13 jeltoqsan Alash avtonomiyasy qúrylghan kýn

Ár jyldyng 5-13 jeltoqsany - Qazaq eli ýshin әrqashan tarihy kýnder. Osydan 95 jyl búryn Orynborda I jalpyqazaq sezi shaqyrylyp, nәtiyjesinde Alashorda - Últ kenesi qúrylghan bolatyn. Alash múraty jәne onyng býgingi tanym-týsinigi turaly L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining prorektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Dihan Qamzabekúlynan súraghan edik. Tómendegi súhbat osy mәsele tónireginde.

- Alash iydeyasy qazaq ruhaniyatyndaghy eng biyik, eng berik iydeyalardyng biri boldy. Jalpy, sizding ghalym retindegi kózqarasynyz boyynsha,  Alash úghymy qazaq halqyna ne berdi?

13 jeltoqsan Alash avtonomiyasy qúrylghan kýn

Ár jyldyng 5-13 jeltoqsany - Qazaq eli ýshin әrqashan tarihy kýnder. Osydan 95 jyl búryn Orynborda I jalpyqazaq sezi shaqyrylyp, nәtiyjesinde Alashorda - Últ kenesi qúrylghan bolatyn. Alash múraty jәne onyng býgingi tanym-týsinigi turaly L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining prorektory, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Dihan Qamzabekúlynan súraghan edik. Tómendegi súhbat osy mәsele tónireginde.

- Alash iydeyasy qazaq ruhaniyatyndaghy eng biyik, eng berik iydeyalardyng biri boldy. Jalpy, sizding ghalym retindegi kózqarasynyz boyynsha,  Alash úghymy qazaq halqyna ne berdi?

- Kez-kelgen elding jýrip ótetin tarihy joly bar. Barsha memleketting tarihy sýrleu-soqpaghynda asa kýrdeli, tipti sol elding memlekettiligine qauip tóndiretin joldar da kezdesedi. Key memleket tarihy bir kezende memlekettiginen aiyrylyp jatady. Sol siyaqty Qazaq eli de kýrdeli joldardan ótti. El tarihyndaghy ýlken kezendi qazaq handyghy desek, ony arghy-bergi tarihymyzdaghy memleketshildik ýlken bir kezeng dep aiqyndaugha tiyispiz. Qazaq handyghy - memleketshildikting altyn kópiri. Keyinnen baryp qazaq handyghy joyyldy. Resmy týrde, hattalyp-qújattalyp joyylghan son, biylikke eshkim shygharylmady. Al endi qazaq eli ózining memlekettik ózegin, memlekettik arqauyn әri qaray qanday kýshpen jalghady?! Osy túrghydan qaraghanda, Alashorda, Alash ýkimeti, Últtyq kenes syndy úghymdardyng memleketshildik arqau bolghanyn týsinemiz. Alashorda býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng bastauynda túrghan, qazaq tarihyndaghy memleketshildik arqaudy jalghastyrghan, resmy tilmen aitqanda, memleketshildik tәjiriybeni kórsetken biylik qúbylysy hәm qúrylymy retinde tarihtan óz ornyn aldy.

- Alash qayratkerlerining eng úly armany qazaq elining azattyghy edi. Al endi tәuelsiz Qazaqstan ýshin Alash múraty qanshalyqty manyzdy?

- Alash iydeyasy, Alash múraty deymiz, búl - qazaqtyng qúqyghyn qorghau edi. Qazaqtyng qúqyghyn qorghau degende aitarymyz, últymyz ol kezde Resey imperiyasynyng ishinde otyrdy. Áriyne, ziyalylarymyz tәuelsizdikke әp-sәtte qol jetkizemiz dep oilaghan joq. Resey imperiyasynyng qolastyndaghy sansyz últtyng ókilderi sekildi olar da orys jәne basqa da júrttardyng ziyalylarymen bas biriktirip, bastapqy kezende federasiya baghytyndaghy, qúqyqty qorghau tepe-tendigine kepil, ózderining tilimen aitqanda, «qúrdas memleketterding birligin» qúramyz dep sheshti, al ekinshi kezendi - tәuelsizdik dep oilady. Al endi «Alash múraty tәuelsiz Qazaqstangha ne beredi?» degenge kelsek, әriyne, biz sol Alash ziyalylarynyng aqyl-oyy arqyly, pikirleri arqyly býgingi eldik immuniytetti, elding bolmys-bitimin tikteudi ýirendik. Qazir de kóp jauapty iste Alashtyng ainasyna qaraymyz. Óitkeni búl azamattar batysshyl deseniz - batysshyl, әri bilimdi, әri dәstýrden qol ýzbegen, tamyr ýzbegen túlghalar retinde etalon bolyp qalady. Alash ziyalylary ýlgi retinde әrqashan tarihymyzda layyqty baghasyn alady.

- Alash qayratkerlerinen keyingi buynnan bastap býgingi kýnning úrpaqtaryna deyin Alash ruhynda tәrbiyelene aldy ma?

- Kenestik HH ghasyr óte kýrdeli ghasyr boldy. Bir jaghynan bolishevizm Alashqa qighash kózqarasta edi, yaghny ony moyyndaghan joq. Eng qiyn kezeng -bolishevizm Alashty synady. Qazir bolishevizm qara boyaumen, kýrdeli boyaumen sipattalady, degenmen bolishevizm arqyly biz Alashtyng biyik maqsatyn, Alashty shyndaghan joldy bayqadyq. Adamnyng adamdyghynan - adamshylyghy, shaytannyng shaytandyghynan - shaytandyghy, perishtening perishteliginen perishteligi kórinedi ghoy. Búl jerde biz osynday qúbylysty angharuymyz kerek. Al endi bolishevizm soyqanynan keyin de Alashtyng múraty eshqashan ólgen joq. Sebebi eldik múrat eshqashan ólmeydi. Qanday kýrdeli zamanda bolsa da. Bizde qarasanyz, qyzyq dýniyeni kóresiz: 20-jyldardan keyin Alashorda mýshelerining kóbisi bolisheviktik platformagha shyqty. Birazy kommunistik partiyagha ótti. Yaghny partiyanyng ishinde jýrip, bolishevizmning sózin sóilep jýrip elge qyzmet etu boldy. Bir-aq jol bar edi olardyng aldynda: ne elden ketuing kerek, әitpese ómirinmen qoshtasuyng kerek. Búlar ishte jýrip kýresti. Al endi 1920 jyldan 1929 jylgha deyingi toghyz jyl ishinde Alash ziyalylary kóptegen azamatty tәrbiyelep ýlgerdi. Olardyng birazy 1937 jyly atyldy, birazy aidaldy. Degenmen týgeldey óshken joq. Mysal ýshin aitayyq, solardyng ishinde Múhtar Áuezov, Qanysh Sәtbaev, Bauyrjan Momyshúly, Álkey Marghúlan, Áuelbek Qonyratbaev, Beysenbay Kenjebaev, Qayym Múhamedhanúly, Býrkit Ysqaqúly jәne basqa azamattardan Alash ruhynyng óshpegendigi, kenes kezenining ózinde týrli salada kórinis tauyp otyrghandyghy bayqaldy. Tipti 50-jyldardyng ayaghy men 60-jyldardyng basyndaghy «sovettik jylymyqta» kóptegen túlghalar Alash ziyalylarymen ruhtas ekendigin kórsetti. Keyingi «ESEP», «Jas túlpar», taghy da basqa úiymdardan Alash iydeyasynyng kórinis tapqanyn baghamdaymyz.

- Osy kýnge deyin biz Alash qayratkerlerin tolyq tanyp bite aldyq pa, Alash ziyalylary uaqyttan ózderining layyqty baghalaryn aldy ma?!.

- Birinshiden, últtyq tarihty jaqsy biletin azamattar tarapynan Alash qayratkerlerining tarihy enbegi layyqty baghasyn aldy. Al endi ziyalylar, ghalymdar qoghamnyng barlyq jigin, barlyq bóligin anyqtay almaydy ghoy. Keybir ýlken túlghalardyng qoghamnyng barlyq bóligine tanylatyn kezenderi bolady. Onday kezenge biz әli jetken joqpyz. Atqarushy biyliktegi kóptegen azamattar, jalpy qarapayym azamattar Alash qayratkerlerining enbegin, olardyng tarihy ornyn bile qoymaydy. Biraq endigi mindet - solardy nasihattau jәne tanu baghytynda boluy kerek. Eng bastysy, búlar ne qajet etti, osydan toqsan, jýz jyl búryn olar neni armandady degen oi, eger sol oi, sol arman býginge jalghasyp jatsa, keybir mәseleler әli kýnge deyin sheshilmese, Alashtyng kótergen iydeyasy әli de qúnyn joymaghandyghyn, kókeykesti ekenin anghartady. Mysaly, búl til men ruhqa baylanysty, búl últqa baylanysty jerden kórinedi, búl dinge baylanysty mәselelerden kórinedi. Qazir ruhany mәseleler buyrqanyp túr. Ony sabagha týsirude jәne jýieleude bizge Alashtyng parasaty men ólshemi óte qajet.

- Siz basqarghan delegasiya Mәskeu ýkimetining sheshimine sәikes Alashtyng birtuar úly Smaghúl Sәduaqasúlynyng sýiegining kýlin Qazaqstangha alyp keldi. Endi sol qayratkerding sýiegining kýlining taghdyry ne boldy?!.

- Ol endi mynanday jaghday. Smaghúl Sәduaqasúly kenestik ókimette jýrip Alashtyng ruhyn jalghastyrghan, ózi Alashorda kezeninde jastar buyny - «Jas azamatta» qyzmet etken, gazet-jurnal shygharghan tarihy túlgha. 1933 jyly Kremli biyligi tarapynan óltirildi. 30-jyldardyng basynda arnayy úiymdar bolghan, ulandyru sekildi apattarmen talay túlghalardy ajal qúshtyrghan. Smaghúl jappay repressiyagha deyin óltirilgendikten, kremasiyadan keyingi sýiegining kýli arnayy orynda saqtalghandyqtan osy kýnge deyin naqty qalpynda jetti. Al keyin jappay repressiyada jasyryn kremasiyagha týskenderding sýiegining kýli saqtalghan joq, miday aralastyrylyp әr shúnqyrgha kómildi. Olardyng qayda tastalghanyn bir Alla biledi. Qazir keybiri «Kommunarka» sekildi Reseyding basqa da zirattarynan tabylyp jatyr. Don zirathanasynda da kýlderding beybereket tastalghan jeri bar. Smaghúldyng taghdyry óte kýrdeli bolghandyqtan, aqytyq sapary músylman dәstýrine qighash bolghandyqtan, әli jer qoynyna berilmegendikten biz ótken jyly ony Qazaqstangha alyp keldik. Búl iydeyany jýzege asyrudyng basynda Sabyr Qasymov nyspyly eks-senator azamat túrdy. Múny kóptegen myqty azamattar qoldady. Al delegasiyany men basqaryp bardym. Biraq Smaghúldyng sýiegin qazaq topyraghyna jerleuge bizding qogham dayyn emes eken. Delegasiyanyng ózi de «úyat bolmasyn» degen kózqaraspen qúrylghan edi. Qazaq ýshin, Qazaqstannyng jeri ýshin kýresken azamatty jerleuge eki metr jerding reti kelmey, óz dәrejesinde jer qoynyna beru mәselesi kýn tәrtibinde túryp qaldy. Aqyry tórt aigha sozyldy. Keyinnen deputattardyng Elbasyna tikeley jazghan haty sebepshi bolyp, Elbasynyng aralasuymen, Astana qalasynyng әkimining qatysuymen Smaghúl sýiegining kýli qazirgi músylmandar qorymyna jerlendi. Biraq basy әli qaraytylghan joq. Búl mәselege baylanysty qoghamdyq úiymdar, Smaghúldyng múrasyn qadirleytin ghalymdar, ziyalylar bas biriktirip shamasy jetkenshe bir belgi qoidy josparlap otyrmyz. Búl bizding paryzymyz, keler úrpaq Smaghúldy óz dәrejesinde tanyp alar degen ýmitimiz bar. Eger kýni erteng Kenesarynyng bas sýiegi tabylyp jatsa, Peterbordaghy Keyki batyrdyng sýiegi әkelinse, olardy qalay shygharyp salu kerek degen mәselede qogham dәstýrge say bir ortaq pikirge kelmegen eken. Ólikti shygharyp salu degen ýlken elderde biyik dәstýrge iye. Bizdegi dәstýr ýlkeni 1941-1945 jyldary maydanda qaytys bolghandardyng sýiegi tabyla qalsa, sony әskery tәrtippen, aspangha myltyq atyp jerleu bolyp túr. Músylman zanynda oqqa úshqan adamnyng bir sausaghy qalsa da jerlenedi. Keshegi bolishevizmge qarsy kýres kezeninde Týrkiyadan kelip, Orta Aziyada (býgingi Tәjikstan jerinde) shәiit bolghan Ánuar pashanyng sýiegin týrik bauyrlar 1992 jyly Týrkiyagha qaytyp aparyp, Ystambúldyng tarihy danghyldarymen alyp ótip, ýlken bir qorymgha qoyghan tәjiriybesin úmytpaghanymyz jón. Sondyqtan da biz múnday mәselelerde pikir almasyp, qoghamdyq oidy ortagha salyp, ziyalylardyng oiyn aqylmen saraptap baryp ortaq sheshimge kelip otyruymyz kerek. Eldik is tek qana býgingi kýnmen eseptelmeydi, sondyqtan eki dýniyening obal-sauabyn oilap jýrgenimiz dúrys.

- Don zirathanasy demekshi, sonda ýsh bauyrlastar ziraty bar kórinedi. Sol jerde Álihan Bókeyhan, Nyghmet Núrmaqov sekildi Alash qayratkerleri jatyr deydi. Aldaghy uaqytta sol túlghalardyng sýiegining kýlin tughan jerge jetkizu oilarynyzda bar ma?!.

- Búlardyng sýiegining qayda tastalghany belgisiz. Órtelgen de shúqyrgha aralastyrylyp tastalghan. Sondyqtan ol jerden adam sýiegining kýlin tabu, taghy da basqa nәrselerdi anyqtau mýmkin emes nәrse. Al Smaghúldyng jaghdayy basqasha. Oghan asa qauipti auru dep qaraghan da, sýiegin artynsha órtep jibergen. Kremasiyadan keyin sýiek kýli qútygha salynyp, onyng syrtyna әieli Elizaveta Álihanqyzy granitten aty-jónin jazyp belgi-tabyt ornatqan. Bolishevikter ghylymnyng damitynyn, DNK-dan anyqtaugha bolatynyn (neden ólgenin) bilgen. Bir qúpiya sonda. Don zirathanasyna kimderding sýiegi órteldi degen tizim ghana bar. Búl da keyin NKVD qoyrynan alghan tizim. Qazaqstan sol jerge bir eskertkish qoydy josparlap otyr, ol oy jýzege assa dúrys bolar edi. Sebebi kәrister, polyaktar, japondar әrqaysysy ózderining aruaqtaryna arnap eskertkish qoyghan. Sondyqtan eldikke tәn eskertkishti biz de ornatuymyz qajet. Ol jerde Álihan men Nyghmet siyaqty túlghalar ghana emes, jýzdegen qazaqtyng sýiegi jatyr. Sol ýshin Qazaqstan Respublikasynyng atynan sayasy qúrbandargha arnalghan simvoldyq-rәmizdik eskertkish qoyylu kerek dep esepteymin.

- Osy kýnge deyin esimi kópke belgisizdeu Hayretdin Bolghanbay degen Alash qayratkeri turaly aityp berinizshi...

- Qazaq ólkelerining qay-qaysysy da - tarihy tamyry bar, keshegi qily kezendermen sabaqtasyp jatqan ólkeler. Qazirgi elordamyz keshegi Aqmola jerine taban tiredi, ornyqty, әlemge tanyldy. Aqmola ónirining eng bir qazaghy kóp jeri - Qorghaljyn. Qorghaljyn arqyly kezinde «Han joly» ótken. HH ghasyrda sol ónirden shyqqan bir túlgha - Hayretdin Bolghanbay. Ózi Orynborda Medrese Húsainida oqyghan, bala kýninen «Qazaq» gazetimen baylanysta bolghan. Qazaqta Álibek, Áuelbek Qonyratbaevtar degen eki ýlken túlgha bar. Biri sauatty qalamger bolyp, represiya shengeline ilikken, ekinshisi de qudalanyp, әdebiyet pen foliklor tarihyn zerttegen. Ilgeride  qazaqtyng baylary oqyp jýrgen shәkirtterdi elge shaqyryp, balalaryn oqytady eken. Al Hayretdin Aqmoladan - Orynborgha, ol jerden Aqmeshit jerine baryp sol Qonyratbaevtardy bala kýninde oqytqan. Keyinnen Tashkentte túraqtaghan. Sonda Mústafa Shoqay, Súltanbek Qojanov sekildi qayratkerlermen birigip «Birlik tuy» atty gazet shygharghan. Al, Týrkistan avtonomiyasy Qoqanda jariyalanghan kezde sony qúrysushylardyng qatarynda bolghan. 64 kýnnen keyin Týrkistan avtonomiyasy (Týrkistan múhtariyaty) kýshpen talqandalyp, joyylghanda, sonyng tragediyasyn qaghazgha týsirip ketken azamat. Repressiya qúrbany retinde biz ony elge tanytyp, múrasyn jariyalap, sonyng atyna mektep, kóshe beru turaly 90-jyldardyng ayaghynan júmys istey bastaghanymyzda, óte kýrdeli jaghdaylar tap boldyq. Astanadan jýz shaqyrym jerdegi Qorghaljynnyng oqyghan deytin azamattary әli kýnge deyin Mústafa Shoqaydy «halyq jauy, fashistermen sybaylas» dep esepteydi eken. Hayretdindi de «jaudyng janynda jýrgen jau» dep oilaydy eken.  Sonday kózqarasqa úshyrastyq. Oghan endi kýlesiz be, jylaysyz ba? Qorghaljyn ziyalylarynyng barlyghyna kinә qonggha bolmas, sanaly azamattary da bar, biraq arasynda halyqtyng aldyna shyghyp sóileytin azamattardyng az ekendigine kózimiz jetti. Búl endi zamanymyzdyng kýrdeli jaghdayymen týsindiriletin nәrse. Birte-birte Hayretdin Bolghanbaygha baylanysty kózqaras týzeledi ghoy dep oilaymyn. Maghjannyng ózi ony «bir kemi joq, bir teni joq Bolghanbay» dep baghalaghan. Onyng atyna Astana qalasynda berilgen kóshening ózi bir oram. Ýsh-tórt ýiden aspaytyn kóshe. Sol ýshin qalalyq onomastika komissiyasynyng mýshesi retinde jana basshylyqpen, janashyr azamattar kómegimen Astana qalasynyng bir layyqty kóshesi men bir mektebine Hayretdin atyn berudi aqyldasyp jatyrmyz. Búl mәselede tarihy әdilettilik ýstem shyghar dep oilaymyz.

- Mústafa Shoqay turaly filim týsirildi. Endi Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov sekildi tarihy túlghalargha filim týsiruge bastama bolu oiynyzda joq pa?

- Kino salasy - qazaq ónerindegi eng kenje sala. Damuy da kýrdeli bolyp túr. Múnda mamandanghan azamattardyng kóbisi Batystyng talghamymen dýniyeler shygharyp jatyr. Al endi últqa baylanysty filimder de joq emes. Biraq tarihy túlghalar arqyly últty tәrbiyeleu - ýlken manyzdy is. «Mústafa Shoqaygha» syn kóp aityldy. Biraq búl kórkem tuyndy retinde Mústafa turaly shygharylghan kino. Ári qaray da Mústafa turaly filimder shygharugha bolady. Al endi jeke-jeke alsaq, Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Shәkәrim, Jýsipbek, Maghjan, Smaghúl turaly filimder óte qajet. Osy mәselege baylanysty kenesshi retinde júmysqa tartyp jatsa, qarsylyq bildirmes edik. Biraq búghan ýlken dayarlyq pen kәsiby biliktilik te kerek. Mysaly, bizding kóp azamattar derekti filim jaghyn jii aitady. Birinshi derekti filim shygharyp, halyqqa týsindirip alarmyz degen baghytta júmys isteydi. Men osy pikirdi qoldaymyn. Túlghalar turaly derekti filim az. Sondyqtan memlekettik tapsyrys derekti filim jaghyna oiyssa dúrys bolar edi.

- Alash qayratkerleri enbekterining jas ghalymdardyng tarapynan zerttelu jaghy qalay. Kónilinizden shygha ma?

- Búl ýrdis 90-jyldary jaqsy jýrdi. Eki mynynshy jyldary sayabyrsyp qaldy. Múny birynghay qarjylyq-ekonomikalyq qiyndyqtargha da tireuge bolmas. Degenmen de olardyng múralaryn jinau, әli de tabylmaghan múralaryn izdestiru degen mәsele kemshin. Sol salada jýrgen maman retinde kónilim tolady dep aita almaymyn. Sebebi kóp kemshiligimiz bar. Mysaly jýieli jinau degen bar. Memleketting qarjysy bar, mәdeny múra men basqa da týrli granttar jariyalap jatqan jaghdaylar bar. Biraq sonyng ózinde de ýlken bir kemshilik jiberip alyp jýrmiz. Birinshiden, búryn ne zertteldi, qanday mәselelerdi zertteu qajet, yaghni, naqty zertteu nysany kerek bizge. Ekinshiden, memleket tarapynan, ministrlik tarapynan týrli jobalar jariyalanghan kezde Alash zәruligine baylanysty mәseleler aiqyn kórinis tapsa, jaqsy zertteulerding tuuyna sebepshi bolar edi. Jaqynda 12 jyldyq mektep bilimine baylanysty bir sharany bayqap quanyp qaldym. Oghan «Abaytanu» men «Alashtanu» atty kurstar engiziletin týri bar. Soghan baylanysty biz «Alashtanu» kursynyng negizdemesin jasadyq. Bolashaqta búl mәsele oqulyq týrinde kezen-kezenimen jýrui kerek. Eger osylay jýrip jatsa, tabysty bolamyz ghoy dep oilaymyn.

- Últtyq qabirstan mәselesin jii kóterip jýrgeninizdi bilemiz. Sizding osy iydeyanyz jýzege asatynday ma?

- Ómir bolghan song ólim bar. Kez-kelgen memleketting Astanasy bar, sol astananyng zirathanasy boluy kerek. Búl - týsinikti nәrse. Mysaly Astanada qaytys bolghan adamdy Almatygha aparyp jerlep jatsaq, bolmasa tughan jerine aparsaq eldikke, dәstýrge sýikimdi kórine me? Eger marqúmnyng ósiyeti solay bolsa, ony qoldaugha bolady. Eger biz Astanany «suyq, jeri batpaq» degen túrghydan kelsek, nege qala saldyq , nege elorda sayladyq? Al endi qabirstan mәselesi ýlken azamattar tarapynan qoldau tapqan, Elbasynyng da búl mәselede qoldau pikiri bar. Men eki mәrte Elbasyna ýmitkerlerden memlekettik tilden emtihan alugha qatynastym. Sonda orayyna qaray osy mәsele sóz bolghanda, Núrsúltan Ábishúly Astanadaghy panteondy qoldaytynyn aitqan-dy. Astananyng Qosshy baghytynda Qabanbay batyrdyng beyiti bar, bolashaq zirathanagha sol jerden jer berilip jatqandyghynan habardarmyn. Al endi búl mәselede ýlken ústanym kerek. Búl - keshendi is. Eger biz zirathanany diny ústanymgha qarap bólsek, ol kýrdelilikke aparuy mýmkin. Sebebi, 72 payyz músylmanbyz. Bireuler «ony diny ústanymgha qaray bóleyik» degendi aitypty. Sonda myna músylmandardyng jәne hristiandardyng kóshesi dep aitamyz ba?.. Sondyqtan múnda ýlken ústanym kerek. Al endi bizding aityp jýrgenimiz mynau: bizdegi ýlken tarihy qabirstan Týrkistan edi. Ol jerde handar, batyrlar men biyler jatyr. Kenes zamanynda últtyq qabirstannyng ornyn Almatydaghy Kensay atqardy. Biraq qabirstan ólgender ýshin qajet emes. Ol jana úrpaqty tәrbiyeleu ýshin kerek. Qazaqta qanday bilikti azamattardyng bolghanyn bilsin. Múnyng da mәdeni, ruhani, tәlimdik orny bar. Mysaly Ázirbayjan memleketinde bolghanymda kórdim, onda eki qabirstan bar eken. Birinshi últtyq qabirstanynda Geydar Áliyevten bastap, mәdeniyet jәne memleket qayratkerleri jatyr. Ekinshisi armyan - әzirbayjan soghysyndaghy shahitterding qabirstany eken. Shahitterding ruhyn qadirleu ýshin Bakudyng qaq ortasynan jarqabaqtan jer tandaghan. Osy siyaqty nәrseler bizge de kerek. Biz Smaghúldy, tarihy basqa túlghalardy naqty qadirleu arqyly últtyq qabirstannyng negizin qalyptastyru kerek degen oidy aittyq. Ol kóptegen ziyalylar tarapynan qoldau tapty. Bizding de opponentterimiz bar. Olar «sonda dýnie jýzinde qaytys bolghan bar qazaqtyng sýiegin jinaymyz ba?» deydi. Áriyne, onday mәsele joq. Eger tek sýiek jinaudy basshylyqqa alsaq, maqsat oryndalmaydy. Mysaly, Mústafa Shoqay ózining qily taghdyrymen qazirgi German jerinde jatyr. Ony alyp kelip qayta jerleudi men qajet dep eseptemeymin. Mústafanyng Berlinde jatqandyghy sol túlghanyng taghdyrymen qosa, qazaqtyng da kýrdeli taghdyryn kórsetip túr. Eger biz onday taghdyr bolmaghan dep ysyryp tastasaq, tariyhqa atýsti qaraghan bolyp shyghamyz. Tóle by - Tashkentte, Áyteke by - Núratada jatyr. Olar ózderining tarihy ornymen jatyr. Tipti kimning jeri ekendigin, onda ne ýshin damyldaghanyn da dәleldep jatqan da jaghdaylary bar. Sondyqtan da bizge búl mәselede talqylanghan, әbden sarapqa týsken pikirler kerek. Al endi Astanada ornaytyn qabirstan mәselesi tanymal ghalymdardyn, ghylymy toptyng ghana pikiri bolmauy tiyis, ol - últ bolyp talqylaytyn nәrse. Búl turaly «Qazaq әdebiyeti», «Ana tili», «Týrkistan» sekildi últtyq-ruhany basylymdarda jyldap talqylau jýrui kerek. Oghan baylanysty ýlken azamattar pikirin aituy kerek. Óitkeni eldik degen dýnie solay aqylgha salynyp atqarylady. Qabirstan da - eldik mәsele, oghan jenil-jelpi qaraugha bolmaydy.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan:

Hamit ESAMAN

«Abai.kz»

1-suret: Ahmet Baytúrsynúly, Álihan Bókeyhan, Mirjaqyp Dulatúly

2-suret: 1913-1917 jyldary jaryq kórgen "Qazaq" gazetining múqaba beti

3-suret: Smaghúl Sәduaqasov

4-suret Mәskeudegi Smaghúl Sәduaqasovtyng sýiegining kýli túrghan jerdegi qúlyptas

5- Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Múhtar Omarhanúly, Jýsipbek Aymauytúly, Álkey Marghúlan, Halel Ghabbasov, Abdulla Baytasov