratqanbyz,

Qynaday qyryp maydanda.

 

Qaraghay sadaq adyrnalary

Qúla ógizdeyin mónirep,

Qarsha boratty oq saghymnan әri,

Qym-quyt, u-shu tónirek!

 

Qauyrsyn jalau ýsh qyrly jebe,

Qozyjauyryndy jaudyrghan.

Qúrama sadaq yshqyndy nege,

Qúnykerimdi erden audyrghan?!

 

Qyrghiday tiygen myng san jebeden

Qan qasap bolyp ainalam,

 

Qyruar jaq pen qylshandy kórem

Qarashyqtaghy ainadan.

 

Qoramsaq qalghan jebeden bosap,

Qolda túr songhy saqeter...

Quyp jete almas eng eren qos at,

Qaskóiding basyn әketer.

 

Qayqy qylyshty qandamay beker,

Qas-Saq El ýshin siltedik.

Qapelimde adam andamaydy eken,

Qanshyl da Arshyl... Últ edik!

 

Qayrama qanjar qol úshyndaghy

Qansha jandy onay... qighan-dy,

Qúnan pil teri etik qonyshyndaghy

Qayys qyngha azar syighan-dy.

 

Qúlja, Qashqardan qatar aughandy

Qashyrdyq. Qytay asyrdyq!

Qiyatnәsildi atajaulardy

Qiratyp qana basyldyq.

 

Qashqan dúshpangha – qatyn da by me?!

Qiyastay yqty. Qumadyq.

Qazynam qalghan taqymdap ýide,

Qayttyq oljaly, tudy alyp!

 

Qayyng shoqpardyng dinindey qatty

Qalybymda bar tórelik.

Qoldaghy oirattan birin beybaqtyn

Qúl etpey, keshken... keng edik.

 

Qarataudy yqtap, qalqalaghan el

Qamkónil edi, sherli edi...

Qandas әuekting qart Abadany em,

Qaytaryp kóshti, erledim!

 

Qaydan tabarmyn kóshime meken?!

Qagharmyn qayda qazyqty?!

Qaytip Jan - Ardan óshirer ekem

Qatym hattardy... az úqtym?!

 

Qamdarda qorym qaza qúshqangha,

Qonyr ýn túnyp qúlaqqa,

Qúran baghyshtap Áz Arystargha,

Qol jayyp, jylap jyraqta...

 

Qansha bozdaqtyng joqtap armanyn,

Qúlazyp týzde, bozdaymyn.

Qarttyq jetkenshe topqa da bardym,

Qalghany qazir – óz qayghym.

 

Qayyrymdy әuen taba almady týn,

Qinalady, shau tartsa adam.

Qaratal, Balqash – barar baghytym,

Qonysym bolmaq qart Shaghan!

 

Qarakók emen, Kók Qarasymyn!

Qyzyr daryghan baghzy Elmin!

Qargha tamyrlynyng noqta aghasymyn,

Qyzghysh - Dýniyedey aqzermin!

 

«Qazaqy Ordagha – aghamyn!» - demey,

Qanattas búdynmen bir qondym!

«Qara shal Asangha – balamyn!» - demey,

Qarashagha adal úl boldym!

 

Qabylan úrandy Jalayyrgha emes,

Qaysar Elge Alash úrandy,

Qany bir Myrza aghayyngha emes,

Qas-Saqqa býirek búrar-dy!

 

Qos Manaq – Syr men Shu qonystanghan,

Qalghan tughandar, qalyng kil,

Qalmaqtan qayyryp nudy, óristi alghan,

Qas-Saqtan mening qanym dýr!

 

Qarshygha tekti – taraq tanbalym,

Qabyrghaly Elden aiyrylma,

«Qayyr!» - dep tany, –  abattanghanyn,

Qútty jolynan qayyrylma!

 

Qastasqan jaudyng zalym, naysabyn

Qiratqan, artta – alang kýn.

Qol bastaghan Er Qabylghaysamyn,

Qayqy ghúmyrly Qabanmyn!

 

Qas dúshpandargha, qasarysqangha,

Qamshynyng zory – dyraumyn!

Qabyl al, jatta, jas arystandar,

Qaghidasyn Qaban jyraudyn!

 

Qasqayyp túrar qarsy dauylgha,

Qaharly em qúiyn ghasyrda.

Qayratym qaytyp, qansyrauym ba,

Qaldym-au qújyra basynda?!

 

...Qas-Saqtan baghy asqan úl edim,

Qartayghan shaghym búl menin.

Qarau - taghdyrgha: «Qasqa jýregim...

Qúdaygha ghana – qúl!» - dedim.

II

«Armanda ketting jalghyzym,

Ajalgha ózindi aldyrdym...»

                                      Qaban jyrau

 

Adyrgha bitken jalbyzym,

Arshadan basqa kóktedin.

Altaudan bólek jalghyzym,

Armanda qaldyryp, ne etkenin?!

 

Arda emgen asylzadam en,

Anyratqanyng qaytkenin?

Artynnan erip barar em,

Aynalyp meni qaytty ólim.

 

Aqiyghymdy alghan son,

Alasy joq-au ajaldyn?!

Arman – bayansyz, jalghan – sor,

Ayama meni, tajal kýn!

 

Asyqtyng nege, qúlynym,

Atandy qiyp qayghygha?

Alda edi-au sýrer ghúmyryn,

Azamdy basar qay búla?!

 

Azan da qazan, u da shu,

Aynala, kózge jas aldym.

Alapat órtke, su – basu,

Al mendik sherdi basar kim?!

 

Aqtyq sapargha qaratqan

Allagha arysym bara ma?!

Amanatyndy, Jaratqan,

Alghaysyng mәngi panana!

III

«...Kósh, kósh Elim!

Kósh – Elim!

Kóshe de jýrip, týzeldim.

Kóshe de jýrip, kýzeldim...»

Qaban jyrau

 

«Kósh, kósh Elim!

Kósh – Elim!

Kósegesi kóktep, óserim!

Kindigin Kýn kesken júrt,

Kiyeli kezeng keshken júrt –

Kepiyet qonghan kesegim,

Kóshelim!

 

«Kósh, kósh Elim!»

Kóliktim!

Kóshpeli El sertke beriktin.

Kóne dertindi qiya alsan,

Kemel erkindi jiya alsan,

Kóshindi búzar kelip kim,

Kóriktim?!

 

«Kósh, kósh Elim!»

Kemdi Kýn

Kimge esendi jiberip en, zengirim?!

Kil kósemnen tartyp alghan tendigin,

Kókjiyekte danqy qalghan erligin,

Keleshekke ónege edi órligin,

Kendigim!

 

«Kósh, kósh Elim!

Búl manda

Kýnelter pana qylghangha,

Kýni erteng jarar qyrmangha,

Kýlik, týlikti saylaugha,

Kókoray da joq jaylaugha,

Kýmis kezdik kónbes qayraugha,

Kýderi bau kelmes,

kýrmep baylaugha.

Kósh, Elim, túndyryp túlghanda

Kýndi Arda!

IV

« – Baqyt, qaydan kelesin?  

Berekesiz adamnan...»

                               Qaban jyrau

 

Basyna bólek kút daryp,

Bereke bitse isine,

Beyshara jandy qútqaryp,

Bergeysing ýles kishige.

 

Beyqam baladay, aqpeyil

Búqaradan qalsa qyzghanyp,

Búrylar úldan baq keyin,

Bozdar búrymdy qyz - gharip.

 

Bauyryna bәrin basyp jep,

Bútaqqa jalqy qonghannan...

Býldirgi alma asyl dep,

Býlinip, beyqút bolghannan.

 

Bir Allagha ghana mәlim-di

Bereri qúlgha zәu Kóktin.

Baytaqtan dara baghyndy

Bayandy qylsa, tәube etkin!

 

Búlynghyr kýnder kóp alda

Búlt syndy kóshse, aspandap...

Beybaq Elime qonar ma

Berekesizden qashqan Baq?! 

V

«... Jaqsynyng paydasy bar qysylghanda,

Jamannyng boyy jetpes úsynghanda!»

Qaban jyrau

 

«Jau jaghadan alghan kýni,

jarmasarda bóri etekten»,

jalghannyng da jalghandyghy –

jónin bilmey kóne tekten,

jaqsylardy bóle tepken

jamandy algha salghandyghy...

 

Janarymda jabyghar ma ot?!

Jany jaysang izgilerdin,

jolyn qiyp, jabylar kóp.

Jayyn bilip bizding Eldin,

jýz jylarmyn, jýz kýlermin,

jaman atar tabylarda oq...

 

Jaqsylardyng jany – bir әn,

jýrer dәiim kýlip kýni.

Jaman jannyng baghy – kýmәn,

jarghaq basy – kýdik qúly,

jýreginde – qúlyp tili.

Jaratqannyng jaryghynan,

jahandardyng tanymynan...

Jarylqa, Alla, ýmittini!

VI

«... Syryndy shym-shym úrlaydy.

Sodan song altyn tapqanday...»

Qaban jyrau

Syr aqtarsang jamangha

san soqtyrar o zúlym.

Salar myng bir amalgha,

sózi ne onyn, ózi kim?!

 

Syndyrady ol saghyndy

syn saghaty tughanda.

San jaralar janyndy,

saldary ozbyr udan da.

 

Saghalaydy kil jaman

soyy súnqar ardany.

Sorlatady bir zaman,

sóz bop pa oghan Ar qamy?!

 

Synap syndy syrghyghan

sumaqaydyng joly kóp.

Sanana ýstep myng kýmәn,

sorar, midyng sory bop.

Soghys, yaki, beybit kýn,

salmaghy bir suaytqa.

Syilyghyndy ap key qútty,

syrtynyzdan dua aitpaq.

 

Saghymdayyn kózdi arbap,

sayqaldayyn qúbylsa,

sory qaynap, bozdar baq,

sol súmpayy úrynsa.

 

Súmyraygha súm tamyr

saghan nazar salsa eger,

saqtar sordan bir Tәnir,

sol qorghanyng bar sener!

 VII

«... Namysqa túrar er bar ma?»

Qaban jyrau

 

Nazdy qyzymdaghy erkelik,

nar oghlandarymmen ýndesse.

Najaghay nәtti sert edik,

naradu basy tildesse.

Naqaq aiyptap kýndesshe,

narazy bolyp, týn kóshse,

nadannan nәiis dert emip...

Nәleti, kimder kýidirip,

kýiki kýn keshse,

Namystan ketpey órtenip!

 

Nesheme joryqta arydyq,

neshe joldy jýrdik ótkelshe?!

Nayzasynan Erdi tanydyq,

naghyz maydandy kóp kórse.

Nәsibin júrttyng jep kelse,

nәsiline tartyp, shettense,

naysaptyng da sony baryn úq...

Nәleti, er tuylyp,

ezshe ómir ótkerse,

Namystan ketpey jarylyp!

VIII

«Tasyma, batyr, tasyma,

Tasyghan jeter basyna!»

Qaban jyrau

 

Tәnirimdi tanydym da

tarau-tarau jol óttim.

Taghdyr bergen taghylymda

tórkini bar kóp ottyn.

 

Tilden tәtti bal tamghan-dy,

tolghap jyrdy tirlikten.

Tumysy bir tarpandardy

taghaladym birlikpen.

 

Tútastyghyn múrat qyldym

túraqty úldyn, kil adal.

Toghay týlep, búlaq túndy,

tamyr, tegi – túmadan.

 

Taraq tanba túghyrly edi,

Tarlan edim top jarghan.

Tausylghansha ghúmyr demi

tauqymetti tók, jalghan!

 

Tartynbaspyn men maydannan,

tәrk etsem de túrmysty.

Tolaghayday erge ainalghan

tarlangha ýrku – qylmys-ty.

 

Toyat bildim kóp sebepti...

Tasynbadym, taspadym.

«Tәube!» - deumen ótsem etti

túl dýniyeden qas-qaghym!

IX

«... Keyingi úrpaq kelbetin

Kórer me edik bir saqqa?!»

Qaban jyrau

 

Keleshek, qanday edin?!

Kezenge barday emim,

kýtemin tek izgilik,

kepkenshe tanday, erin.

 

Keledi úrpaq qanday?!

Keulimde syrqat qalmay,

kýtemin shyn quanyp,

kelinder úl tapqanday.

 

Keler me arly buyn?!

Kóshpeli El janghyruyn

kókseydi shanyraqtyn,

keregem... qaldy uyghym.

 

Keler me zәuzat zerek?!

Kómbeden qauzap derek,

kiyesin tanyp tektin,

kesirge: «Jau, jat!» - demek.

 

Kemenger myna Qas-Saq

kim kelse, túrar asqaq?!

Keleshek zeyin qoysa,

kenesim múragha aspaq.

 

Kýnә ghoy kýder ýzbek!

«Kóneni bilemiz!» - dep,

kógerter kósegemdi

kókórim jýrem izdep.

 

Kimderge bar bereshek?!

Kelse etti nar keleshek!

Keneytse kókjiyekti,

keyinge qam jemes ek:

«Kóp arman bar!» - demes ek.

X

«... Yrys aldy – yntymaq!»

Qaban jyrau

 

Yqylym zamandardan

yrzyghy aman qalghan,

yrysy artqan El bar,

ynsapty jaralghannan!

 

Yntymaq – úrany eken,

yqylasy – Qúran eken.

Ysyrap bilmegennen,

ymyrasy – múragha ten!

 

Yzaly key úldargha

ynta ber, peyildi alma,

yjdahat sýisin Elim,

yrqynda, meyirli Alla!

XI

«... Ómirdi qu ajalgha baghyndyrar,

Ómirden ajal ýstem bolar sonda!»

Qaban jyrau

Ózeuregende júrt toylap,

ózgeni de emes, últty oilap,

ózegimdi iritti, qúrt boylap,

ókpem qanaydy-au!

 

Ókinishsiz endi obyr da,

ómirzayanyng sonynda

ólermen, túldyr tobyrgha

ókpem qaraydy-au!

 

Ótkelde songhy qús týlep,

ómirsheng óleng týsti kóp:

«Ólimnen úyat kýshtirek!»

Ókpem jaraydy-au...

Ómir de arayly-au!

XII

«... El oipany bilinbes

Eline say úl tusa!»

                                                                                                 Qaban jyrau

 

Ertede bolghan Ergeneqonnan

este edi zaman El kóshken.

Elge de qorghan, tórge de qonghan

Erler shyghar ma endi esten?!

 

Edil patshaday ghún әskerimen

Europany jaulaghan,

Ejelgi erlerding miraskeri – men,

eselep qúnyn daulaghan.

 

Edige de – men, Noghay, Mamay da,

Er Dospambet te Aymadet.

esil kýndi ensep, kóp oilamay ma:

«Edil júrt qaldy qayda?!» - dep.

 

«Elayrylghannyn» tartyp zardabyn,

ezilude әli baytaghym.

Eskindi úmyt ta, halqym – zangharym,

estindi úlyqta, aitarym!

 

Enshi alghan shaqta Kerey, Jәnibek

Esenbúghamen qonsy edi.

Esirgen jaugha ógey halyq ek,

enserdik, joqtay jol shegi.

 

Ensegey boyly Er Esim bolyp,

ensendi tikter kýn qayda?

Egilgende, eren elesin kórip,

elirgen tóreng tynday ma?!

 

Eniregende etegim jasqa,

etigim tasqa tolghanmen,

endi irgem – bólek, jetegim – basqa,

eseyse jetim... qorghan – men!

 

Elendep, oilap, terenge boylap,

ekiúday kýiler keshtim kóp.

Erkin de baylap, kógenge qoymaq,

el-júrtqa qashan es kirmek?!

 

Ertegi isindey, kelte týsindey

ertengi kýngirt kýnindi

eskerip býgin, erte týsinbey,

estirte almassyng ýnindi

 

elesi búldyr jana ghasyrda,

enersing jat bop esikten...

Esirker jaqyn taba alasyng ba

eki dýniyeden, nesip kem

 

etkende Qúday?! Bodan da bolyp,

egege bóten qúl bolyp,

erkinnen ada oghan da kónip,

ezilermisin, kýnde ólip?!

 

Ey, arda tughan Alty Alash – Arym,

egiz sher shektim, tebirendim,

ettim de tәube qalqalasa kýn,

es jidym sen dep, emirendim.

 

Erlerdi eske alyp, jantalasamyn,

et jýrek erip, eljirer.

Eli ýshin azap arqalasa kim,

esepsiz, Alla, ber jiger!

ALAShTUGhAN,

aqyn, audarmashy,Halyqaralyq «Alash» әdebiy syilyghynyng laureaty

---

TOBYQTAY TÝIIN

Qazaqtyng baghyna tuyp, qiyrdan ilim aldyrghan, qyruar qazyna qaldyrghan,
keremettermen ýndesken, tarpang taghdyrly kýn keshken kemenger Qabylisa
Asanúlynyng ghúmyry men shygharmashylyghyna arnalghan osynau újymdyq jinaqty dayyndap, jaryqqa shygharghansha jylgha juyq uaqyt ótti. Jampoz jyrau jayly osy kýnge deyin basylyp shyqqan kýlli kitapty aqtaryp, barsha basylymdardaghy maqalalardy mengerip, býkil ghylymy enbekti enserdik desek, esh artyq aitqandyq emes. Eng eleuli enbekter eskerilip, túzy tatymdy tolghamdar týgeldey derlik qamtyldy búl tanymdyq jinaqta. Áriyne, «әttegen-ay» degizgen dýniyeler de kezikti. Keybirin kýzedik, kóbisin týzedik. Derek kózderining tapshylyghynan birer avtorlarymyz qaytalaulargha úrynyp, әredik týpnúsqagha silteme jasaudy úmytyp ta jatty. Onday oghash ketken kezderdi tezge salyp, tez-aq týzedik. Álbette, múnday mezetterding qarasy az boldy.

Búl eresen enbekti dayyndaghan újymnyng basshysy retinde redaksiya alqasyna, aqjýrek avtorlarymyzgha, qalamdas әriptesterge, «Qaban (Qabylisa) Asanúly» atty monografiyasyn úsynyp, kitaptyng alghysózin jazghan filologiya ghylymdarynyng kandidaty, professor Anarbay Saghiyúly Búldybaygha shyn jýrekten sheksiz kóp alghys aitamyn. Kitaptyng bar shyghynyn kóterip, qamqorlyq tanytqan, jobamyzdy qoldap, ýlken sauapqa kenelgen keremet jandargha – Beysen әuleti Núrghaliyúly Amanbay úrpaqtaryna Allanyng núry jausyn! Aqyn Atanyng kesenesinde shyraqshy bolyp, әulie ruhynyng razylyghyna qyzmet etip jýrgen Bolat Jaqanúly Isaevqa hәm barsha janashyr bolghan qany qazaqqa bas iydik!

Abai.kz