Jaqynda ukrain preziydenti V. Zelenskiydi litvandar joghary dәrejeli Úly Vitovt ordenimen marapattady.

Osy Vitovt degende oiyma sonau jyldary (1399 jyldary) bolghan bir tarihy oqigha keledi...

Litvan tarihy qaharmandary — Vitovt, Yagoylolardy Iliyas Esenberlindi oqyghan adamdar biledi. Ilekeng óz kitaptarynda Toqtamys, Edigelerdi jazghanda osy әigili litvandardy da tiline tiyek etken edi. Olardyng esimi ózime sodan tanymal.

Vitovt — litva, polyak, belarus, ukraiyn, taghy birqatar europa halyqtarynyng basyn biriktirgen úly knyaz, әigili jihanger túlgha adam - tyn.
Al әlgi men jogharyda aityp otyrghan oqigha tarihta — "Vorskla shayqasy" degen atpen qalghan belgili oqigha edi.

14 ghasyrdyng sonynda bekter men hannyng ózara qyrqysynan song Altyn Orda әbden әlsirep ishtey kóp qyrghyngha úshyraydy.

Bauyrlas ru - taypa, týptes, tektes kiyiz tuyrlyqty elding bireui Edigeni qoldaydy, ekinshisi han Toqtamystyng sonynda.. Bir - birimen kóp soghysady, qan tógiledi. Kóshpendiler imperiyasynyng ii qiiy shyghyp әbden berekesi ketedi.

Osy teketireste Toqtamystan teris ainalyp biraz rular ony tastap ta ketedi, әitkenmen qaysar han sonda da kýshin jinap Edige men Temir Bekke qarsy soghysyn toqtatpaydy.

Ol kezde qazaq, ózbek, noghay degen әngime joq, bәri bir halyq.
O gezde kóp halyq jónkile kóship Edilding boyyna auady nemese Edil boyynan Syrgha auady. Edilding boyy tolyp otyrghan bizding rular, Syr, Tobyldyng boyy da miday sapyrylysqan bizding rular.

Mәselenky osy beklerbek Edigening ózining tughan jeri - qazirgi Shym óniri. Sýiegi de qazir Úlytauda jatyr, al qyzmeti - Edil boyyn en jaylaghan el arasy. Toqtamys bolsa manghystaulyq han - súltandardan shyqqan manghystaulyq jigit. Osyny qazir tek qana noghay tarihy degende eriksiz miyghymnan kýlemin.
Hosh, sonymen sonday sheshushi joryqtardyng birinde Toqtamys kýirey jenilip qasyndaghy az ghana kýzet - mýzetimen Rusinder ólkesine bet ala qashady. Yaghni, qazirgi Ukraina, Litvagha qaray ketedi. Toqtamys Litvan úly knyazi Vitovpen jaqsy tyn. Qashyp sony panalamaq bolady.
Onyng sonynan Temir Qútlyq týre quady.

Temir Qútlyq — Edigening jiyeni, han túqymynan shyqqan jas jigit. Edige Toqtamystyng ornyna jiyenin óz qolymen han qylady.

"әy jiyen, hannyng basyn han alar" degen.. Endi sen búnyng sonynan indete týsip, búl Toqtamystyng jaghdayyn bir jaqty qyl" deydi by jiyenine.
Temir Qútlyq "maqúl" dep bir týmen әskerimen jóneledi.

Toqtamystyng qasynda jeke kýzeti ghana, ol 2 - 3 myng adamnan aspasa kerek.
Sodan ókshelep quyp kele jatqan Temir Qútlyq ukrain jerindegi Vorskla degen ózenning manyna kep toqtap at shaldyrady.

Han qosyny týney tynyghyp tanerteng túrsa, oipyray, ózenning arghy beti jer qayysqan qalyng qol búghan tónip túr eken.

Qosyn ishi opyr - topyr bolady, "han iyem, soghysa otyryp artqa qashalyq" deydi adamdary Qútlyqqa. Qashayyn dese hannyng sýiegine tanba, qashpasa ólim - Temir Qútlyq sharasyz kýide qalady.

Sәlden song esin jiyp eldegi Biyge qúpiya habar jiberedi. "Qorshauda qaldym, dereu jet" deydi.

Sol kezde arghy bettegi dúshpan jaqtan elshi jetedi.

Jer qayysqan әsker europalyqtardyng birikken jasaghyn bastap kelgen Úly knyaz Vitovt eken.

Vitovt Toqtamysty qútqarugha shyghypty jәne ol strategiyalyq túrghyda әigili Altyn Ordanyng әbden әlsiregenin paydalanyp búl kóshpendiler tarihyna birjola nýkte qoyatyn kez keldi dep sheshken bolu kerek.

Vitovt Ordanyng yryng - jyryng bolghan ishki jaghdayyn jaqsy biletin edi.
Rasynda Vitovt ýshin Europany san mәrte mazalaghan kóshpendiler Ordasyn tarih betterinen birjola óshiruding keremet sәti tughan edi.

Meninshe europalyq tarihshylar búl tarihta beker Vitovtyng әskerin azaytyp kórsetedi. Búl joryqqa Vitovttyng qasynda eluge juyq knyazderden qúralghan litva, belorus, ukraiyn, nemis, moldovan, orys halyqtarynan qúralghan birikken europalyq jasaq qatysqan jәne sonday ýlken maqsatpen shyqqan әri óz jerinde otyrghan halyqtyng әskeri kem bolmauy tiyis.
Meninshe, olardyng naqty sany jýz mynnan esh kem bolmauy kerek.
Vitovtan kelgen adam Temir Qútlyqqa onyng sózin jetkizedi.

"Ey Temir Qútlyq, senderding dәstýrlerinde ýlkenge sәlem beru degen bar, han bolsang da sening jasyng menen әldeqayda kishi, sen mening qosynyma kelip maghan sәlem ber, qonaq bol, aitatyn talaptarymdy qabyl al, al úsynghan mening qolymdy iyterip, soghysamyn deseng bú jerden aman shyqpaysyn" deydi.
Han uaqyt sozu ýshin "jaraydy oilanugha uaqyt ber" dep biraz ýnsiz jatyp alady.

Sol sәtte arttaghy Edigeden hangha habar jetedi.

"Uaqyt soza túr, aldap - sulap shartyna kón, men jetemin" deydi Beklerbek.
Temir Qútlyq amalsyz Vitovttyng shatyryna baryp, onyng qyzyn alyp oghan kýieu bala bolady, onyng biyligin moyyndaghan quyrshaq han bolugha da kóngendey bolyp uaqyt úzartudyng bar amalyn jasaydy.

Bú kezde eldegi Edige "han qorshauda qaldy" dep dereu el aralap jaushylar shaptyrady. Búnday dabyldan song el arasyndaghy bekter, qarakókter, iygi jaqsylar, batyr — baghlandar attaryna qarghyp minip Edige bayraghynyng týbine tez jinalyp kýnbatysty betke ústap attaryn pysqyrtyp - túshtyrtyp qazirgi ukrain jerine tartyp ketedi.

Úzyn sany — 60 - 70 myng bolatyn әskermen Edige yrghalyp - jyrghalyp Vorskla ózenine jetedi. Sonsha az uaqytta Edige odan kóp jinay almaytyn edi.

By kele sala ózen jaghasyna qosyn tigip Vitovtqa adam jiberedi.
"Áy Vitovt knyaz, sen bizding dәstýrdi jaqsy biletin kórinesin, sening jasyng menen kishi eken, kelip mening qolymdy alyp maghan sәlem ber, qonaq bol, talabyma kón, kelmeseng óz obalyng ózine, túrysatyn jerindi ait" dep tepsinedi aduyndy beklerbek.

Ayaq astynan jaghdaydyng qalay, qay jaqqa ózgerip ketkenin týsinbey qalghan Vitovt, sol kezde ghana aldanghanyn týsinip úrysqa dayyndala bastaydy.
Sodan hosh, Vorskla ózeni manyndaghy bir alanqayda temir qúrsanghan europanyng erjýrek úlandarymen, dalanyng apaytós bilekti, ruhty jauynger jigitterining arasynda satyr - gýtir etken shayqas bastalady.

Búl úrysta kópti kórgen úly dalanyng bahadýr jigitteri kezekti taktikasyna salyp jau shebine batyl týrde lap berip at qoyady. Olardyng shabuylyna myqty toytarys berip Vitovt әskeri óz ornynda túryp alady. Bir kezde kóshpendiler shebi qojyrap lek legimen artqa sheginip qasha bastaydy. Ony Vitovt jau qashty dep týsinip "quyndar" degen búiryq beredi.

Sony kýtken jauynger dalalyqtar ózderin qughan Vitovt әskerin qorshaugha alyp sadaqtaryn kere tartyp oq jaudyryp europalyqtardy oq astyna kómip qyryp tastaydy. Odan aman qalghanyn týirep, keskilep tastaydy.
Búl kez kelgen dalalyq biletin ýirenshikti әskery taktika. Ony Shynghys qaghan da, Temir bek te, Babyr shah ta paydalanghan.

Sonymen Vitovtyng europalyq qúrama әskeri úrysta kýl talqan bolyp jeniledi.

Vitovtyng ózi qatty jaralanyp, bas saughalap qashyp qútylady.
Jaghdayy nasharlap ketedi.

Jalpy, búl shayqastan song Europa ýrey qúshaghyna oranyp dýr silkinedi. Europa, Aziya shartarapqa әp sәtte týrli shoshynghan hat - habar tarap ketedi.
"Kóshpendiler Europagha qayta oraldy", " "shyghystan jana Atilla men Batu kele jatyr" dep shoshidy kәri qúrlyq.

Biraq Han men Beklerbek qashqan jaudy qualay otyryp Kiyevti qorshaugha alyp qaladan alym - salyq alghasyn keri qaytady.
Han men Biyding maqsaty qúrlyq shabu emes, basqa edi.

Osy shayqas tarihta ataqty "Vorskla shayqasy" degen atpen qaldy.
Búdan song europalyqtar "búl kóshpendilerdi maydan dalasynda qúday jenbese adam jene almaydy" birjola qolyn siltegen eken.
Qaray otyryp qayran asyl babalarym ay demeske shara joq,
Ordasy әlsirep qaldy degen tústa da jauyryny jerden kýsh alyp tútas qúrlyqtyng zәresin zәr týbine jiberetin bilegi men aibatynan, qaharynan, yntymaghynan qalay ainalmaysyn...

Qazir ghoy... "Oybay orys, attan qytay" dep alakeude sarshúnaqtay bop qalghanymyz... sol gezde shirkin qanday edik...

Álgi Zelenskiyge berilgen Vitovt ordeni degende osy tarihtyng esime týskeni.
Ol Vitovt — sol Vitovt edi.

Oljas Ábil

Abai.kz