ديحان قامزابەكۇلى: «الاش – ەلشىلدىك ارقاۋى»
13 جەلتوقسان الاش اۆتونومياسى قۇرىلعان كۇن
ءار جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانى - قازاق ەلى ءۇشىن ارقاشان تاريحي كۇندەر. وسىدان 95 جىل بۇرىن ورىنبوردا ءى جالپىقازاق سەزى شاقىرىلىپ، ناتيجەسىندە الاشوردا - ۇلت كەڭەسى قۇرىلعان بولاتىن. الاش مۇراتى جانە ونىڭ بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىگى تۋرالى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ديحان قامزابەكۇلىنان سۇراعان ەدىك. تومەندەگى سۇحبات وسى ماسەلە توڭىرەگىندە.
- الاش يدەياسى قازاق رۋحانياتىنداعى ەڭ بيىك، ەڭ بەرىك يدەيالاردىڭ ءبىرى بولدى. جالپى، ءسىزدىڭ عالىم رەتىندەگى كوزقاراسىڭىز بويىنشا، الاش ۇعىمى قازاق حالقىنا نە بەردى؟
13 جەلتوقسان الاش اۆتونومياسى قۇرىلعان كۇن
ءار جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانى - قازاق ەلى ءۇشىن ارقاشان تاريحي كۇندەر. وسىدان 95 جىل بۇرىن ورىنبوردا ءى جالپىقازاق سەزى شاقىرىلىپ، ناتيجەسىندە الاشوردا - ۇلت كەڭەسى قۇرىلعان بولاتىن. الاش مۇراتى جانە ونىڭ بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىگى تۋرالى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ديحان قامزابەكۇلىنان سۇراعان ەدىك. تومەندەگى سۇحبات وسى ماسەلە توڭىرەگىندە.
- الاش يدەياسى قازاق رۋحانياتىنداعى ەڭ بيىك، ەڭ بەرىك يدەيالاردىڭ ءبىرى بولدى. جالپى، ءسىزدىڭ عالىم رەتىندەگى كوزقاراسىڭىز بويىنشا، الاش ۇعىمى قازاق حالقىنا نە بەردى؟
- كەز-كەلگەن ەلدىڭ ءجۇرىپ وتەتىن تاريحي جولى بار. بارشا مەملەكەتتىڭ تاريحي سۇرلەۋ-سوقپاعىندا اسا كۇردەلى، ءتىپتى سول ەلدىڭ مەملەكەتتىلىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن جولدار دا كەزدەسەدى. كەي مەملەكەت تاريحي ءبىر كەزەڭدە مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلىپ جاتادى. سول سياقتى قازاق ەلى دە كۇردەلى جولداردان ءوتتى. ەل تاريحىنداعى ۇلكەن كەزەڭدى قازاق حاندىعى دەسەك، ونى ارعى-بەرگى تاريحىمىزداعى مەملەكەتشىلدىك ۇلكەن ءبىر كەزەڭ دەپ ايقىنداۋعا ءتيىسپىز. قازاق حاندىعى - مەملەكەتشىلدىكتىڭ التىن كوپىرى. كەيىننەن بارىپ قازاق حاندىعى جويىلدى. رەسمي تۇردە، حاتتالىپ-قۇجاتتالىپ جويىلعان سوڭ، بيلىككە ەشكىم شىعارىلمادى. ال ەندى قازاق ەلى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك وزەگىن، مەملەكەتتىك ارقاۋىن ءارى قاراي قانداي كۇشپەن جالعادى؟! وسى تۇرعىدان قاراعاندا، الاشوردا، الاش ۇكىمەتى، ۇلتتىق كەڭەس سىندى ۇعىمداردىڭ مەملەكەتشىلدىك ارقاۋ بولعانىن تۇسىنەمىز. الاشوردا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باستاۋىندا تۇرعان، قازاق تاريحىنداعى مەملەكەتشىلدىك ارقاۋدى جالعاستىرعان، رەسمي تىلمەن ايتقاندا، مەملەكەتشىلدىك تاجىريبەنى كورسەتكەن بيلىك قۇبىلىسى ءھام قۇرىلىمى رەتىندە تاريحتان ءوز ورنىن الدى.
- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭ ۇلى ارمانى قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى ەدى. ال ەندى تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن الاش مۇراتى قانشالىقتى ماڭىزدى؟
- الاش يدەياسى، الاش مۇراتى دەيمىز، بۇل - قازاقتىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ەدى. قازاقتىڭ قۇقىعىن قورعاۋ دەگەندە ايتارىمىز، ۇلتىمىز ول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشىندە وتىردى. ارينە، زيالىلارىمىز تاۋەلسىزدىككە ءاپ-ساتتە قول جەتكىزەمىز دەپ ويلاعان جوق. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولاستىنداعى سانسىز ۇلتتىڭ وكىلدەرى سەكىلدى ولار دا ورىس جانە باسقا دا جۇرتتاردىڭ زيالىلارىمەن باس بىرىكتىرىپ، باستاپقى كەزەڭدە فەدەراتسيا باعىتىنداعى، قۇقىقتى قورعاۋ تەپە-تەڭدىگىنە كەپىل، وزدەرىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «قۇرداس مەملەكەتتەردىڭ بىرلىگىن» قۇرامىز دەپ شەشتى، ال ەكىنشى كەزەڭدى - تاۋەلسىزدىك دەپ ويلادى. ال ەندى «الاش مۇراتى تاۋەلسىز قازاقستانعا نە بەرەدى؟» دەگەنگە كەلسەك، ارينە، ءبىز سول الاش زيالىلارىنىڭ اقىل-ويى ارقىلى، پىكىرلەرى ارقىلى بۇگىنگى ەلدىك يممۋنيتەتتى، ەلدىڭ بولمىس-ءبىتىمىن تىكتەۋدى ۇيرەندىك. قازىر دە كوپ جاۋاپتى ىستە الاشتىڭ ايناسىنا قارايمىز. ويتكەنى بۇل ازاماتتار باتىسشىل دەسەڭىز - باتىسشىل، ءارى ءبىلىمدى، ءارى داستۇردەن قول ۇزبەگەن، تامىر ۇزبەگەن تۇلعالار رەتىندە ەتالون بولىپ قالادى. الاش زيالىلارى ۇلگى رەتىندە ارقاشان تاريحىمىزدا لايىقتى باعاسىن الادى.
- الاش قايراتكەرلەرىنەن كەيىنگى بۋىننان باستاپ بۇگىنگى كۇننىڭ ۇرپاقتارىنا دەيىن الاش رۋحىندا تاربيەلەنە الدى ما؟
- كەڭەستىك حح عاسىر وتە كۇردەلى عاسىر بولدى. ءبىر جاعىنان بولشەۆيزم الاشقا قيعاش كوزقاراستا ەدى، ياعني ونى مويىنداعان جوق. ەڭ قيىن كەزەڭ -بولشەۆيزم الاشتى سىنادى. قازىر بولشەۆيزم قارا بوياۋمەن، كۇردەلى بوياۋمەن سيپاتتالادى، دەگەنمەن بولشەۆيزم ارقىلى ءبىز الاشتىڭ بيىك ماقساتىن، الاشتى شىڭداعان جولدى بايقادىق. ادامنىڭ ادامدىعىنان - ادامشىلىعى، شايتاننىڭ شايتاندىعىنان - شايتاندىعى، پەرىشتەنىڭ پەرىشتەلىگىنەن پەرىشتەلىگى كورىنەدى عوي. بۇل جەردە ءبىز وسىنداي قۇبىلىستى اڭعارۋىمىز كەرەك. ال ەندى بولشەۆيزم سويقانىنان كەيىن دە الاشتىڭ مۇراتى ەشقاشان ولگەن جوق. سەبەبى ەلدىك مۇرات ەشقاشان ولمەيدى. قانداي كۇردەلى زاماندا بولسا دا. بىزدە قاراساڭىز، قىزىق دۇنيەنى كورەسىز: 20-جىلداردان كەيىن الاشوردا مۇشەلەرىنىڭ كوبىسى بولشەۆيكتىك پلاتفورماعا شىقتى. ءبىرازى كوممۋنيستىك پارتياعا ءوتتى. ياعني پارتيانىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، بولشەۆيزمنىڭ ءسوزىن سويلەپ ءجۇرىپ ەلگە قىزمەت ەتۋ بولدى. ءبىر-اق جول بار ەدى ولاردىڭ الدىندا: نە ەلدەن كەتۋىڭ كەرەك، ايتپەسە ومىرىڭمەن قوشتاسۋىڭ كەرەك. بۇلار ىشتە ءجۇرىپ كۇرەستى. ال ەندى 1920 جىلدان 1929 جىلعا دەيىنگى توعىز جىل ىشىندە الاش زيالىلارى كوپتەگەن ازاماتتى تاربيەلەپ ۇلگەردى. ولاردىڭ ءبىرازى 1937 جىلى اتىلدى، ءبىرازى ايدالدى. دەگەنمەن تۇگەلدەي وشكەن جوق. مىسال ءۇشىن ايتايىق، سولاردىڭ ىشىندە مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، الكەي مارعۇلان، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، قايىم مۇحامەدحانۇلى، بۇركىت ىسقاقۇلى جانە باسقا ازاماتتاردان الاش رۋحىنىڭ وشپەگەندىگى، كەڭەس كەزەڭىنىڭ وزىندە ءتۇرلى سالادا كورىنىس تاۋىپ وتىرعاندىعى بايقالدى. ءتىپتى 50-جىلداردىڭ اياعى مەن 60-جىلداردىڭ باسىنداعى «سوۆەتتىك جىلىمىقتا» كوپتەگەن تۇلعالار الاش زيالىلارىمەن رۋحتاس ەكەندىگىن كورسەتتى. كەيىنگى «ەسەپ»، «جاس تۇلپار»، تاعى دا باسقا ۇيىمداردان الاش يدەياسىنىڭ كورىنىس تاپقانىن باعامدايمىز.
- وسى كۇنگە دەيىن ءبىز الاش قايراتكەرلەرىن تولىق تانىپ بىتە الدىق پا، الاش زيالىلارى ۋاقىتتان وزدەرىنىڭ لايىقتى باعالارىن الدى ما؟!.
- بىرىنشىدەن، ۇلتتىق تاريحتى جاقسى بىلەتىن ازاماتتار تاراپىنان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاريحي ەڭبەگى لايىقتى باعاسىن الدى. ال ەندى زيالىلار، عالىمدار قوعامنىڭ بارلىق جىگىن، بارلىق بولىگىن انىقتاي المايدى عوي. كەيبىر ۇلكەن تۇلعالاردىڭ قوعامنىڭ بارلىق بولىگىنە تانىلاتىن كەزەڭدەرى بولادى. ونداي كەزەڭگە ءبىز ءالى جەتكەن جوقپىز. اتقارۋشى بيلىكتەگى كوپتەگەن ازاماتتار، جالپى قاراپايىم ازاماتتار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن، ولاردىڭ تاريحي ورنىن بىلە قويمايدى. بىراق ەندىگى مىندەت - سولاردى ناسيحاتتاۋ جانە تانۋ باعىتىندا بولۋى كەرەك. ەڭ باستىسى، بۇلار نە قاجەت ەتتى، وسىدان توقسان، ءجۇز جىل بۇرىن ولار نەنى ارماندادى دەگەن وي، ەگەر سول وي، سول ارمان بۇگىنگە جالعاسىپ جاتسا، كەيبىر ماسەلەلەر ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەسە، الاشتىڭ كوتەرگەن يدەياسى ءالى دە قۇنىن جويماعاندىعىن، كوكەيكەستى ەكەنىن اڭعارتادى. مىسالى، بۇل ءتىل مەن رۋحقا بايلانىستى، بۇل ۇلتقا بايلانىستى جەردەن كورىنەدى، بۇل دىنگە بايلانىستى ماسەلەلەردەن كورىنەدى. قازىر رۋحاني ماسەلەلەر بۋىرقانىپ تۇر. ونى ساباعا تۇسىرۋدە جانە جۇيەلەۋدە بىزگە الاشتىڭ پاراساتى مەن ولشەمى وتە قاجەت.
- ءسىز باسقارعان دەلەگاتسيا ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىنە سايكەس الاشتىڭ ءبىرتۋار ۇلى سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىن قازاقستانعا الىپ كەلدى. ەندى سول قايراتكەردىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىنىڭ تاعدىرى نە بولدى؟!.
- ول ەندى مىنانداي جاعداي. سماعۇل سادۋاقاسۇلى كەڭەستىك وكىمەتتە ءجۇرىپ الاشتىڭ رۋحىن جالعاستىرعان، ءوزى الاشوردا كەزەڭىندە جاستار بۋىنى - «جاس ازاماتتا» قىزمەت ەتكەن، گازەت-جۋرنال شىعارعان تاريحي تۇلعا. 1933 جىلى كرەمل بيلىگى تاراپىنان ءولتىرىلدى. 30-جىلداردىڭ باسىندا ارنايى ۇيىمدار بولعان، ۋلاندىرۋ سەكىلدى اپاتتارمەن تالاي تۇلعالاردى اجال قۇشتىرعان. سماعۇل جاپپاي رەپرەسسياعا دەيىن ولتىرىلگەندىكتەن، كرەماتسيادان كەيىنگى سۇيەگىنىڭ كۇلى ارنايى ورىندا ساقتالعاندىقتان وسى كۇنگە دەيىن ناقتى قالپىندا جەتتى. ال كەيىن جاپپاي رەپرەسسيادا جاسىرىن كرەماتسياعا تۇسكەندەردىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى ساقتالعان جوق، ميداي ارالاستىرىلىپ ءار شۇڭقىرعا كومىلدى. ولاردىڭ قايدا تاستالعانىن ءبىر اللا بىلەدى. قازىر كەيبىرى «كوممۋناركا» سەكىلدى رەسەيدىڭ باسقا دا زيراتتارىنان تابىلىپ جاتىر. دون زيراتحاناسىندا دا كۇلدەردىڭ بەيبەرەكەت تاستالعان جەرى بار. سماعۇلدىڭ تاعدىرى وتە كۇردەلى بولعاندىقتان، اقىتىق ساپارى مۇسىلمان داستۇرىنە قيعاش بولعاندىقتان، ءالى جەر قوينىنا بەرىلمەگەندىكتەن ءبىز وتكەن جىلى ونى قازاقستانعا الىپ كەلدىك. بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باسىندا سابىر قاسىموۆ نىسپىلى ەكس-سەناتور ازامات تۇردى. مۇنى كوپتەگەن مىقتى ازاماتتار قولدادى. ال دەلەگاتسيانى مەن باسقارىپ باردىم. بىراق سماعۇلدىڭ سۇيەگىن قازاق توپىراعىنا جەرلەۋگە ءبىزدىڭ قوعام دايىن ەمەس ەكەن. دەلەگاتسيانىڭ ءوزى دە «ۇيات بولماسىن» دەگەن كوزقاراسپەن قۇرىلعان ەدى. قازاق ءۇشىن، قازاقستاننىڭ جەرى ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتى جەرلەۋگە ەكى مەتر جەردىڭ رەتى كەلمەي، ءوز دارەجەسىندە جەر قوينىنا بەرۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇرىپ قالدى. اقىرى ءتورت ايعا سوزىلدى. كەيىننەن دەپۋتاتتاردىڭ ەلباسىنا تىكەلەي جازعان حاتى سەبەپشى بولىپ، ەلباسىنىڭ ارالاسۋىمەن، استانا قالاسىنىڭ اكىمىنىڭ قاتىسۋىمەن سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى قازىرگى مۇسىلماندار قورىمىنا جەرلەندى. بىراق باسى ءالى قارايتىلعان جوق. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى قوعامدىق ۇيىمدار، سماعۇلدىڭ مۇراسىن قادىرلەيتىن عالىمدار، زيالىلار باس بىرىكتىرىپ شاماسى جەتكەنشە ءبىر بەلگى قويۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. بۇل ءبىزدىڭ پارىزىمىز، كەلەر ۇرپاق سماعۇلدى ءوز دارەجەسىندە تانىپ الار دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ەگەر كۇنى ەرتەڭ كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى تابىلىپ جاتسا، پەتەربورداعى كەيكى باتىردىڭ سۇيەگى اكەلىنسە، ولاردى قالاي شىعارىپ سالۋ كەرەك دەگەن ماسەلەدە قوعام داستۇرگە ساي ءبىر ورتاق پىكىرگە كەلمەگەن ەكەن. ولىكتى شىعارىپ سالۋ دەگەن ۇلكەن ەلدەردە بيىك داستۇرگە يە. بىزدەگى ءداستۇر ۇلكەنى 1941-1945 جىلدارى مايداندا قايتىس بولعانداردىڭ سۇيەگى تابىلا قالسا، سونى اسكەري تارتىپپەن، اسپانعا مىلتىق اتىپ جەرلەۋ بولىپ تۇر. مۇسىلمان زاڭىندا وققا ۇشقان ادامنىڭ ءبىر ساۋساعى قالسا دا جەرلەنەدى. كەشەگى بولشەۆيزمگە قارسى كۇرەس كەزەڭىندە تۇركيادان كەلىپ، ورتا ازيادا (بۇگىنگى تاجىكستان جەرىندە) ءشايىت بولعان ءانۋار پاشانىڭ سۇيەگىن تۇرىك باۋىرلار 1992 جىلى تۇركياعا قايتىپ اپارىپ، ىستامبۇلدىڭ تاريحي داڭعىلدارىمەن الىپ ءوتىپ، ۇلكەن ءبىر قورىمعا قويعان تاجىريبەسىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سوندىقتان دا ءبىز مۇنداي ماسەلەلەردە پىكىر الماسىپ، قوعامدىق ويدى ورتاعا سالىپ، زيالىلاردىڭ ويىن اقىلمەن ساراپتاپ بارىپ ورتاق شەشىمگە كەلىپ وتىرۋىمىز كەرەك. ەلدىك ءىس تەك قانا بۇگىنگى كۇنمەن ەسەپتەلمەيدى، سوندىقتان ەكى دۇنيەنىڭ وبال-ساۋابىن ويلاپ جۇرگەنىمىز دۇرىس.
- دون زيراتحاناسى دەمەكشى، سوندا ءۇش باۋىرلاستار زيراتى بار كورىنەدى. سول جەردە ءاليحان بوكەيحان، نىعمەت نۇرماقوۆ سەكىلدى الاش قايراتكەرلەرى جاتىر دەيدى. الداعى ۋاقىتتا سول تۇلعالاردىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىن تۋعان جەرگە جەتكىزۋ ويلارىڭىزدا بار ما؟!.
- بۇلاردىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا تاستالعانى بەلگىسىز. ورتەلگەن دە شۇقىرعا ارالاستىرىلىپ تاستالعان. سوندىقتان ول جەردەن ادام سۇيەگىنىڭ كۇلىن تابۋ، تاعى دا باسقا نارسەلەردى انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس نارسە. ال سماعۇلدىڭ جاعدايى باسقاشا. وعان اسا قاۋىپتى اۋرۋ دەپ قاراعان دا، سۇيەگىن ارتىنشا ورتەپ جىبەرگەن. كرەماتسيادان كەيىن سۇيەك كۇلى قۇتىعا سالىنىپ، ونىڭ سىرتىنا ايەلى ەليزاۆەتا اليحانقىزى گرانيتتەن اتى-ءجونىن جازىپ بەلگى-تابىت ورناتقان. بولشەۆيكتەر عىلىمنىڭ داميتىنىن، دنك-دان انىقتاۋعا بولاتىنىن (نەدەن ولگەنىن) بىلگەن. ءبىر قۇپيا سوندا. دون زيراتحاناسىنا كىمدەردىڭ سۇيەگى ورتەلدى دەگەن ءتىزىم عانا بار. بۇل دا كەيىن نكۆد قوىرىنان العان ءتىزىم. قازاقستان سول جەرگە ءبىر ەسكەرتكىش قويۋدى جوسپارلاپ وتىر، ول وي جۇزەگە اسسا دۇرىس بولار ەدى. سەبەبى كارىستەر، پولياكتار، جاپوندار ارقايسىسى وزدەرىنىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ ەسكەرتكىش قويعان. سوندىقتان ەلدىككە ءتان ەسكەرتكىشتى ءبىز دە ورناتۋىمىز قاجەت. ول جەردە ءاليحان مەن نىعمەت سياقتى تۇلعالار عانا ەمەس، جۇزدەگەن قازاقتىڭ سۇيەگى جاتىر. سول ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان ساياسي قۇرباندارعا ارنالعان سيمۆولدىق-رامىزدىك ەسكەرتكىش قويىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
- وسى كۇنگە دەيىن ەسىمى كوپكە بەلگىسىزدەۋ حايرەتدين بولعانباي دەگەن الاش قايراتكەرى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى...
- قازاق ولكەلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا - تاريحي تامىرى بار، كەشەگى قيلى كەزەڭدەرمەن ساباقتاسىپ جاتقان ولكەلەر. قازىرگى ەلوردامىز كەشەگى اقمولا جەرىنە تابان تىرەدى، ورنىقتى، الەمگە تانىلدى. اقمولا ءوڭىرىنىڭ ەڭ ءبىر قازاعى كوپ جەرى - قورعالجىن. قورعالجىن ارقىلى كەزىندە «حان جولى» وتكەن. حح عاسىردا سول وڭىردەن شىققان ءبىر تۇلعا - حايرەتدين بولعانباي. ءوزى ورىنبوردا مەدرەسە حۇساينيدا وقىعان، بالا كۇنىنەن «قازاق» گازەتىمەن بايلانىستا بولعان. قازاقتا الىبەك، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتار دەگەن ەكى ۇلكەن تۇلعا بار. ءبىرى ساۋاتتى قالامگەر بولىپ، رەپرەسيا شەڭگەلىنە ىلىككەن، ەكىنشىسى دە قۋدالانىپ، ادەبيەت پەن فولكلور تاريحىن زەرتتەگەن. ىلگەرىدە قازاقتىڭ بايلارى وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەردى ەلگە شاقىرىپ، بالالارىن وقىتادى ەكەن. ال حايرەتدين اقمولادان - ورىنبورعا، ول جەردەن اقمەشىت جەرىنە بارىپ سول قوڭىراتباەۆتاردى بالا كۇنىندە وقىتقان. كەيىننەن تاشكەنتتە تۇراقتاعان. سوندا مۇستافا شوقاي، سۇلتانبەك قوجانوۆ سەكىلدى قايراتكەرلەرمەن بىرىگىپ «بىرلىك تۋى» اتتى گازەت شىعارعان. ال، تۇركىستان اۆتونومياسى قوقاندا جاريالانعان كەزدە سونى قۇرىسۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولعان. 64 كۇننەن كەيىن تۇركىستان اۆتونومياسى (تۇركىستان مۇحتارياتى) كۇشپەن تالقاندالىپ، جويىلعاندا، سونىڭ تراگەدياسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەن ازامات. رەپرەسسيا قۇربانى رەتىندە ءبىز ونى ەلگە تانىتىپ، مۇراسىن جاريالاپ، سونىڭ اتىنا مەكتەپ، كوشە بەرۋ تۋرالى 90-جىلداردىڭ اياعىنان جۇمىس ىستەي باستاعانىمىزدا، وتە كۇردەلى جاعدايلار تاپ بولدىق. استانادان ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قورعالجىننىڭ وقىعان دەيتىن ازاماتتارى ءالى كۇنگە دەيىن مۇستافا شوقايدى «حالىق جاۋى، فاشيستەرمەن سىبايلاس» دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. حايرەتديندى دە «جاۋدىڭ جانىندا جۇرگەن جاۋ» دەپ ويلايدى ەكەن. سونداي كوزقاراسقا ۇشىراستىق. وعان ەندى كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟ قورعالجىن زيالىلارىنىڭ بارلىعىنا كىنا قويۋعا بولماس، سانالى ازاماتتارى دا بار، بىراق اراسىندا حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ از ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. بۇل ەندى زامانىمىزدىڭ كۇردەلى جاعدايىمەن تۇسىندىرىلەتىن نارسە. بىرتە-بىرتە حايرەتدين بولعانبايعا بايلانىستى كوزقاراس تۇزەلەدى عوي دەپ ويلايمىن. ماعجاننىڭ ءوزى ونى «ءبىر كەمى جوق، ءبىر تەڭى جوق بولعانباي» دەپ باعالاعان. ونىڭ اتىنا استانا قالاسىندا بەرىلگەن كوشەنىڭ ءوزى ءبىر ورام. ءۇش-ءتورت ۇيدەن اسپايتىن كوشە. سول ءۇشىن قالالىق ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جاڭا باسشىلىقپەن، جاناشىر ازاماتتار كومەگىمەن استانا قالاسىنىڭ ءبىر لايىقتى كوشەسى مەن ءبىر مەكتەبىنە حايرەتدين اتىن بەرۋدى اقىلداسىپ جاتىرمىز. بۇل ماسەلەدە تاريحي ادىلەتتىلىك ۇستەم شىعار دەپ ويلايمىز.
- مۇستافا شوقاي تۋرالى فيلم ءتۇسىرىلدى. ەندى ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سەكىلدى تاريحي تۇلعالارعا فيلم تۇسىرۋگە باستاما بولۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
- كينو سالاسى - قازاق ونەرىندەگى ەڭ كەنجە سالا. دامۋى دا كۇردەلى بولىپ تۇر. مۇندا ماماندانعان ازاماتتاردىڭ كوبىسى باتىستىڭ تالعامىمەن دۇنيەلەر شىعارىپ جاتىر. ال ەندى ۇلتقا بايلانىستى فيلمدەر دە جوق ەمەس. بىراق تاريحي تۇلعالار ارقىلى ۇلتتى تاربيەلەۋ - ۇلكەن ماڭىزدى ءىس. «مۇستافا شوقايعا» سىن كوپ ايتىلدى. بىراق بۇل كوركەم تۋىندى رەتىندە مۇستافا تۋرالى شىعارىلعان كينو. ءارى قاراي دا مۇستافا تۋرالى فيلمدەر شىعارۋعا بولادى. ال ەندى جەكە-جەكە الساق، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، شاكارىم، جۇسىپبەك، ماعجان، سماعۇل تۋرالى فيلمدەر وتە قاجەت. وسى ماسەلەگە بايلانىستى كەڭەسشى رەتىندە جۇمىسقا تارتىپ جاتسا، قارسىلىق بىلدىرمەس ەدىك. بىراق بۇعان ۇلكەن دايارلىق پەن كاسىبي بىلىكتىلىك تە كەرەك. مىسالى، ءبىزدىڭ كوپ ازاماتتار دەرەكتى فيلم جاعىن ءجيى ايتادى. ءبىرىنشى دەرەكتى فيلم شىعارىپ، حالىققا ءتۇسىندىرىپ الارمىز دەگەن باعىتتا جۇمىس ىستەيدى. مەن وسى پىكىردى قولدايمىن. تۇلعالار تۋرالى دەرەكتى فيلم از. سوندىقتان مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەرەكتى فيلم جاعىنا ويىسسا دۇرىس بولار ەدى.
- الاش قايراتكەرلەرى ەڭبەكتەرىنىڭ جاس عالىمداردىڭ تاراپىنان زەرتتەلۋ جاعى قالاي. كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟
- بۇل ءۇردىس 90-جىلدارى جاقسى ءجۇردى. ەكى مىڭىنشى جىلدارى سايابىرسىپ قالدى. مۇنى بىرىڭعاي قارجىلىق-ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا دا تىرەۋگە بولماس. دەگەنمەن دە ولاردىڭ مۇرالارىن جيناۋ، ءالى دە تابىلماعان مۇرالارىن ىزدەستىرۋ دەگەن ماسەلە كەمشىن. سول سالادا جۇرگەن مامان رەتىندە كوڭىلىم تولادى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى كوپ كەمشىلىگىمىز بار. مىسالى جۇيەلى جيناۋ دەگەن بار. مەملەكەتتىڭ قارجىسى بار، مادەني مۇرا مەن باسقا دا ءتۇرلى گرانتتار جاريالاپ جاتقان جاعدايلار بار. بىراق سونىڭ وزىندە دە ۇلكەن ءبىر كەمشىلىك جىبەرىپ الىپ ءجۇرمىز. بىرىنشىدەن، بۇرىن نە زەرتتەلدى، قانداي ماسەلەلەردى زەرتتەۋ قاجەت، ياعني، ناقتى زەرتتەۋ نىسانى كەرەك بىزگە. ەكىنشىدەن، مەملەكەت تاراپىنان، مينيسترلىك تاراپىنان ءتۇرلى جوبالار جاريالانعان كەزدە الاش زارۋلىگىنە بايلانىستى ماسەلەلەر ايقىن كورىنىس تاپسا، جاقسى زەرتتەۋلەردىڭ تۋىنا سەبەپشى بولار ەدى. جاقىندا 12 جىلدىق مەكتەپ بىلىمىنە بايلانىستى ءبىر شارانى بايقاپ قۋانىپ قالدىم. وعان «ابايتانۋ» مەن «الاشتانۋ» اتتى كۋرستار ەنگىزىلەتىن ءتۇرى بار. سوعان بايلانىستى ءبىز «الاشتانۋ» كۋرسىنىڭ نەگىزدەمەسىن جاسادىق. بولاشاقتا بۇل ماسەلە وقۋلىق تۇرىندە كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءجۇرۋى كەرەك. ەگەر وسىلاي ءجۇرىپ جاتسا، تابىستى بولامىز عوي دەپ ويلايمىن.
- ۇلتتىق قابىرستان ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. ءسىزدىڭ وسى يدەياڭىز جۇزەگە اساتىنداي ما؟
- ءومىر بولعان سوڭ ءولىم بار. كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ استاناسى بار، سول استانانىڭ زيراتحاناسى بولۋى كەرەك. بۇل - تۇسىنىكتى نارسە. مىسالى استانادا قايتىس بولعان ادامدى الماتىعا اپارىپ جەرلەپ جاتساق، بولماسا تۋعان جەرىنە اپارساق ەلدىككە، داستۇرگە سۇيكىمدى كورىنە مە؟ ەگەر مارقۇمنىڭ وسيەتى سولاي بولسا، ونى قولداۋعا بولادى. ەگەر ءبىز استانانى «سۋىق، جەرى باتپاق» دەگەن تۇرعىدان كەلسەك، نەگە قالا سالدىق ، نەگە ەلوردا سايلادىق؟ ال ەندى قابىرستان ماسەلەسى ۇلكەن ازاماتتار تاراپىنان قولداۋ تاپقان، ەلباسىنىڭ دا بۇل ماسەلەدە قولداۋ پىكىرى بار. مەن ەكى مارتە ەلباسىنا ۇمىتكەرلەردەن مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان الۋعا قاتىناستىم. سوندا ورايىنا قاراي وسى ماسەلە ءسوز بولعاندا، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى استاناداعى پانتەوندى قولدايتىنىن ايتقان-دى. استانانىڭ قوسشى باعىتىندا قابانباي باتىردىڭ بەيىتى بار، بولاشاق زيراتحاناعا سول جەردەن جەر بەرىلىپ جاتقاندىعىنان حاباردارمىن. ال ەندى بۇل ماسەلەدە ۇلكەن ۇستانىم كەرەك. بۇل - كەشەندى ءىس. ەگەر ءبىز زيراتحانانى ءدىني ۇستانىمعا قاراپ بولسەك، ول كۇردەلىلىككە اپارۋى مۇمكىن. سەبەبى، 72 پايىز مۇسىلمانبىز. بىرەۋلەر «ونى ءدىني ۇستانىمعا قاراي بولەيىك» دەگەندى ايتىپتى. سوندا مىنا مۇسىلمانداردىڭ جانە حريستيانداردىڭ كوشەسى دەپ ايتامىز با؟.. سوندىقتان مۇندا ۇلكەن ۇستانىم كەرەك. ال ەندى ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز مىناۋ: بىزدەگى ۇلكەن تاريحي قابىرستان تۇركىستان ەدى. ول جەردە حاندار، باتىرلار مەن بيلەر جاتىر. كەڭەس زامانىندا ۇلتتىق قابىرستاننىڭ ورنىن الماتىداعى كەڭساي اتقاردى. بىراق قابىرستان ولگەندەر ءۇشىن قاجەت ەمەس. ول جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن كەرەك. قازاقتا قانداي بىلىكتى ازاماتتاردىڭ بولعانىن ءبىلسىڭ. مۇنىڭ دا مادەني، رۋحاني، تالىمدىك ورنى بار. مىسالى ءازىربايجان مەملەكەتىندە بولعانىمدا كوردىم، وندا ەكى قابىرستان بار ەكەن. ءبىرىنشى ۇلتتىق قابىرستانىندا گەيدار اليەۆتەن باستاپ، مادەنيەت جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى جاتىر. ەكىنشىسى ارميان - ءازىربايجان سوعىسىنداعى شاھيتتەردىڭ قابىرستانى ەكەن. شاھيتتەردىڭ رۋحىن قادىرلەۋ ءۇشىن باكۋدىڭ قاق ورتاسىنان جارقاباقتان جەر تاڭداعان. وسى سياقتى نارسەلەر بىزگە دە كەرەك. ءبىز سماعۇلدى، تاريحي باسقا تۇلعالاردى ناقتى قادىرلەۋ ارقىلى ۇلتتىق قابىرستاننىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋ كەرەك دەگەن ويدى ايتتىق. ول كوپتەگەن زيالىلار تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ءبىزدىڭ دە وپپونەنتتەرىمىز بار. ولار «سوندا دۇنيە جۇزىندە قايتىس بولعان بار قازاقتىڭ سۇيەگىن جينايمىز با؟» دەيدى. ارينە، ونداي ماسەلە جوق. ەگەر تەك سۇيەك جيناۋدى باسشىلىققا الساق، ماقسات ورىندالمايدى. مىسالى، مۇستافا شوقاي ءوزىنىڭ قيلى تاعدىرىمەن قازىرگى گەرمان جەرىندە جاتىر. ونى الىپ كەلىپ قايتا جەرلەۋدى مەن قاجەت دەپ ەسەپتەمەيمىن. مۇستافانىڭ بەرليندە جاتقاندىعى سول تۇلعانىڭ تاعدىرىمەن قوسا، قازاقتىڭ دا كۇردەلى تاعدىرىن كورسەتىپ تۇر. ەگەر ءبىز ونداي تاعدىر بولماعان دەپ ىسىرىپ تاستاساق، تاريحقا ءاتۇستى قاراعان بولىپ شىعامىز. تولە بي - تاشكەنتتە، ايتەكە بي - نۇراتادا جاتىر. ولار وزدەرىنىڭ تاريحي ورنىمەن جاتىر. ءتىپتى كىمنىڭ جەرى ەكەندىگىن، وندا نە ءۇشىن دامىلداعانىن دا دالەلدەپ جاتقان دا جاعدايلارى بار. سوندىقتان دا بىزگە بۇل ماسەلەدە تالقىلانعان، ابدەن ساراپقا تۇسكەن پىكىرلەر كەرەك. ال ەندى استانادا ورنايتىن قابىرستان ماسەلەسى تانىمال عالىمداردىڭ، عىلىمي توپتىڭ عانا پىكىرى بولماۋى ءتيىس، ول - ۇلت بولىپ تالقىلايتىن نارسە. بۇل تۋرالى «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى»، «تۇركىستان» سەكىلدى ۇلتتىق-رۋحاني باسىلىمداردا جىلداپ تالقىلاۋ ءجۇرۋى كەرەك. وعان بايلانىستى ۇلكەن ازاماتتار پىكىرىن ايتۋى كەرەك. ويتكەنى ەلدىك دەگەن دۇنيە سولاي اقىلعا سالىنىپ اتقارىلادى. قابىرستان دا - ەلدىك ماسەلە، وعان جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان:
حاميت ەسامان
«Abai.kz»
1-سۋرەت: احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى
2-سۋرەت: 1913-1917 جىلدارى جارىق كورگەن "قازاق" گازەتىنىڭ مۇقابا بەتى
3-سۋرەت: سماعۇل سادۋاقاسوۆ
4-سۋرەت ماسكەۋدەگى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرعان جەردەگى قۇلىپتاس
5- احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، مۇحتار ومارحانۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، الكەي مارعۇلان، حالەل عابباسوۆ، ابدۋللا بايتاسوۆ
