Jer betindegi jandy men jansyz zat ataulyny adal hәm aram dep ekige bólsek, sol nebir adaldyng ózin aramgha ainaldyratyn da adamdardyng ózderi. «Sayasat-las nәrse» degendi oilap tapqan da sol adaldy aramgha ainaldyrushylar. Olar ózderining aram pighyly men jandýniyesining lastyghy ashylyp qalghan sәtte ótirik kýlip túryp osy «sayasat-las nәrse» degen kesapat sózdi qaytalap beredi. Bizding keshegi ótken ghasyrymyzda da, ózimiz ómir ótkizip jatqan býgingi ghasyrymyzda da qaruy kóp, arqasýieri kýshti memleketter әlsiz memleketterge oiran salyp, oiyna kelgenin istep jatsa da solardiki dúrys deytinder de әlgi «sayasat-las nәrse» degendi oilap tapqandar. Áueli neshe týrli birlestik, odaq, erkin ekonomikalyq aimaq degenderdi qúryp, aluan-aluan ailamen qalay búlqynsa da qiya basa almaytyn tәueldi, baghynynqyly etip alghan song ózinen sany az últty qyryp-joysa da ózining dúrystyghyn kez-kelgen sәtte «dәleldep» shyghatyn otarshyl últtar da bar. Oilap kórinizshi. Mysaly, patshalyq Reseyding eki jýz jyldan astam qazaqqa kórsetpegen qorlyghy, jasamaghan zorlyghy joq. Qazaq dalasyn basyp alghany az bolghanday, tiline de, dinine de  údayy shabuyl jasalumen keldi. Biraq sonyng birde-biri Kenes zamanynda da tolyq ashylghan da, jazylghan da, aitylghan da joq.

Jer betindegi jandy men jansyz zat ataulyny adal hәm aram dep ekige bólsek, sol nebir adaldyng ózin aramgha ainaldyratyn da adamdardyng ózderi. «Sayasat-las nәrse» degendi oilap tapqan da sol adaldy aramgha ainaldyrushylar. Olar ózderining aram pighyly men jandýniyesining lastyghy ashylyp qalghan sәtte ótirik kýlip túryp osy «sayasat-las nәrse» degen kesapat sózdi qaytalap beredi. Bizding keshegi ótken ghasyrymyzda da, ózimiz ómir ótkizip jatqan býgingi ghasyrymyzda da qaruy kóp, arqasýieri kýshti memleketter әlsiz memleketterge oiran salyp, oiyna kelgenin istep jatsa da solardiki dúrys deytinder de әlgi «sayasat-las nәrse» degendi oilap tapqandar. Áueli neshe týrli birlestik, odaq, erkin ekonomikalyq aimaq degenderdi qúryp, aluan-aluan ailamen qalay búlqynsa da qiya basa almaytyn tәueldi, baghynynqyly etip alghan song ózinen sany az últty qyryp-joysa da ózining dúrystyghyn kez-kelgen sәtte «dәleldep» shyghatyn otarshyl últtar da bar. Oilap kórinizshi. Mysaly, patshalyq Reseyding eki jýz jyldan astam qazaqqa kórsetpegen qorlyghy, jasamaghan zorlyghy joq. Qazaq dalasyn basyp alghany az bolghanday, tiline de, dinine de  údayy shabuyl jasalumen keldi. Biraq sonyng birde-biri Kenes zamanynda da tolyq ashylghan da, jazylghan da, aitylghan da joq. Eng әri ketkende halyq bay men jarly bolyp ekige bólingeni, qazaq baylary, orys kapitalisteri sharualar men júmysshylardy «ayausyz qanaghany» turaly oqulyqtarda atýsti ghana aitylyp ótti. Óitkeni,  Kenes ýkimeti kezinde de orystyng shovinistik sayasaty patsha zamanyndaghydan kýsheymese әlsiregen joq. Olar qazaqty  ashsa-alaqanynda, júmsa -júmyryghynda ústady. Mine, sondyqtan «sayasat - las nәrse» degendi oilap tapqan da solar, yaghni, ózderining jandýniyesi las adamdar. Senbeseniz, sol Mәskeu basqarghan kezdegi qazaqqa qarsy jasalghan jauyzdyqtyng basty-bastylaryna ghana kóz jýgirtinizshi.

1917-1919 jyldar aralyghynda qazaqty aqgvardiyashyl orystar men qyzylgvardiyashylar kezekpen qyrdy.

1928 jylghy konfiskasiya, yaghni, tәrkileu. Qazaqtyng auqattylarynyng mal-mýlkin, jerin tartyp alyp, ózderin jer audaru

1929-1930 jyldary últyn sýigen, yaghni, últshyl qazaqtardy jappay qamap, sotsyz atu.

1932-1934 jyldary qazaqqa qarsy qasaqana jasalghan asharshylyqtan 4 millionday qazaqty qyryp tastady.

1937-1938  jyldary «Halyq jaulary» degen jala jauyp qyru

1941-1945 jyldary  әrbir besinshi qazaq soghysqa alynyp sýiegi jat jerde qaldy.

Semey poligony, Bayqonyr gharysh ailaghynyng qasireti әli de sol kýiinde. Qazaq sәbiyleri mýgedek, kemtar bolyp dýniyege kelude. Jer men su ulanghan.

1953 jyly bastalghan tyng kóteru kezinde jan-jaqtan kelgen qylmyskerlerding qazaqqa jasamaghan qorlyghy joq.

Býginde azattyq alghan Qazaqstannyng mektepteri men oqulyqtarynda búl turaly tolyq әngimelenbeydi. Osynyng bәrin jasaghan otarshyl Resey ekeni atap aitylmaydy. Osylay dey bastasan-aq «O-oy, sayasat degen las nәrse ghoy» dep óte shyghatyn qazaqtar da kóp-aq. Býgingi  qazaq jastary óz últyn, elin, jer-suyn birneshe ghasyr boyyna kim ezgige salyp kelgenin biz oqu oryndaryna arnalghan tarih oqulyqtarynda údayy aityp otyruymyz kerek. Al óz últynyng shynayy tarihyn bilmegen, otarshyl últtyng tarihshylary jazyp bergen tarihty oqyghan úrpaq shyndyqtan habarsyz, aqiqattan adasyp qalghan, sanasyz, últtyq namys degenning ne ekenin bilmeytin maubas, әiteuir jer basyp jýrgen bir tiri jan bolyp shyghady. Búl bir últqa qatysty «las sayasat» tóniregindegi ghana mysal. Al halyqaralyq dengeydegi «sayasattyng lastyghy» jýzdegen, jýzmyndaghan, tipti, milliondaghan adamdardyng ajal qúshuyna әkeletini tarihtan maghlúm. Múndayda әueli tútas bir halyqqa, tútas bir dinge qara kýie jabylyp, olardy ózge júrtqa jeksúryn, súmpayy, jabayy, qanqúmar etip kórsetetin jalaqor, jalghan aqparattar taratady. Qarap otyrsanyz «obal» jәne «sauap» degen úghym músylmanda ghana bar. Mysaly, búl eki sózdi mýiizi qaraghayday bolsa da eshbir ghalym ne aghylshyn, ne orys tiline tәrjimalay almaydy. Taghy da qarap otyrsanyz, әlemdegi bolghan eng ýlken soghystardyng eshqaysysyn islam memleketteri jasamaghan. Sonau birinshi dýniyejýzilik, ekinshi dýniyejýzilik soghysty da, Aziya, Afrika elderindegi úsaq memleketterge, sonau jyldary Vietnamgha, Koreyagha, Grenadagha, Dominikan Respublikasyna, Ghirakqa, Liviyagha, Aughanstangha jәne ózgede elderge qandy qyrghyn jasaghandar Amerika men Europa elderi ghana ekenin әlem júrtshylyghy kórip otyr. Mysaly, songhy alpys jyldyng arjaq-berjaghynda

Islam dini men islam elderine qarsy әsirese, arabtar men parsylargha qarsy olardy soghysqúmar, adamzat órkeniyetining dúshpany, terrorlyq әreket jasaushylar retinde әlem halyqtaryna jekkórinishti etip kórsetuding nebir qúryq boylamas qulyqqa, ótirik aqparlargha toly sayqal sayasat jýrgizilip keledi. Búl negizinen 1946 jyly Izraili memleketi qúrylghannan kóp úzamay bastaldy da ony Amerika, Angliya siyaqty basqanyng esebinen bayyghan kýsheyip alghan memleketter  jyl sayyn qúlshyna jýrgizip keledi. Onday las sayasy nauqannyng sony kóbine arabtardy jerden atqylap, әueden bombalap qyrghyngha úshyratugha jalghasyp otyrady. Mysalgha, Ghiraq (Irak) memleketin typ-tynysh 25 jyl Saddam Huseyn basqaryp,  ózining úlan-ghayyr baylyghynyng arqasynda qarhәllәzy kýn keship otyrghan Ghiraq (Irak) memleketin Amerika adam jany týrshigerlik qyrghyngha úshyratyp, yqylym zamannan saqtalghan esh memlekette joq mәdeny múralaryna sheyin tonap Amerikagha әketti. Ózderin ózderi әlemdegi eng mәdeniyetti, eng demokratiyashyl  el dep alty әlemdi aldaumen kelatqan AQSh jәne onyng talay júrt «esuas» ataghan preziydenti Bush Angliyanyng jәne basqa NATO-gha mýshe elderding qoldauymen beybit elding qanyn suday aghyzyp, preziydent Saddam Huseyndi dargha asty. Liviyany da sóitti. Muammar Kaddafy elin eshkimnen kem, eshnәrseden kende qylmay, múnsyz-qamsyz qarhәllәzy el qyp basqaryp otyrdy. Halqynyng әleumettik, túrmystyq jaghdayy Amerikanikinen artyq bolmasa, kem bolghan joq. Bar aiyby Liviya islam memleketi boldy. AQSh pen Europagha mine, eng aldymen osy únamady. Bir qyzyghy AQSh Ghirakqa da, Aughanstangha da qandy qyrghyn әzirlep jatqan kezde Resey tarapy búl sayasiy-beybit jolmen sheshilui tiyisti mәseleler dep,  Ghiraqty da, Aughanstandy da qoldaghan bolyp otyrdy da beybit eldi qyru bastalghanda jalt berip, teris ainaldy da ketti. Liviyadaghy jaghdayda da sóitti. Soghan qarap, ata-babalarymyz «búlarmen dos bolsang janynda aibaltang bolsyn» degendi beker aitpaghan ba dep te qalasyn. Al orystardyng ózderi «Beybitshilik kerek bolsa, qaruyng dayyn túrsyn» deydi.

Halyqaralyq jaghdaydaghy «sayasat lastyghy» kimning qaruy kóp, kimning arqa sýieri myqty bolsa, sonikin dúrys dep shygharatynyn biylghy qarashanyng ekinshi jartysynda

Izraili Falestinning Gaza sektoryn tas-talqan qylghanyn kózimiz kórdi. IYә, Izraili dep atalatyn oimaqtay ghana memleket arab elderine qarsy aluan týrli býldirgi әreketter jýrgizgenine de 60 jyldan asyp ketti. Filastindi (Palestinany) bylay qoyghanda sonau jyldary Livanda bolghan qyrghyndardy kóz aldyna elestetsen, Izrailiding tyrnaghynyng izi soyauday bolyp kórinedi de túrady. Ótken ghasyrdyng bas kezinde terrorizm degendi  arabtardy qyrugha qoldanghan da, ony býginde islam terrorizmi degen terminge ainaldyrghan da eng әueli osy el. Al biylghy soghys әreketteri she? Bú joly da AQSh Izrailidi qoldaytynyn alty әlemge ashyqtan-ashyq kórsetti. Birneshe kýnge sozylghan osy qyrghyngha Resey men ózge de birneshe batys elderining telearnalarynyng aituynsha arabtar kinәli-mys. Búnyng qyp-qyzyl ótirik ekenin, búl ýshin Izraili men Amerika tolyp jatqan aila-sharghy úiymdastyryp, qajet bolsa ózderi terakt, yaghni, terrorlyq әreket jasay salatynyn әlem júrtshylyghy bilip otyr. Bile túra, Resey de ýndemeydi. Óitkeni, «sayasat-las nәrse» ekenin olar da ózderining Chechenstandaghy soghysymen dәleldep otyr. Áytpese, chechender Reseyge baryp soghysyp jatyr ma, әlde Resey әskerleri Chechenstangha baryp soghysyp jatyr ma degen qisyngha - logikagha qarap-aq kimning isi әdil ekenin kóruge bolady ghoy. Izraili men Palestina arasyndaghy songhy (biraq búl songhy bola qoymasy anyq) qarasha aiynda bolghan soghys kezinde onyng qalay bastalghanyna, kim-kimge zorlyq, әlimjettik kórsetkenine Resey telearnalary arqyly bagha berip jatqandardyng bәri derlik familiyasy orysshagha kelinkireytin, biraq naqty últy kim ekeni kýmәn tudyratyn adamdar. Mysaly, Tayau Shyghys janjaldaryn taldau Ortalyghy dep atalatynnyng diyrektory A. Shumilin degen. Osy arada búl ortalyqty kimder ashqan, ony kimder qarjylandyrady degen súraq tuady. Eger ony Resey qarjylandyryp otyrghan bolsa múnda nege arab últynyng ókili joq degen súraq tuyndaydy.

Al Tayau Shyghys instituty dep atalatynnyng preziydenti Evgeniy Satanovskiy degen eken. «Rossiya 24» dep atalatyn osy habardy kórsetetin telearnanyng Tayau Shyghys burosynyng shefi Sergey Peshkov degen. Al bolyp jatqan uaqigha turaly habardy Oliga Shneyder degen jýrgizedi. Birde-bir arab atauly joq. Osylardyng bәrin tyndap, kórip otyrghan adam osynyng bәrine músylmandar, onyng ishinde arabtar kinәli eken dep oilaydy. Tipti, әueli arabtar Izrailidikterdi 3-4 kýn zymyranmen atqylap jatsa da búlar shydap otyra beripti-mys. Olardyng eki sózining biri «terakt», «terrorizm» degennen bastalady. óitkeni, Amerika men Batys Europa elderi  әrtýrli jarylystar, adam óltiru, órteu siyaqty qasiretti uaqighalar jasap, ony músylmandar istedi dep paydalanatyn «terrorizm» degen sózdi islam dinine, islam elderine,  qara tanba qyp tanyp qondy ýirenshikti isine ainaldyryp aldy. Mysaly Teli-Avivting qaq ortasynda avtobus jarylyp 15 adam jaralandy, múny jasaghan Filastiyn-Palestina terroristeri, «hamasshylar» dese, palestinalyqtargha eshkim jaqtasa almaytynyn, yaghni, terrorizmdi qoldaushy atanyp ketuden qorqatynyn olar jaqsy biledi. Múndayda palestinalyq arabtardy qoldaugha Reseying men Qytayynnyng da ayaghyn tartary sózsiz. Óitkeni,  Reseyding ózi sonshama jyldan beri әldebir «chechen terroristerimen» soghysyp keledi. Al qytaydyng «úighyr ekstremisteri» degeni bar. Óz bostandyghy, óz jeri, óz tili ýshin kýresip jatqan chechenderdi «boeviyk» dep ataytyn orystar ótkende Gaza sektoryn әueden bombylap, jerden atqylap jatqan Izrailiding әlimjettigi, zorlyghy turaly lәm-mim demesten, әldebir arab «boevikterin» auzynan tastaghan joq. Tipti, osy qantógisten reportaj jýrgizgen jurnalister jәne pikir aitqan «diyrektor», «preziydentter»  orys emes, basqa últ azamattary, óz últyna jany ashyp túrghan tipti evrey últynan boluy da mýmkin. Alayda jany taza, adamgershilik ar-úyaty bar adam eki jaqtyng kinәsi bolsa, soghan taldau jasap baryp, júrtshylyqqa jariya etui kerek. Al jurnalistik etika, jurnalistik mәdeniyet boyynsha uaqigha bolyp jatqan elden habar berip túrghan, ony myna jaqta qabyldap otyrghan jurnalisterding ananiki-dúrys, mynaniki-búrys dep júrtshylyqqa pikir tanugha esh haqy joq. Átten, búl uaqigha  kerisinshe Izrailidi qoldau, soniki dúrys degen synayda suretteldi. Ar-úyaty bar adam eng bolmasa palestinalyqtarda Izrailidikindey bombalap jatqan ne úshaq, ne tank joq, olardiki qoldan jasalghan túrpayy zymyransymaq qana ekenin aitar edi. Al izraili әskerining әue kýshteri amerikalyq songhy tehnikalyq jetistiktermen jasalghan aluan týrli bombasy, zymyrany bar úshaqtarmen jaraqtandyrylghan. Tankileri de sonday. Endeshe, azu tisi baltaday arlan qasqyrgha qalt-qúlt etip kýnin kórip jýrgen ketik qoyan shabuyl jasauy mýmkin be?

IYә, Amerikanyng Qúrama Shtattary men Batys Europada islam elderine, islam dinine degen óshpendilik órttey qaulap túrghany, osy óshpendilikten olar qanday soraqy da jantýrshigerlik әreketter jasap jýrgeni jasyryn emes. Osy qandy uaqigha kezinde әlginde aty-jóni aitylghan «diyrektorlar» men «preziydentter» de, jýrgizushi jurnalister de óz sózderining arasyna «terrorizm», «islamskiy djihad» degen sózdermen birge búlargha Iran kómektesip otyr degendi qayta-qayta aitumen boldy. Búl - belgili әdis. Kelesi qyryp-joi Irangha jasalady degen sóz.

Qalay deseniz de qazir әlemdik sayasat sahnasy kók tenizding tórindegi býkil tirshilik iyelerine oiyny men oiranyn qatar salyp, oiyna kelgenin istep jatqan ýsh-tórt akulanyng әreketin kózge elestetedi. Endeshe, solay eken dep aqty-aq, qarany-qara demey, ýnsiz otyra berudi qanday sayasatqa jatqyzugha bolady? Búl las iske aralaspay «Ayaz әlindi bil» dep jan baghu ma, «әlipting artyn baghu ma?». Ol jaghy qarataban jәy halyqqa beymәlim! Eger búl jerde «din memleketten bólek» degen ústanymdy tútynatynymyz ras bolsa, qasiyetti Qúrandaghy «Eger bir músylmandy bireu óltirip jatqanyn kóre túra, ýndemey ketip qalsa, ol adamnyng kýnәsi әlgi kisi óltirushinikinen de auyr bolady» degendi eske alyp, aldymen músylmandar diny ortalyqtary men Qazaqstandaghy әrtýrli diny birlestikter Kýshtining Álsizge zorlyq kórsetuine narazylyghyn bildirse, artyq bolmas edi-au...

«Abai.kz»