- Erlan myrza, songhy bes jylda týrki әleminde jylymyq, birigu bay­qalatyn siyaqty. Týbi bir memleket­terding basshylary jii kezdesip, týrkitildes memlekett­erding ynty­maq­tastyq kenesin qúrdy. Sizding oiy­nyzsha Týrki elderining arasynda sayasy odaqtyng qúryluy qanshalyqty mým­kin?

- Dәlirek aitar bolsaq, týrkitildes elder biriguding qajettiligin týsingen siyaq­ty. Áriyne, osy memleketterding әrqay­synda әli de bolsa әrtýrli kózqaras, ústanym bar. Týbimiz bir degen­men belgili bir dәrejede qayshy­lyqtardyng bar ekeni ras. Ony týrkitildes memleketterding sam­miytine kimderding qatysyp, kimderding qa­lys qalyp jýrgeninen jaqsy bilemiz. Qazir týrkitildes memleketter ara­synda tyghyz baylanystyng joqtyghy anyq bay­qalady. Mәselen, alystaghy Týrkiyanyng ishki jaghdayy, bilmek týgil, irgeles jatqan bauyrlas memleket­terde ne bolyp, ne qoyyp jatqanynan habarsyzbyz.

Sondyqtan birigu bolashaqtyng isi, biraq biriguding qajettiligin týsine bastaghan siyaq­ty. Búl da jaqsylyqtyng belgisi shyghar. Sebebi qanday da bir sayasy ya basqa bir odaq qúrylmastan búryn osynday alghy­sharttar boluy kerek. Týrki әlemi iydeyasyn qyzyq­tyryp aitqany­myzben, naqty iste qanday da bir nәtiyje boldy dep aita almaymyn.

- Erlan myrza, songhy bes jylda týrki әleminde jylymyq, birigu bay­qalatyn siyaqty. Týbi bir memleket­terding basshylary jii kezdesip, týrkitildes memlekett­erding ynty­maq­tastyq kenesin qúrdy. Sizding oiy­nyzsha Týrki elderining arasynda sayasy odaqtyng qúryluy qanshalyqty mým­kin?

- Dәlirek aitar bolsaq, týrkitildes elder biriguding qajettiligin týsingen siyaq­ty. Áriyne, osy memleketterding әrqay­synda әli de bolsa әrtýrli kózqaras, ústanym bar. Týbimiz bir degen­men belgili bir dәrejede qayshy­lyqtardyng bar ekeni ras. Ony týrkitildes memleketterding sam­miytine kimderding qatysyp, kimderding qa­lys qalyp jýrgeninen jaqsy bilemiz. Qazir týrkitildes memleketter ara­synda tyghyz baylanystyng joqtyghy anyq bay­qalady. Mәselen, alystaghy Týrkiyanyng ishki jaghdayy, bilmek týgil, irgeles jatqan bauyrlas memleket­terde ne bolyp, ne qoyyp jatqanynan habarsyzbyz.

Sondyqtan birigu bolashaqtyng isi, biraq biriguding qajettiligin týsine bastaghan siyaq­ty. Búl da jaqsylyqtyng belgisi shyghar. Sebebi qanday da bir sayasy ya basqa bir odaq qúrylmastan búryn osynday alghy­sharttar boluy kerek. Týrki әlemi iydeyasyn qyzyq­tyryp aitqany­myzben, naqty iste qanday da bir nәtiyje boldy dep aita almaymyn.

Memleket basshylary dengeyinde sil­kinis boldy. Endi osy elderding ziyaly qa­uymy, jastary búl basta­malardy kóterip alyp ketu kerek shyghar. Osy taqyrypty túraqty kóteruimiz qajet siyaqty. Aldymen mәdeni, tarihy saladaghy naqty joba­lardy jýzege asyrsaq, ósip kele jatqan úrpaqtyng sanasyn týrkilik iydeyamen qalyptastyrugha bolady. Biraq qoghamdyq sana qalyptasu ýshin әli de bolsa júmystar jýrgizilui shart dep esepteymin. Sebebi búl iydeyany qazir az ghana top kóterip jýr. Týrki­tildes memleketterding sayasy odaghy qúryluy ýshin keng auqymdy kózqaras qalyptasuy kerek.

- Euraziya kenistigining mәdeniyeti slavyan jәne týrkiler siyaqty eki subetnostyng jiyntyghy dep keldik. Keyingi kezderi euraziyashyl iydeya qayta týlep, Euraziya mәdeniyeti degenge jana týsinik berip jýrgender bar. Búl úghymda qay mәdeniyetting ýles salmaghy basym?

- Eshqanday da mәdeniyet basym­dyqqa ie emes. Shynymdy aitsam, búryndary ózim de bir is-sharalar ótkizsem, saya­sattanu­shylardyng kon­gresin úiym­dastyr­saq ta «eur­aziyalyq» degen úghymdy qosudy jón kóretin edim. Ondaghy maqsat - Euraziya siyaqty ýlken qúrlyqtyng atauy arqyly Qazaqstandy keninen tanytu edi. Biraq songhy kezde osy bir tirkesti abaylap paydalanatyn boldym. Óitkeni keyde sol «euraziyalyq» úghymynyng astarynda re­seylik degen týsinik jatqan siyaqty bolyp kórinedi. Áriy­ne, jalpy «euraziyalyq» doktrina dúrys, strategiyalyq bastama. Biraq osy tújyrymdama әr elde әrtýrli týsindiriledi, soghan sәikes osy iydeya arqyly әrkim óz yqpalyn kýsheytkisi keledi. Osy tújyrymdamalar arasynda belgili bir qarama-qayshylyq ta bar. Bәlkim, ózimizding de kemshiligimiz shyghar. Bizde kóp mәseleler boyynsha intel­lektualdyq qoldau joq. Syrtta bolyp jatqan ýlken oqighalardy qorytyp, sarap­tap otyrugha úmtylysymyz az. Ziyalylar, sarapshy qauym janaghy aityp otyrghan týrki birligi, euraziya­shyldyq degen siyaqty iydeyalardy talqylap, jana iydeyalarmen tolyq­tyryp ózimizding tújy­rymdama­myzdy úsynbaydy. Mysaly, Reseyding ózinde euraziyashyldyq iydeyanyng birneshe núsqasy bar. Ár toptyng kózqarasy әrtýrli. Jәne olar әrqashan bas qosyp talqylap, uaqyt ótken sayyn damytyp, jetildirip otyrady. Sosyn doktrina retinde shy­gharady. Týrkiyada týrki birligi iydeyasyna әrtýrli anyqtama beredi. Al bizdegi zertteushiler, ziyalylar onday masshtabty taqyryptargha qyzyghushylyq tanytpay ma, әlde dengeyi jetpey me, әiteuir silkinis joq. Tek qana sol iydeyalargha pikir berumen ghana shektelip jatyrmyz.

Óz basym týrki birligi men eu­raziya­shylyqtan basqa aimaqtyq, Ortalyq Aziya memleketteri arasyndaghy yntymaqtastyq­ty damytudy qatar kóteru kerek dep aitar edim. Áriyne, dәl qazir aimaqtaghy bes memleketting biriguine eshqanday alghyshart joq. Tipti aralary shiyelenisip, shekarada adam atugha deyin baryp jatyr. Sondyqtan da býgingi tanda búl bylay qarasaq realdy taqyryp emes. Qazir alshaqtap jatsaq ta talmay, osy mәseleni kótere beruimiz kerek. Býgingi iydeyalarymyz, tújyrym­dama­larymyz ertengi úrpaqtyng birligine septigin tiygizu ýshin. Osy ónirdegi qarym-qatynasty arttyrugha býkil fundamentaldy negizder bar. Ortaq tilimiz, dinimiz, mә­deniyetimiz ben tarihymyz bar. Yaghny bizdegi ziyalyq qauym, ghalym­darymyz osynday iri iydeya­lardy damytyp, óz mýddemizdi bil­diretindey doktrina jasau qajet.

- Týrki әlemining ortaq tarihyn zerttegen, әli de zerttep jatqan gha­lymdarymyz bar. Biraq bizge ja­riyalylyq jetispey jatyr. Sol gha­lymdardyng atqaryp jatqan jú­­mysynan habarsyz qalyng búqara sizding әuesqoylyghynyz arqyly týrki mәdeniyetine qanyghyp keledi. Áleu­mettik jelilerde shekara asyp jasaghan fotoreportajdarynyzdy kórip jatyrmyz. Ghylymy ortadan sizge qoldau, úsynystar bola ma?

- Alghashqy mamandyghym tarihshy bolghannan keyin balbal tastargha qyzy­ghushylyghym arta bastady. Manghystauda júmys istep jýrgenimde «qoytas», «qúlpytas», «sandyq­tastardy», jer asty meshitterin aralap jýrdim. Men búlardy tarihy kezenderding óner tuyndylary dep týsinemin. Áriyne, Zeynolla Samashev, Qyrym Altynbekov, Ayman Dosym­baeva, t.b. ghalymdarmen kezdesip, kenes súradym. Sol kisilerding yqpaly, kenesi ýlken boldy. Biraq men tek ghylymy túrghyda ghana emes, olardy sonymen qatar óner tuyndylary dep qaras­tyramyn. Áleumettik jelidegi suretterding birine bir ghalym aghamyz «balbal tas» dep ataluynyng ózi kýmәndi degen pikir qaldyrypty. Dúrys, biraq ghalymdardyng arasynda birynghay pikir joq. Bireui «balbal tas» deydi, endi biri «mýsintas», «syntas» dep ataydy. «Bәdiz» deytinder de bar. Ol tipti tastaghy jazu.

Osy qyzyghushylyghym biraz jerdi aralaugha sebep boldy. Foto­suretterimdi inaqtap «Orhonnan Kaspiyge deyin» dep atalatyn alibom shyghardym. Ondaghy negizgi iydeyam - týrki әlemining kenistigin kórsetu. Mening týsinigimde balbaldar búl týrkilerding shekaralyq qadalary siyaqty. Búnyng qarapayym iydeyasy - «biz osy jerge iyelik etkenbiz, endi osy úlan-ghayyr atyrap senderge múra» degeni. Búl - týrki iyden­tifika­siyasynyng týp qazyghy. Qoldau bol­dy ma degen súraghynyzgha kelsem, osy jobany bastaytyn kezde últtyq kompaniya­largha deyin shyghyp, tiyisti qarajat sú­radyq. Birde-bir jauap bolmady. Bir qyzyghy, osy fotoalibomdy ja­ryqqa shy­gharugha japondyq Mitsubishi kom­paniyasy kómektesti. Ghalamtordan suret­terdi kórgen japondardyng ózderi birinshi bolyp úsynys jasady. Olar da osy tastardan ózderin kóredi, ishtey baylanys izdeydi. Koreyadan habarlasyp «siz izdep jýrgen balbal tastar bizding elde de bar» deydi. Biz osy arqyly týbi bir týrki әlemining qanshalyqty bay mәdeny qúndylyqtary bar ekenin kórsetemiz dep oilaymyn.

- Eger koreyler men japondar ózderin bizben baylanystyryp jatsa, tastarymyz jalpy­adamzattyq múra bop ketpey me?

- Meninshe, jalpyadamzat bizding mәdeniyetimizge qanygha týsedi. IYә, elimizding aty shyghyp, danqy jyl sayyn artyp kele jatyr. Biz Olimpiada oiyndarynda, EXPO-ny útyp jatyrmyz. Osy jenister men jetistikterding arqasynda bizdi tanyp, moyyndap jatyr. Biraq biz әli de bolsa әlem ýshin beytanys elmiz. Tek Qazaqstandy ghana emes, Ortalyq Aziyanyng ózin kóp eshkim bile bermeydi. Men búrynyraqta aimaqtyng kóne sayasy kartalaryn jinaumen әuestendim. Sonda bayqaghanym, qay eldi alsanyz da geografiyalyq ataulary baghzydan qazirge deyin bir ataumen atalady. Ortalyq Aziyany qazaq, ózbek, qyrghyz dep emes, «Tartariya» dep kórsetken. Orta ghasyrlarda da, XVIII ghasyrda da solay atalghan. Tartariya - belgisiz halyqtardyng mekeni degen maghynany beredi. HIH ghasyrdaghy fran­suzdar jasaghan kartany qarasam, «eshkimge baghynbaytyn halyqtar mekeni» dep kór­setilgen. Bir jaghynan jaqsy es­tilgenimen, ekinshi jaghynan jabayy degenge kel­tirilgen. Ortalyq Aziyany kýni býginge deyin jeke aimaq retinde moyyndau joq. Pentagonda bizding ónirmen Pәkistan men Aughanstangha arnalghan departamenti ainalysady eken. Syrtqy ister vedom­stvosynda Ortalyq Aziyany zertteumen Resey departamenti shúghyldanady. Mine, osylargha qarap, biz ózimizdi jeke bir aimaq retinde moyyndata almay jatyrmyz ba dep oilaymyn.

Taghy bir oiymda jýrgeni - Shoqannyng jýrip ótken jolymen jýrip shyghu. Biraq, dәl sonday bolmasa da Shynjannan bastap, Mongholiya jerine baramyn. Sodan keyin jәne eng negizgi maqsaty - Ortalyq Aziyany aralau arqyly osy aimaqtaghy halyqtardyng býgingi ómir sýru saltyn zertteu. Meninshe, týbi birigemiz. Oghan senemin. Kez kelgen yntymaqtastyqtyng alghysharty - mәdeniy-gumanitarlyq tú­tastyq. Ol bolmayynsha, bәri jasandy shyghady. Býgingi bizding týrli jobalary­myzdyng jasandy shyghyp jatqandyghy sol ghoy. Sondyqtan osy halyqtardyng týbi bir mәdeniyetining baylyghyn kórsetudi maqsat etip otyrmyn.

- Qoghamda Qazaqstan syrtqy sayasatta esesin jiberip jatyr degen pikirler bar. Osynday iri masshtabtaghy sharalardy jýzege asyru arqyly jan-jaghymyzdan entelep túrghan memleketterden mereyimizdi ýstem ete alamyz ba?

- Múnday pikirler Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymyna tóraghalyq etkenimizde de, AÓSShK sammiytin ótkizgen kezimizde de aityldy. Jalpy, bizde qazaq qoghamynda ainalada bolyp jatqan qúbylystar men prosesterge jahandyq, auqymdy kózqaras joq. Jalpy qoghamdy aitpaghanda, ziyalylar men sarapshylar qauymyna globaldy oilau jetispey jatady. Jas memleket bolghannan keyin be, әlde qanshama jyl otarlyq ezgide bolghasyn ba, әiteuir ambisiya ghana emes, bir keng auqymdy kózqaras jetispey jatady. Bir oqshau, ózimizben-ózimiz ómir sýrip jatqan el siyaqty. Biraq syrt el­derdin, býkil әlemning bizge yqpalyn, әserin sezbeymiz, moyyndamaymyz.

Sondyqtan, janaghy siyaqty tyng iydeyalarmen shyghyp otyrghanda ózge elder bizding qoghammen, memleketpen sanasa bastaydy. Elbasymyz osynday iri halyqaralyq sharalardy úiymdastyru arqyly bizdi joghary dengeydegi jobalar men iydeyalar tudyruymyzgha iytermelep jýrgendey kórinedi. Ara-qatynasymyz keneyip, oiymyzdy, boyymyzdy týzep qalugha mýmkindik bar. Sebebi alasapyran zamanda jahandyq dengeyde ylghy boy kórsetip otyrmasaq basylyp qalamyz.

- Aqparat qúraldarynda sizding «Euraziyalyq Parlamentting boluy mýmkin emes» degen pikiriniz kóp talqylandy. Qoghamnyng «datyn» aitqanday boldynyz. Búl pikir alghash ret qayda, qalay aityldy?

- IYә, keybir basylymdar búl pikirdi biylikting aituymen jetkizdi dep te mәlimet taratty. Men ony qaytalap dәleldep jatqym kelmeydi. Búl әngime Mәskeude Kedendik odaq memleketterining parla­mentariy­lerining kezekti bir jiynynda tudy. Meni sarapshy retinde shaqyrypty. Reseylikter sol jiynda ortaq parlament qúru turaly oilaryn ortagha salyp qoymaghan kezde, bizding deputattar «biz basqa mәselelerdi talqylaugha keldik» dep kesip aitty. Sonymen ol jiynda búl mәsele jabyldy. Biraq biz elge kelgende reseylik aqparat qúraldarynyng mәseleni mýlde búrmalap, birjaqty etip kór­setkenine kóz jetkizdim. Yaghny ýsh elding deputattary ortaq parlament qúrugha kelisti degenge sayatyn maqalalar ja­zylghan. Jiyndy kózben kórip, bastan-ayaq qatysqannan keyin, búrmalanghan aq­parattyng taralghanyna shydamadym. Tipti oghan qarsy ekenimizdi, ol jiynda ol mәsele kóterilmegenin jetkizdim. Búl integrasiya barysynda ashyq talqylau­lardyng bar ekenin kórsetedi. Keybir memleketter siyaqty bir odaqtan bir kýnde kirip, kelesi kýni shyghyp ketpes ýshin, manyzdy sayasy qadamdargha jeti ret ólshep, bir kesu arqyly barghanymyz jón dep oilaymyn.

- Ángimenizge raqmet!

Alashqa aitar datym...

Ortalyq Aziyada yntymaqtastyqty arttyrugha eng negizgi alghysharttyng bәri bar. Biraq uaqyt ótken sayyn alystap baramyz. Bizding azamattar ózbek pen qyrghyzdan góri amerikalyqtardyng tarihy men býgingi ómirin jaqsy biledi. Osy Ortalyq Aziya tarihshylarynyng kongresin ótkizu de oiymda jýrgen dýniyening biri. Nege? Sebebi býginde ózbektin, qyrghyzdyn, bizding tarihy oqulyq­tarymyzda tarihymyz bir bolghanymen әrtýrli jazylghan. Ony oqyp tәrbie alghan úrpaq qalay jaqyndasady? Búryn aitatyn Qytaydyng oqulyqtarynda qazaq jerin ózderiniki etip oqytyp jatyr eken dep. Ol týgil, kýni keshege deyin ortaq tarihymyz bolghan kórshi, bauyrlas elding tarihtarynda býgin ne jazyp jatqanyn qaranyzdar... Kezinde Alash mәselesine qatysty dýniyeme ózbekting bir ghalymy óre týregele qarsy shyqty. Tanym, týsinikting alystap bara jatqanyn osydan angharugha bolatyn shyghar.

Avtor: Jarqyn TÝSIPBEKÚLY

"Alash ainasy" gazeti