* * *

Jetinshi kýni doktor Beyker men polkovnik Martins Shingu ólkesindegi indeesterding qaldyq taypalaryn týgelge juyq aralap, Riybeyro selosyna eki kýnde jetip qalarmyz degen niyetpen jaghasyna manikola, avarra, kokorita, tisti japyraqty zәulim palimalar ósken jalpaq ózenning boyymen bayau jýzip kele jatty. Polkovnik qayyqty jaghagha búryp, qayrangha tiredi. Sodan keyin ýstin japyraqtarmen kómip, túsyna aghash shanshyp, belgi qoydy.

Doktor orman ishine boylap engen sayyn kýnige kózine jýz elestetip jýrgen bayaghy bala kezindegi oqighalar jan bitkendey tirilip, sol kezeng endi mine, jyljyp, qasyna kelgendey, tipti qol sozym jerde túrghanday bir qyzyq әserge qaldyryp, ainalasyna tanyrqaghan kýii alaq-júlaq qaray berdi.

Bútaqtan bútaqqa sekirgen qyzghylt-sary baqyrauyq maymyldar qos jolaushygha әldeqanday óshpendilikpen japy-
raqtar arasynan jauygha syghalap, tisterin shaqyrlatty.
Shymqay qyzyl, jasyl-sary týsti altyn qanat toty qústar úshyp-qonyp, qarlyqqan tәrizdi dauyspen tynymsyz
barqyldaydy.

Boyy alty futtyq, qyzghylt moyyndy, appaq, alyp qútandar jayylma, tayyz sugha tóngen bútaq ýstinde әldeqanday ayanyshty dybys shygharyp jәne óz dausynan ózi seskengendey manayyna saqtana qaraydy.

* * *

Jetinshi kýni doktor Beyker men polkovnik Martins Shingu ólkesindegi indeesterding qaldyq taypalaryn týgelge juyq aralap, Riybeyro selosyna eki kýnde jetip qalarmyz degen niyetpen jaghasyna manikola, avarra, kokorita, tisti japyraqty zәulim palimalar ósken jalpaq ózenning boyymen bayau jýzip kele jatty. Polkovnik qayyqty jaghagha búryp, qayrangha tiredi. Sodan keyin ýstin japyraqtarmen kómip, túsyna aghash shanshyp, belgi qoydy.

Doktor orman ishine boylap engen sayyn kýnige kózine jýz elestetip jýrgen bayaghy bala kezindegi oqighalar jan bitkendey tirilip, sol kezeng endi mine, jyljyp, qasyna kelgendey, tipti qol sozym jerde túrghanday bir qyzyq әserge qaldyryp, ainalasyna tanyrqaghan kýii alaq-júlaq qaray berdi.

Bútaqtan bútaqqa sekirgen qyzghylt-sary baqyrauyq maymyldar qos jolaushygha әldeqanday óshpendilikpen japy-
raqtar arasynan jauygha syghalap, tisterin shaqyrlatty.
Shymqay qyzyl, jasyl-sary týsti altyn qanat toty qústar úshyp-qonyp, qarlyqqan tәrizdi dauyspen tynymsyz
barqyldaydy.

Boyy alty futtyq, qyzghylt moyyndy, appaq, alyp qútandar jayylma, tayyz sugha tóngen bútaq ýstinde әldeqanday ayanyshty dybys shygharyp jәne óz dausynan ózi seskengendey manayyna saqtana qaraydy.

Aghashtar birte-birte jiyilep, orman ishi qaranghylana týsti. Orasan biyik grinharttar, qyzghylt-qonyr ullabtar, pupureya, suari, kastaniya aghashtary tiresip, búdan әri ótuge bolmaydy degendey sústanyp, týnere týsedi.

- Qate keldik, - dedi kenet polkovnik qalyng jynysqa shalqaya qarap. - Ótip ketippiz...

Aghash tóbesinen jel túrghany bayqaldy. Soltýstik-shyghys­tan kóterilgen qara búlt aspandy tútas torlap, sanylausyz qymtap aldy.

- Janbyr jaughaly túr. - Polkovnik taghy da baghdarlay qarap, basyn shayqady.

Osy kezde nayzaghay oty jarq ete qaldy da, orasan ýlken shelek jerge qúlaghanday, kýn qanghyr-kýngir etip, kýrkirey jóneldi. Alda kele jatqan polkovnik toqtap, artyna búryldy.

- Doktor, biz endi aldaghy indeester qonysyna jete almaymyz... Onan da...

Taghy da gýrs ete qalghan nayzaghay polkovnikting dausyn estirtpey jiberdi. Polkovnik qolyn erbendetip, sózin jal­ghamaq bolghanda kýn ýshinshi ret gýrs etti de, janbyr tópelep qúiyp ketti.

- Ári jýriniz, - dedi polkovnik túnshygha aiqaylap. - Ári qaray... Keri qaytayyq...

Aghash bastary qatty shuyldap, shanqyldaghan qústar
dausy estildi.

- Týsken jerimizden qashyq emes, - dedi polkovnik etektey palima japyraghyn doktordyng tóbesine býrkep jatyp. - Bir missioner túrady... Eki jyl boldy, osy aradan ónerkәsip ornyn ashqan... Óz qarajatyna indeesterge arnap auruhana saldyrdy...

Búrqanghan ózen jiyeginen jalghyz ayaq jol kezikti. Búlttyng ortasy jyrtylyp, janbyr baghanaghyday ekilenbey, aq
jauyngha úqsap, birkelki sirkirep túr.

Aldan selo ottary jyltyrady.

Búlar selogha kirgende kýn de ashylyp, kókjiyektegi sanylaudan batyp bara jatqan alqyzyl kýnning synyghy kórindi.

Missioner qonaqtardy jyly jýzben qabyldady. Polkovnik Martinsting janyndaghy ataqty doktor Eduard Beyker ekenin estigende ol aqsýiekterge tәn ashyq minezben búl kezdesudi óz ómirining eng baqytty sәtterining birine balaytynyn sol minutte-aq aityp saldy. Odan keyin "Osynday qauip-qateri mol orman ishinde jayaulap-jalpylap, jauyndatyp, jol jýruding ózi ne degen tanghajayyp qarapayymdylyq desenshi!" - dep sybyrlady polkovnikting qúlaghyna.

Missionerding әieli kezinde óte ajarly bolghangha úqsaytyn, inabatty, kenpeyil, aqyldy adam eken. Balalary da sýp-sýikimdi. Keshki qonaqasy birynghay doktor Beykerding qúrmetine arnaldy.

Keshte jinalghandardyng bәri әr basqan qadamy tarihta qalugha tiyisti osynau úly adammen birge otyrghandyqtan, ózderining bolmashy, oghash qylyqtary da tarihta  qosa qalyp qoya ma dep qoryqqanday, óte saq, sypayy, jinaqy otyrdy.

- Sizding óz qarajatynyzgha iyndeester ýshin auruhana saldyrghanynyzdy estidim, - dedi doktor bir tústa.

Missionerding etjendi jýzinen quanysh núry jarq etti. Ol tipti quanghannan ne aitaryn bilmey, ýnsiz qaldy.

- Jaqsy istegensiz, - dedi taghy da doktor.

- Joq, qúrmetti doktor... Qalay degenmen de, men búlay istemesem, progresshil qauym aldynda basqa eshqanday qylyghymmen ózimdi ózim aqtay almas em... Sondyqtan bәlendey erlik tyndyrdym dep aita almaymyn.

Qonaqasy u-shusyz, resmy jinalystay tynysh, birkelki ótti. Bәri de doktor Beykerding auzynan bir erekshe, eshkim bilmeytin, eshkim estip kórmegen birdeneler tyndaghysy keldi. Biraq doktor eshtene de aitqan joq.

- Riybeyro selosy qansha jer? - dedi jatarda.

- Tura jýrgende 30 shaqyrymday...

Tanertengi astan keyin doktor auruhanany kórgisi keletinin aitty.

Auruhana qyzyl kirpishten salynghan, shatyrly, úzyn ýy eken. Japyraqtar kómkergen kólenkeli aulasynda qolyn tan­ghan, basyn tanghan, tayaqqa sýiengen, qaysybiri jalanash, qaysybiri arzan, kók matadan tigilgen halat kiygen, ala-qúla boyanghan indeester jýr.

Úzyn boyly, kózildirikti jas dәriger qabyrghalary kisi boyy túsqa deyin jasyl týspen boyalghan, jinishke, úzyn koridorgha bastap kirip, qaptaldaghy birinshi bólmening esigin ashty.

Dәri iysi mýnk ete qaldy. IYin tiresken, keruetter  arasynan ótip jýruding ózi qiyn sekildi. Aurulardyng eshqaysysy da kirgenderge kónil bólgen joq.

- Kereuetter jetispeydi, - dep týsindirdi jas dәriger. - Alghashqyda jaqyn taypalardan auyr jaraqattanghandardy ózimiz baryp, әkele almaghan edik, qazir... kórip túrsyz ghoy.

Doktor jaghalap, shetki kereuetke keldi. Jasy qyryqtar­gha kelgen, bet pishini irgil, mosqal indees asyraugha kónbeytin annyng janarynday jabayy, jat jýzben doktorgha әrqily qarady.

- Sary bezgek, - dedi jas dәriger kózildirigin qozghap. - Altauy týsken edi, tiri qalghany osy ghana. Al mynau jat­qan... - Dәriger ýrgen shardyng qabyghynday júp-júqa terilerining arasynan appaq sýiekteri aiqyn kóringen ekinshi indeesti kórsetti. Indeesting әlsiz ghana kóterilip-basylghan keudesi bolmasa, bet-jýzinen tirshilikting belgisi bilinbeydi. - Menkos taypasynan... Týskenine bir ay boldy. Beriy-beriy*. Osy ólkedegilerding teng jartysyna juyghy beriy-bery dertine shaldyqqandar... Al mynau jatqan býginnen qalmaugha tiyisti... Gangren... Myna jigitti bizge paralich soqqan kýiinde әkeldi... Tәrizi jarqanat shaqqan boluy kerek. Birte-birte jazylyp keledi...

Ekinshi palatada jatqan indeesterding jaghdaylary birin­shi­ler­ge qaraghanda әldeqayda jaqsy eken.

Keybireuleri bastaryn kóterip, týregep otyr. Biraq bәri ýnsiz. Bir-birine beytanys, әr taypadan qosylghandargha úqsaydy. Dәriger bet-auzyn alapestendirip, qyzylmen boyap alghan engezerdey, jalpaqtanau indeesting janyna bardy da:

- Ayaghyndy erteng shygharamyz gipsten, býgin bolmaydy, erten, erten, - dedi ispanshalap. Erteng degendi qolymen belgisiz bir baghytty asyra siltep kórsetti.

Indees basyn iyzedi.

- Tikandardyng kósemi, - dedi dәriger endi doktorgha qarap. - Asa erjýrek adam... Azghantay taypalardyng basyn qosyp, aq adamdargha qarsy әli de soghys ashpaq oiy bar. Jaraqattanyp, birneshe ret týsti, jazylyp shyqqannan keyin tayyp túrady. Al basqalary qalyp jatyr. 12 indees osynda fabrikada júmys isteydi... Al myna jatqandar - tegis vaura taypasynan...

Kenet doktor shetki kereuetke taqay berdi de, melshiyip • túryp qal­dy... Kereuet ýstinde moyny men iyghyn qyzylmen boyaghan, man­dayyna, jaghyna, iyegine jasyl boyaumen qos syzyq noqat jýr­giz­gen, eluler shamasyndaghy indees jatyr. Óli, tiri ekeni belgisiz, kó­zi júmuly.

- Eki kýn boldy týskenine, - dedi jas dәriger doktordyng toqtap qalghanyn bayqap. - Indeester әkep tastady... Ana palatada oryn bolmaghan son, osynda jatqyzdyq.

Dәriger jýre týskisi keldi de, doktor Beykerding qozghalmay túrghanyn kórip, kidirip qaldy.

- Búl ózi mýlde belgisiz, tropikalyq auru. Jәne túqym qualaydy eken. Etnograftar búl taypany osy uaqytqa deyin ashtan qyryldy dep kelgen. Olay emes, dәl osy aurudan qyrylyp bitipti.

Dәriger bolghan shyghar degendey, ilgeri ozyp, birneshe qadamday jerge bardy da, doktordyng sol orynda әli qimylsyz túrghanyn kórip, tanyrqap, keri búryldy.

- Aytpaqshy, - dedi esine әldene týskendey. - Búl jat­qan indees araku taypasynan qalghan eng songhy adam...

Doktor tenselip baryp, kereuetting basyna sýiendi. Ol indeesting araku taypasynan ekenin betindegi tanba boyaudan tanyghan-dy. Qapelimde óng men týsting arasynday bir halde qaldy da, sanasyna "búl quanyshty jaghday,  óte quanyshty jaghday" degen habar jetkende baryp, býkil ghúmyrynda týisinip kórmegen alapat sezim tasqyny dem alugha múrsha bermey, túnshyqtyryp, beymәlim túnghiyqka shym batyryp jibergendey boldy... Esin jighanda týimelerin aghytyp, qoldan dem salyp jatqan dәrigerdi kórdi. "Doktordyng jýregi nashar eken ghoy" dep kýbirleydi әldekimder.

- Terezeni ashyndar! Sәl keyinirek, keyin...

Doktor Beyker kómeyine tirelgen ystyq jasty sezindi. Jana bosanghan әielding ózi әlsirep jatsa da, balasynyng týrin kórgisi kelip, tyrmysqan әreketindey bir qimylmen moynyn qalt-qúlt sozyp, shetki kereuetke qarady.

Araku indees managhy kýiinde, alasa jastyqta basy shalqayyp, qimylsyz jatyr. Jaq etteri anda-sanda jybyr-jybyr etedi. "Tiri!"

Qareket-tirshiliginde ómir boyy sәttilikke daghdylanyp kelse de, tap osynday baqytty sәt jaryq dýniyede bar dep oilamaghan edi. Esin jiyp, buyndaryn bekitti. Ornynan túryp, arakulyq indees jatqan kereuetke keldi.

- Jol soghyp, qajyghandyqtan bolar, - dedi dәriger doktordyng shyntaghynan demegen kýii ilese jýrip. - Jatyp, tynyqqanynyz jón.

Doktor onyng sózin estimegendey, aurudyng dymqyl bilegin ústap, kózderin ashyp, qabysqan ishin sipap, óte bayau soqqan jýregin tyndap, ýnsiz túrdy da:

- Maghan kabiynetinizdi berinizshi, - dedi dәrigerge.

Doktordyng auru indeesti jeke kabiynetke aldyruy túrghan júrtty qayran qaldyrdy. Jerding silkingenin nemese kýnning tútylghanyn tamashalaghanday bir soqyr sezimmen entelesip, isting aqyryn kýtisti. Aty anyzgha ainalghan doktor Beykerding meyirimi týsip, uaqytyn bólgeni ólgeli jatqan beyshara indeesting baghy shyghar dep joramaldasty.

Biraq kýtpegen bir oqigha boldy. Arada birneshe saghat uaqyt ótkende:

- Kómektes, qúday ýshin, kómektes, - dedi doktor jas dәrigerding jaghasynan silkilep. - Izdegen múratyna jetkizeyin... Kómektes qazir...

- Doktor myrza, - dedi dәriger sharasyz ýnmen. - Sabyr etinizshi. Siz eng aldymen búl dertting osy manaydan basqa jerde kezdespeytinine nazar audarynyz... Djungliyding ishinde eki-ýsh jerde ghana kózi bar. Araku taypasy aq adamdardyng әskerinen jenilip, mekenderin tastap kóshkende sol audangha tap bolypty. Taypanyng ataqty bir baqsysynyng aituymen búlar basqa jerge qonys audarghan. (Búrshaqtap aqqan ter doktor Beykerding moynyna qúiyldy). Biraq baqsy aqtardyng qolynan qaza tapqannan keyin júqpaly dert taypagha birjola ornyghyp qalghan. Aqyry 50-60 jyldyng ishinde bәri qúryp bitipti. Mynau jatqan jalghyz tiri qalghan kósemning balasy eken. Sýiretilip vauralardyng arasynda jýrgen jerinen bizge әkep tastady... Múnyng bәrin de ózi aitty. Kesheler sóilep jatqan. Býgin qatty tómendep ketti. Al, mening qolymnan keler esh qayran joq, doktor! Búl aurudy saqtap qalatyn bir-aq adam bar. Ol dәriger - Rauli Radriyges. Osy dertti maqsat etip, úzaq jyl zerttegen.

- Qayda? - dedi doktor júlyp alghanday.

- Búryn Goyas shtatynda istegen, qazir Resifiyde qalalyq auruhanada kórinedi. Biraq oghan habar jetip, kelgenshe keminde onshaqty kýn uaqyt kerek.

- Tez habar beriniz!

- Doktor, ol mýmkin emes. Kórip otyrsyz, auru býginnen, әri ketkende ertennen qalmaydy...

"Búl qalay?.. " - dey berdi doktor qoldary qaltyrap.

Baghanaghy ólsheusiz baqyt, ýmit, quanysh su sepkendey basylyp, arqanmen qúzgha salbyraghan adamnyng qolynan songhy týiin shyghyp bara jatqan sәtindey qaterli ýrey óne-boyyn biylep barady. Ol tipti әldeqashan úmyt bolghan, sonau balalyq shaghynda alghash tәuiptik sapargha attanardaghy әkesining ýiretken emin de esine týsirmek bolyp tyrysty. Aqyry ózi eshqashan da kónil audaryp kórmegen, ózin odan góri mәndirek, kýrdelirek keselge layyq kórgendikten, qajet qylmaghan mynau beymәlim dertke әlemdi dýrkiretken ghajayyp danyshpandyghynyng da, ataq-danqynyng da qajeti joghyn, búghan tak Resifiyde túratyn qatardaghy dәrigerding ghana qajet ekenin anyq týsindi. Ol ózining hal ýstinde jatqan auru sheshesine aptekadan tiyisti dәrining ornyna mýlde qajeti joq, basqa, qymbat dәriler alyp kelip túrghan aqylsyz balanyng kýiindey bir kýige týsti.

- Áriyne doktorgha kinә joq, - degen dauys estildi koridor jaqtan. - Ol kisi ýlken isting adamy ghoy...

Doktar әkesinin, aghasynyng ólimin esine aldy. "Bizding túqymda óz ajalynan ólgen eshkim joq, bәri joryqta, araku ýshin kek jolynda qúrban bolghan" dep maqtanatyn әkesi.

"Qazir arakudi saqtap qalu bir de bir kósemnin, birde bir batyrdyng qolynan kelmeydi. Tek bizding qolymyzdan keledi. Tek biz ghana saqtap qala aluymyz mýmkin" - dep edi әkesi.

Doktor jan-tәnimen berilip, sol suretterdi tiriltip, kóz aldyna әkelgisi keldi. Ákesining bet-pishini búldyrap, taqap kelip: "Ant ber, ant ber deymin!", - dep túrghan sekildi.

- Men araku taypasynan shyqqan úly Choro balasy Kiyaku... - Doktor aqylynan aljasqanday óz-ózinen kýbirlep sóiley berdi.

Týn ortasy aua araku taypasynan qalghan jalghyz indees doktor Beykerding aldynda birjola kóz júmdy.

- Bitti, bәri de bitti... - dey berdi doktor ólikting múzday qolyn tas qyp ústaghan kýii. - Endi eshqanday maghyna qalghan joq... Týk qalghan joq... Eng songhy araku óldi... Bitti... Bәri de bitti... bitti...

Biraq ol araku taypasynyng eng songhy adamy ózi ekenin angharmady. Ol tipti ózin adam qataryna sanaghan joq.

Búl jәit medisinagha tútas bir dәuir әkelgen danyshpan doktor Eduard Beykerding dәrigerlik qyzmetindegi jalghyz ghana sәtsizdik bolyp tarihta qaldy.

Sony

«Abai.kz»