Týp maghynasy «qúrylu, qúralu» degen is-qimyldy bildiretin maghynadan atau esimdik úghymgha ainalghan «qúryltay» degen sayasy termindi bizder otarlyq dәuirde joghaltyp aldyq. Keminde Shynghys han-Joshy úlysy zamanynan beri qaray «eldik», «memlekettilik», «tútastyq» degen syndy maghyna beretin atau atalmysh qúndylyqtar basymyzdan baq, jolymyzdan qydyr tayghandyqtan, aramyzdan alystady. Otarlyq búghau týspey túrghan kezende qúryltay qazaq elining asa manyzdy sayasy sheshimder qabyldaytyn kenesi, jiyny edi. Tәuke han zamanynan jetken «Kýltóbening basynda kýnde kenes» degen mәtel sóz sol qúryltaydyng mәn-manyzyn bildiretin asa qasterli kognitivtik úghymgha ainalghan bolatyn. Halyq arasynda «Jeti jarghy» (Han jarlyghyn qadaghalaytyn jeti oryndaushy-jarghyshy: Tóle, Qazbek, Áyteke, qyrghyzdan Qoqym, qarqalpaqtan Sasyq, Tashkent manyndaghy Qataghan, Jayma rularynyng biyleri) dep atalyp ketken jón-josyq sol Kýltóbedegi qúryltayda qabyldandy.

Jonghardyng joyqyn shabuyldaryna toytarys beru ýshin 1710 jyly Qaraqúmda shaqyrylghan qúryltay qazaq batyrlarynyng jasaqtaryn Ábilqayyr han men Tabyn Bógenbay batyrdyng qol astyna biriktirip, bir júdyryqtay birikken qol jaugha toqpaqpen úrghanday toytarys beredi.

1771 jyly Abylay súltan Týrkistanda Ýsh jýzding han-súltandary, biy-batyrlarynyng qatysuymen han saylanyp, oghan jinalghan iygi jaqsylar jonghar-qalmaq shapqynshylyghynan bytyrap ketken eldi qayta tútastyrugha úmtylghan bolatyn. Abylay handy dәripteytin ataqty Búqar jyraudyn:

Kýpshek sandy kýrendi,
Tәbiyagha jaratqan.
Qyryq san qara qalmaqty
Jarlyghyna qaratqan.
Aybaltasyn altynmenen bulatqan.
Alafasyn arttyryp,
Arpalap atty qunatqan.
Labashy degen bir elini
Antymenen ulatqan.
Eranshy men Serendi
Tozghyndatyp shulatqan,
Berishtesin júrt ýstinen dulatqan.
Ensesi biyik boz orda
Saltanatqa ornatqan.
Bolattan shege soqtyryp,
Shanyraghyn torlatqan,- dep keletin madaq tolghauy - qayta ense kótergen elding shat-shadyman kónilin, quanyshyn da bildiretin kórkem jyr kestesi.

Aybarly Abylay han túsynda eki úly kórshimen jәne Orta Aziya handyqtarymen birde qandy qaqtyghys, birde diplomatiya әdisimen bekitilgen elding shekarasy HIH ghasyrda geosayasy astamshylyqtyng taqtasyna týsip, etek-jeni taryla bastaghanda, Kenesary Úlytaudyng eteginde qúryltay shaqyryp, han saylanyp, Ýsh jýzding atynan jerding tútastyghy, elding azattyq ýshin soghysqa kirisip edi. Kene han ketkesin «qúryltay» da ketti.

HH ghasyrdyng basynda Alash qayratkerleri «ketkendi qayta keltiruge» kýsh salyp, qalyptasqan tarihy jaghdaydyng shyndyghyna qaray eldik mәseleni talqylaytyn jiyn, siyez ótkizuge úiytqy boldy. Sol kezdegi zamanynyng sazy men qoldanys qalpyna say «siyez» nemese «bas qosu» dep atalghan jiynnyng mәn-maghynasy búrynghy qúryltaydyng mazmúnymen mәndes boldy.

Tәuelsizding túsynda «qúryltaymen» shúrqyrasyp qayta qauyshqan tústa biylik tizginin ústaghan túlghalar sekemshildik kórsetip, ghasyrlar asyp kelgen úghymdy memlekettik sayasy mәni bar iske qaray tartpay, tek birynghay qazaq qoghamyna ghana manyzy bar sharalar shegeninde qoldanugha úmtyldy.

Jana Qazaqstan bastamasy songhy kezde búl termindi memlekettik sayasy manyzy bar sharalargha qoldana bastady. Keshegi ótken qúryltay elimizde manyzdy sayasy is-shara – Konstitusiyalyq reformany qabyldaghan referendum ótken song - tarihy Úlytauda qayta janghyrdy. Ol shara rәmizdik sipatqa iye. Qúryltay búrynghyny dәl qaytalau emes, sabaqtastyq sipatty pash etu, jana sayasy jaghdaygha kiriktiru, qasterleu, qúrmet kórsetu, tarihy sanany janghyrtu. Sol-aq eken is-sharanyng rәmizdik sipatyn, sayasy astaryn baghamdamay, úshqary pikir aitu tóbe kórsetude.

Otarlyq qamyt myqtap moyyngha salghan patsha zamanynda sayasy mәseleni talqylaytyn jiyn ótkizu qiyn soghyp, ol bir múng bolghan tústa Alash qozghalysyn qúryp, ony qalyptastyryp, ontayly sayasy sәt tughanda birneshe siyez shaqyryp, aldymen Alash partiyasyn qúryp, keyingi búlghaq bastalyp, alasapyran arpalys jýrgen dәuirde Alash avtonomiyasyn qúru turaly sayasy sheshimder qabyldanghan jiyndy «siyez degen qúryltay emes, qúryltay mýlde búl emes», «avtonomiya jariyalanbady» degendey oidy bildiretin búra pikirler payda bola bastady.

Jariyalau - bolghan isti júrtshylyqqa pash etu. Qoghamda, tarihty payymdauda әlde bir is turaly kópshilik, júrtshylyq habardar bolghan son, onyng isi zandy degen úghym-týsinik ornyqqan. Búl - qazirgi bizder ýshin zannamalyq mәsele. Zang joq kezde ol qalay baghalanady? Halyq "zang joq, zakon joq" dep shaghynatyn múnday kezeng tarihta bolghan ba? Qazaq qayratkerleri Alash avtonomiyasyn qúryp jatqan uaqytta Resey qoghamynda nendey jaghday oryn alghan edi? Zandy biylikti Uaqytsha ýkimetten bәlshebekter partiyasy 1917 jyldyng qazan aiynda qaru kezenip, býlikpen tartyp aldy. Zansyzdyq oryn alghan vakum payda boldy. Bәlshebekter kóp úzamay «Býkilreseylik Ucherediytelinoe sobraniye» dep atalghan ókilettik organdy, yaghny qazirgi parlament institutyn taratyp jiberdi. Al endi osynday dýnie astan-kesten bolyp jatqan kezende, yaghny 1917 jyldyng 12 jeltoqsanynda avtonomiyany jariyalaudy keyinge qaldyrghan siyezding sayasy sheshimin sol tústyng shyndyghynan qarap kóreyik. Zandy ýkimet joq, " ay deytin aja, qoy deytin qoja" joq, al qúrylghan avtomoniyanyng әskeri, kýshtik qúrylymy nól. Ishki jaghday da mәz emes: qazaq arasynda artyqshylyqqa ie bolyp ýirengen ózge júrt ókilderi túrady, olar búl sayasy aktige qalay qaraydy? Qazaq últy da tútas emes: biri –Týrkistan avtonomiyasynda, biri - Alash avtonomiyasy qúramynda. Sondyqtan siyez qorytyndysynda bitken isti (qúrylghan avtonomiyany) asyghystyq jasap, ishki-syrtqy jaghdaydyng kýrdeligine baylanysty býldirip almayyq degen sayasy saqtyq mәselesi basym pozisiyagha ie bolghan dep topshylauymyzgha bolady. Keyingi oqighalar búl sheshimning qate bolmaghandyghyn da kórsetti. Alash avtonomiyasy biylik bir qoldan ekinshi qolgha ótip jatqan azamattyq soghys kezinde eldi sayasy amal-әreketermen qandy qaqtyghystardan aman alyp qaldy. Onymen kenestik biylikting ózi kelissózder jýrgizdi, keyinnen olardyng kenes biyligine qarsy jýrgizgen sayasy isterine keshirim jariyalady. Osy bir sayasy oqighalardyng astary Alash avtonomiyasynyng alasapyran zamanda alyp imperiyanyng qiraghan ornynda memleketting nyshandary bar subekt ekenin tanytsa kerek. Sondyqtan «avtonomiya jariyalanbady» degen mәseleni sol bir kezenning tarihy shyndyghy «juyp-shayyp» jiberetini anyq.

Memlekettik sayasy mәni bar jariyalymdar әreketi adamnyng ghúmyryndaghy rәsimderding kóshirmesinen alynyp otyrghan. Biraq masshtaby ken, qoghamdyq salmaghy zor. Aytalyq, adam balasy nәreste bolyp dýniyege kelgende oghan at qoyyp, aidar taghady. Al sol rәsim 3-4 jylgha keshiktirse, әlgi bala dýniyege kelmedi dep esepteuimiz kerek pe, әlde jasy pәlenshege keldi dep tanuymyz qajet pe? Áriyne, songhysyn dúrys deymiz. Endeshe, qúrylghan avtonomiyanyng aty resmy jariyalanbasa da (beyresmy týrde quanyshty jaghday talay mәrte aitylghan) qyrauar atqarghan júmysyn joq, bolmady dep esepteymiz be? Birinshi kezekte qanday mazmún oryn alu kerek?

Bizde tarihty payymdauda kenestik dәuirding qasang tanymynan, shylauynan aiyryla almay jýrgen tústar bar ekeni bayqalyp qalady. Tarihy ýrdis pen tarihy qortyndy akt degen mәselening ara-jigin jymdastyra qarau jetispeydi. Kenestik qasandylyq joyylmay túr. Bir qarapayym mysal keltireyin. A.Baytúrsynov atyndaghy Qostanay uniyversiytetining tarihy 1939 jyly kenestik ýkimetting qaulysymen qúrylghan Múghalimder institutynan bastalady dep esepteledi. Al onyng arghy jaghynda júmys jasaghan pedtehnikum, pedkurs, pedklass degender esepke alynbaydy, sebebi ony ashugha shygharylghan arnayy kenestik biylikting qaulysy, ne akt joq nemese әldbir qújat joq. Al, shyntuaytynda, shynayy ómirde múghalimder dayyndaytyn arnayy oqu orny Qostanay qalasynda 1897 jyly ashylyp, ony 2 jyldyq «Qostanay pedagogikalyq synyby» dep ataghan. Sol synypta, shamamen, 1900-1902 jyldary A.Baytúrsynúly sabaq bergen. S.Kóbeyúly, M.Dulatúly bilim alghan. Endi óte qyzyq kórinis qalyptasyp otyr. Aghartushy A.Baytúrsynúly ómirde bolghan, ol Qostanayda múghalimder dayyndaytyn pedagogikalyq synypta qyzmet jasaghan, synyp Qostanay qalasynda oryn tepken, keyin kurs, pedtehnikum dep atalghan, biraq ol qazirgi uniyversiytet tarihynda joq. Baqanday 42 jyl ómir bar tarih joq! Mine, kenestik zamandaghy tarihty tanudyng bir qasang kórinisi. Sondyqtan tarihty últtyq qúndylyq kózqaras, memleketshildik, eldik túrghysynan payymdaugha zeyin-zerde, payym-parasat qajet, eng bastysy, kenestik tyrnaghyn tereng salghan qasandyqtan aiyrylu qajet dep bilemiz.

Almasbek Ábsadyq

Abai.kz