Órken KENJEBEK. Qara qytay qaptasa...
Kollajdaghy gazetter - Qytaydyng Hubey nemese Szyanisy provinsiyasynyng kóng shoqayyn sýiretken, qabyrghasy yrsighan qara tabangha arnalghan ýnparaq emes. Búl - bizdegi, yaky Qazaq elindegi qytay júrtynyng saulyghyn tilep otyrghan top shygharatyn «Hasakesytani huasyao bao» gazeti. Búl basylym biyl memlekettik tirkeuden ótip, aiyna eki ret, orys jәne qytay tilderinde shyghyp keledi. Bizde eki tilshisi tirkelgenimen, negizgi redaksiyasy, baspasy - Ýrimshi qalasynda. Taralym sanyn bile almadyq. «Osy da sóz bolyp pa, onsyz da bizde úighyrdyn, kәristing gazetteri bar emes pe?» dep qarsy saual qoyarsyzdar, mýmkin. Shynynda-au, osy bizding qytaygha ejireye qaraytynday nemiz bar, a?
Kollajdaghy gazetter - Qytaydyng Hubey nemese Szyanisy provinsiyasynyng kóng shoqayyn sýiretken, qabyrghasy yrsighan qara tabangha arnalghan ýnparaq emes. Búl - bizdegi, yaky Qazaq elindegi qytay júrtynyng saulyghyn tilep otyrghan top shygharatyn «Hasakesytani huasyao bao» gazeti. Búl basylym biyl memlekettik tirkeuden ótip, aiyna eki ret, orys jәne qytay tilderinde shyghyp keledi. Bizde eki tilshisi tirkelgenimen, negizgi redaksiyasy, baspasy - Ýrimshi qalasynda. Taralym sanyn bile almadyq. «Osy da sóz bolyp pa, onsyz da bizde úighyrdyn, kәristing gazetteri bar emes pe?» dep qarsy saual qoyarsyzdar, mýmkin. Shynynda-au, osy bizding qytaygha ejireye qaraytynday nemiz bar, a?
Ay-kýnning amanynda alash júrtynan «Sinihua» agenttigi sýiinshi súraghaly da ýsh ay ótipti. Bile-bilseniz, iyisi qazaq o bastan ordasy etken jerimizdi 300 myng qytay basyp jýr eken. Biraq búl aqparat últ dep jýregi ezilgenderding ghana janyna batyp, biren-saran basylymdarda jay yshqynys, sәl shoshynys týrinde kórinis tapty. Biylik búghan «pishtu» dep, pәlendey mәn bere qoymady. Ayta alatynymyz - az bolsyn, kóp bolsyn, qytaylyqtar qarasynyng yaky bizdegi huasyao qauymynyng qalyptasuy aqjoltay janalyq emes. Qarabayyr qisyngha salsaq ta, әlgindey basylymgha múqtaj, onyn túraqty oqyrmany bolatynday auditoriya qalyptasty degen sóz. Birinshi iligimiz osy deniz. Odan keyin fransuzdyng Le Monde degen bedeldi basylymy biylghy jyldyng 21 sәuirindegi nómirinde «qytaylyq sharualar qazaq jerin óndep jatyr» dep, aidy aspangha bir-aq shyghardy. Naqtyraq aitqanda, material «Qytaymen shekaralas Alakól audanynda soya men biday egu ýshin myndaghan qytay sharuasy ketpen-kýregin asynyp jýr» degen sarynda. Búl habargha baylanysty Keybir aqparat qúraldaryna bergen pikirinde auyl sharuashylyghynyng viyse-ministri Arman Evniyev: «Búl jayynda bilmeydi ekenmin, onday mәlimet joq», - dep basyn qasyghan. Sóite túra, kóktem ailarynda ýlken shu kótergen 3,5 mln gektar jerdi jalgha beru mәselesinde investor retinde jalghyz Qytay keletinine senim bildiredi. Múny sәikestik deymiz be, qaytemiz? Bir qyzyghy, 2003 jyly da osynday aqparat shyghyp ketip, bizdegi qúzyrly oryndar ony teriske shygharghan. Sonda Qytaydyng China daily gazeti 2003 jyldyng 18 jeltoqsanyndaghy sanynda «Qazaqstannan jerding jalgha alynghandyghy, osyghan baylanysty qytay-qazaq birlesken aksionerlik qoghamy 7 myng gektardan astam jerdi qarauyna alyp, ýsh mynday qytay sharuasy «Alakól, qaydasyn» dep, egis salugha bet týzedi. Jalgha alu merzimi - 10 jyl bolsa, kelisimshart 2004 jyldyng kókteminen bastap kýshine enedi» dep jazghan-dy. Eskere ketetini, China daily - Qytaydaghy oiyna kelgenin ottaytyn «saryjaghal» emes, naghyz memleketshil basylymnyng biri. Búl dýrmek bizdi dýrbimen baqylap otyrghan orys aghayynnyng nazaryna qalay týspesin? «Qazaqstan sheteldik memleketter paydalanugha alghan bes aumaqty resmy týrde moyyndaydy. Múnyng bәri derlik - Reseyge berilgen әskery poligondar. Al qazaq shekarasyna irgeles Qytaydyng Ile aimaghynda 1,7 mln sharua 267 myng gektar jerge talasyp jatyr. Sodan olardyng úlan-baytaq kórshi jerine kózin tigui - tabighy qúbylys» dep jazdy reseylik demoscope.ru saytynyng sarapshylary. Qaytalap aitamyz, Resey sarapshylary. Taghy da bizding taraptan ýnsizdik. Rasynda, osynday kelisim-shart bolyp pa edi, nege qytay, fransuz gazetteri aishylyq jerde otyryp, ainalamyzdaghy jerding ahualy jayly әngime qozghaydy? Ilik pe, ilik.
Ýshinshiden, maqala basynda tolghap ketken kórsetkishke qayta oralsaq. Sonymen, bizde órip jýrgen hansu (etnikalyq qytay) ýrim-bútaghynyng sany qansha, túraghy qayda? «Dúrysy - osy» dep toqtaytyn derek joq, bizding tapqanymyz da tam-túm aqparat. Áriyne, Qúday qosqan kórshimizge qarsy jahandanu jaghdayynda teris qarap jatyp almaytynymyz belgili. Eki elding arasy 1992 jyldyng 3 qantarynda qayta jalghanysymen, ary-beri sauda-sattyq, eksport-import qyzyp sala berdi. Búghan vizasyz rejim de erekshe ekpin berdi. Adjar Kurtov degen reseylik sarapshy «APN-Kazahstan» basylymyna jariyalanghan saraptamasynda «1993-95 jyldary Qazaqstan shekara qyzmetining mәlimetteri boyynsha, shekaragha kýnine 150-200 qytay turiysi kirip, onyng 30-50-i keri qaytpaghan» degen dәiek keltiredi. Endi bir kýnde qaytpaghan qytaylardy vizasyz rejim ornaghan eki jylgha shaghyp kóriniz. O basynda tipti Almatynyng әr túrghyny qalauynsha kórshi elden 40 adamgha deyin qonaqqa shaqyra alatyn haqysy bolypty. Tek 1993 jyldan beri ghana búl soraqy saltty qayta qarap, shaqyratyn qonaq sanyn ekeumen shektedi. Resey Ghylym akademiyasynyng Auyl sharuashylyghyn boljamdau instituty mamandarynyng esepteuinshe, osy jyldary (1991-94) Qazaqstanda 130-150 mynnan kem emes qytay migranttary ornyghuy mýmkin. Áyteuir, әrkili-tәrkili jaghdayda ashyq qalghan esigin elimiz 1994 jyldyng aqpanynda jauyp ýlgerdi, viza beru tәrtibin qatandatty. Búghan da shýkir. Taghy da sol Adjar Kurtovtyng maqalasynda «QR IIM mәlimetteri boyynsha, 90-jyldary qytaylyqtar Shyghys Qazaqstan oblysyn jappay iygerdi: múndaghy uaqytsha jýrgen Qytay azamattarynyng sany Almaty oblysyndaghy osyghan balama kórsetkishten ýsh ese kóp boldy» degen mysal keltiriledi. Almatynyng tónireginde negizinen kәsipkerlikpen ainalysatyn kelimsek qytaylar úiysqan audandar payda bola bastady. Mysaly, Aynabúlaq yqshamaudany, Dostyq, Zarya Vostoka auyldary. Jetisu kazaktarynyng atamany aityp jýrgen aqparatqa sensek, Almatynyng ózinde keminde 60 myng qytaylyq bar kórinedi», - dep alysta otyryp-aq, aramyzda jýrgendey kósiledi Adjar aghamyz. Osy mәlimetterge qarap, qytaylandyrudyng alghashqy tolqyny shekaragha jaqyn Almaty, Taldyqorghan, Óskemen ónirlerin terbetkenin angharamyz. Búl ekpin 2000 jylgha deyin jalghasyp keldi. Biraq negizgi «bum» Qytay kompaniyalarynyng elimizdegi múnay-gaz ken oryndaryna auyz salyp, aktivterin satyp aluynan bastaldy emes pe? Aqtóbening Kenqiyaghy, Janajoly, Atyraudyng Sazan-Qúraghy, Qyzylordanyng Qúmkóli, Manghystaudyng Qarajanbasy - bәri-bәri qytay aghayynnyng qolyna ótti. Osylaysha, byltyrghy jyldyng qorytyndysy boyynsha elimizde óndirilgen múnaydyng jalpy kólemining 18,6%-y, nemese 13 mln tonnasy qytaylyq kompaniyalargha tiyesili boldy. Jaqyn bolashaqta búl kórsetkish 27 payyzgha bir-aq baruy mýmkin. Múndaghy mәsele Qytaydyng ekonomikalyq intensifikasiyasy da emes, osy ýdeuding artyndaghy san myndaghan qytay júmysshylarynyng kelim-ketimi. Ózderinizge belgili, Qytay kompaniyalary «biligi jetispeydi, tilimizdi týsinbeydi» degen jeleumen jergilikti júmysshylardy emes, tu qiyannan tuystaryn shaqyryp alatyny jasyryn emes. Múnyng syrtynda enbek sharttarynsyz júmys istep jatqandary da boluy ghajap emes. Aldymen túmsyghyn tyghyp alsa, qarakóz qaryndasymyzgha ýilenip, ne kәsiporyn qúryp, әiteuir, jersinip ketedi. Osylaysha, qytaylandyrudyng ekinshi tolqyny elimizding batys aimaghyna, onyng ishinde Atyrau, Aqtóbe, Manghystau, Oral sekildi ónirlerge tarady. Alayda osy jyldary qansha qytaylyqtyng darhan dalamyzgha kelgeni turaly mәlimet joqtyng qasy. Qolymyzgha týsken taghy bir derek boyynsha, 1999 jylghy halyq sanaghy kezinde Qazaqstandaghy qytay diasporasy bar-joghy 3,5 myng adam bolypty. Múnymyz endi jogharyda aitylghan dolbar, derekterge mýldem qighash. Mýmkin, Resey sarapshylary, rasynda, Qazaqstandaghy qytaylandyru mәselesine úlghaytqysh әinekpen qaraghan shyghar. Birin-biri joqqa shygharghan jahantor materialdarynan son, elimizde osy mәseleden habary bar-au degen azamattardy bir týgendep shyqqanbyz.
Aldymen tabanymyzdan tausyla izdegenimiz, alashapqyn aqparatty jayghan «Sinihua» agenttigining elimizdegi tilshisi Ven Lyanley edi. Ókinishke qaray, eki aptadan beri osy maqala baspagha ketkenge deyingi uaqytta jýrgen «izdeu operasiyasy» nәtiyjesin bermedi. Telefony - tas mylqau, ózining ne qúmda izi, ne sayda sany joq dep astanalyq әriptesterimiz antaryldy.
Endi bir bilse, osy biler degen niyetpen Seyfullin kóshesining boyyndaghy Qytay mәdeny ortalyghyna bas súqtyq. Alty qabatty ghimaratty tútasymen Qytaydyng bir bólshegi dese de bolady. Turistik agenttigi bar, biznes ofisteri, dәmhanasy bar - alyp keshen. Zaharyn shashqan ajdaha beynelengen suretter, bir-birinen ainymaytyn, jýzinizge jymiyp qana qaraytyn úl-qyzdar... Jón súrastyra kelip, osy ortalyq tóraghasynyng orynbasary Vyacheslav Kuandy jolyqtyrdyq. Orysshagha aghyp túr, qytay tilin institut qabyrghasynda jýrip ýirenipti.
- Qytay mәdeny ortalyghy resmy tirkeuden 2002 jyly ótken-di, biraq naqty sharuamen tek osy jyldyng nauryz aiynan bastap ainalysa bastadyq, - deydi Kuan myrza. - Ortalyqtyng mýsheliginde 179 qytaylyq bar. Olardyng ishinde hansular da, әkesi, ne sheshesi basqa últtan bolyp kelgen metis aghayyndarymyz da bar. Al Qazaqstanda 300 mynday qytaylyq bar degeninizge asa kýmәnmen qaraymyn. Múnshama adamnyng múnda boluy mýmkin emes! Búl - ótirik («utka»). Áriyne, jekelegen firmalar jaldap, shaqyrtyp jatqan qytay júmysshylarynyng sanyn bilmedim, biraq myna Jezqazghan sekildi qalanyng halqynday qytaylyq bar degeni, shyny kerek, qúlaqqa kirmeydi eken.
Aytpaqshy, «Jas Alash» gazetining 16 shildedegi sanyndaghy «Chaynataungha qazaq jerinde oryn joq!» atty maqaladaghy keyipker Kuang Shyaubo degenimiz osy azamat bolyp shyqty. Esterinizge sala ketsek, «Huasyao bao» basylymynda Kuang Shuyabomyz «Qytaylar men Qytay emigranttarynyng basty armany - Almatyda «qytay kvartalyn» qúru» degen pighylda sóz aitsa kerek.
- IYә, «Jas Alashqa» shyqqan maqalany oqyghan joqpyn, mýmkin, olar audarghanda «Huasyao bao» basylymyndaghy maqalamdy dúrys týsinbegen shyghar. Birinshiden, biz mәseleni qazaq jerinde qytay oramyn (kvartalyn) qúru kerek degen túrghydan alghan joqpyz, sondaghy oqyrmangha jetkizgimiz kelgeni - osynda «Qytay ýiin» qúru edi, mysaly mynau ortalyghymyz sekildi. Yaghny Qytaydan kelgen kәsipkerler bolsyn, múndaghy huasyao bolsyn, olargha týrlishe kenes berip, mәselelerin sheshuge kómektesetin ortalyq qúru. Boldy, basqa astarly maqsat joq bizde. Bir qyzyghy, jergilikti әkimshilik, jalpy biylik tarapynan eshqanday mәsele joq, al túrmystyq dengeyde sәl salqyndyq bar. Mysaly, keshe bir qytaylyq tanysym maghan shaghymdanghanday bolady. Dýkende kezdesip qalghan kórshisi «Amansyng ba, dúshpanym menin» dep amandasypty. Osylay, Kuan myrza kýlimsirep otyryp, әdemi sózdermen jaqsy әser qaldyrghysy keldi. «Bizden qoryqpanyzdar» deydi, biraq jýreging jezden jaratylmasa, qusyrylyp otyrghan qazaq ishinde 300 myng qytaylyq jýr degennen qoryqpay kór!
Qazaqstannyng «ajdaha» elindegi alghashqy elshisi bolghan Múrat Áuezovten osy mәselege oray pikirin súrap edik.
- Talap-tilegimdi aittym emes pe? Qaytalap aita beruding qajeti joq. Sózim dәmsizdenip ketedi. Endi sizder osy mәseleni indete zerttep, bir derekter tapsanyzdar, ya bolmasa ýlken әngimege ainaldyra alsanyzdar, sol kezde aralassam dep otyrmyn. Al mening «Qazaqstanda 500 mynnyng ýstinde qytay jýr» degen sózime kelsem, osy mәlimetti ne joqqa shygharu kerek, ne dúrysyn anyqtau kerek. Sizderge keregi - tek shyndyq emes pe? Mine, sol shyndyqty tabyndar endi, - dep mәdeniyettanushy aghamyz sholaq qayyrdy.
Esterinizde bolsa, Múrat Áuezov «Jas qazaq» gazetining №28 sanyndaghy «Qytaymen oinaugha bolmaydy» atty maqalasynda «qazir Qazaqstanda jarty million qytay jýr. Múnday derekti qytaylardyng ózi aityp otyr» degen pikir bildirgen. Búdan әri kimge baruymyz mýmkin edi? Áriyne, jar degende jalghyz qytaytanushymyz Konstantin Syroejkinge. Sonymen birge Qytay elinde birqansha jyl túrghan jazushy aghamyz Jәdy Shәkenge qolqa saldyq.
Konstantin SYROEJKIYN,
sayasattanushy, qytaytanushy:
- Jalpy, Qazaqstan jerinde 300 mynnyng ýstinde qytaylyq órip jýr degen derek alghash Qytay tarapynan jylt etse, ony taratqan «Sinihua» agenttigi boldy. Múnyng bәri qanday maqsatta istelindi, múny dóp basyp aituda dýdәmalmyz. Mýmkin, audarmashynyng aghattyghy (esep-qisap jaghynan óte jii qaytalanady) shyghar. Qalay desek te, búl derekting naqtylyghy turasynda elimizdegi Qytay elshiligine, bolmasa «Sinihua» agenttigining tilshiler qosynyna resmy súrau salghan dúrys shyghar.
Óz basym resmy mәlimettermen júmys isteuge daghdylanghanmyn. Sodan da asa qúrmetti Múrat Múhtarúlynyng sózderi nege negizdelgenin sarapqa salu qiyngha soghady. Al mendegi bar maghlúmatty aqtarar bolsam, 1994 jylgha deyin Qazaqstan men Qytay arasynda vizasyz rejim ornady, osy uaqyt aralyghynda kórshimizden qansha adamnyng bizge qonys audarghany jayly aighaq tabu qiyn-aq. 1989-1994 jyldary QHR-dan negizgi migrasiya Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audanyndaghy qazaqtar men úighyrlardyng kóshi-qon ýrdisimen sipattalady. Búl endi búltartpas dәiek. Tap osy qauym elimizding sauda joldaryn torlap, dәl osy jyldary el territoriyasyna shoghyrlana bastady.
Búdan keyingi jyldardaghy resmy statistika eshqanday da attangha basatynday sheshim shygharugha sebep bermeydi. Qytay migrasiyasynyng sandyq kórsetkishte ósuine qaramastan (90-jyldardyng ayaghyndaghy 8-10 mynnyng shamasynan qazirgi kezdegi jylyna 30-34 myngha deyin), Qazaqstandy túrghylyqty mekeni etuge bayaghysynsha qazaqtar men úighyrlar ghana kelisedi. Hansular ýshin biz - búzau terisinen tigilgen әmiyany qaq aiyrylghansha aqsha kýreytin biznes nemese tranzit elmiz. Mysalgha, 2001-2005 jyldary QR azamattyghyn bar-joghy alty hansu aldy.
Alayda shyndyghyna kelgende, meni elimizdegi jalpy qytaylyq yqpal jәne Qytaymen aradaghy kóshi-qon mәselelerine baylanysty mýddeli organdardan resmy mәlimetterdi aludyng qiyndyghy alandatady. Búl mәselening qazir ózektiligin әri ótkirligin eskere otyryp, múnday mәlimetterding merzimdi jariyalanyp túrghany dúrys. Birinshiden, qytaylyq migrasiya da ekonomikadaghy jahandanu sekildi obektivti shynayylyq. Odan qashyp qútylmaymyz. Sondyqtan búl mәseleni qashanda kýn tәrtibinen týsirmeuimiz tiyis. Ásirese, Dýniyejýzilik sauda úiymyna mýshe bop kiruding qarsanynda. Sonshalyq tizemiz dirildeytindey tajal emes qoy, tek erterek kelimsek júmys kýshin paydalanudy retteytin tiyisti zannamalardyng artyq-kemin anyqtap, tәrtipke salyp alsaq. Odan әri biylikting osy mәselege úshyghy tiyedi-au degen barlyq tarmaghyndaghy jemqorlyq dengeyin tómendetu kerek. Tegi, osy kompradorlyq burjuaziyanyng ústanymdarymen tirlik keshuden tez jiyrensek dúrys edi. Ekinshiden, elimizde nәpaqasyn aiyryp jýrgen qytaylyqtar qazirding ózinde sauda-sattyqtaghy azshylyq týrinde qalyptasyp ýlgerdi. Áriyne, búl mening kózqarasymmen. IYә, chaynataundardyng payda boluyna negiz bolatyn top bolady, biraq bәri zang ayasynda jýzege assa, búl sonshalyqty súmpayylyq emes.
Jәdy ShÁKEN,
jazushy, Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy «Atajúrt» baspa ortalyghynyng bas redaktory:
- Ózderin Shyghystyng «ajdahasyna» balaytyn Qytaydyng әlem elderimen sanasa bastaghanyna da biraz jyl boldy. Ásirese, byltyr ótken Olimpiada oiyndary olardyng abyroyyn odan ary asqaqtatsa kerek. Jalpy, Bonapart Napoleonnyng ózi «Búl alyp diidy úiqysynan oyatpau kerek. Ol oyansa, ghalamdy shayqaltyp jiberui mýmkin» dep tekke aitpaghan.
Negizi, Qytaydyng kórshiles elderdi әsker kýshimen, nayza úshymen baghyndyrghanyn tarih betterinen kezdestire bermeysiz, biraq búl halyqqa kemengerleri Qúng Zynyng (Konfusiy) «jylyna bir santiymetr jyljyp ta jetistikke jetuge bolatynyn» aityp ketkenin eskersek, kórshilerimizding qazir әlemning әr týkpirinde pagodasyn salyp, chaynataunyn qalap, әr memleket ishinen keulep, «óz kýrkelerin» túrghyzyp jatqany ótirik emes. Qazaq eli tәuelsizdigin jariyalaghan kýnning ózinde-aq «Qazaqstannyng jalpy jaghdayy» atty kitap shygharyp ýlgergen qytaylyqtardyng nazaryndaghy bizding manyzymyz erekshe. Óitkeni «bos kenistikten» óz bóligin alyp qalu alyp elderding armanyna ainala bastaghan edi.
Áriyne, Qytaydyng ózge kórshiles memleketterge qauip tóndiretindey teoriyasyn joqqa shygharugha bolmaydy. Sonau Sary ózen boyynan bastalghan jymysqy jaulap alu sayasaty arqyly qazir 9,6 mln sharshy shaqyrymdy baghyndyryp otyr emes pe? Ásirese, jan sany kýn sanap artyp jatqan elding bir milliard halyqty ghana tamaghy toq, kiyimi kók qylyp asyray alatynyn negizge alsaq, endigi jerde olardyng irge keneytu, óz úrpaqtarynyng jer betine taryday shashudan basqa amaly joq. Qytay ýkimetining beyresmy deregi boyynsha, ondaghy júmyssyzdar sany 250 mln adamgha jetken. Múnyng ózi Reseydey alyp elding barlyq halqynan әldeqayda kóp. Múnshama enbek kýshin Qytayda ornalastyru tipten mýmkin emes.
Býginde elimizdegi zandysy bar, zansyzy bar, migranttardyng sanyn eshkim bilmeydi, turasyn aita almaydy. Degenmen de Resey strategiyalyq zertteuler institutynyng birneshe jyl búrynghy mәlimeti boyynsha, bizdegi qytaylyqtardyng sany 300 myndy qúraydy eken. Bir anyghy - qytaylardyng sany artpasa, kemigen joq. Mysalgha, Almatynyng ýlken bazarlaryndaghy qytaylyqtardyng kóp ekendigine eshkim kóz júmyp qaray almaydy. Eger Qytaydyng osynday demografiyalyq tasqynyna qarsy naqtyly sharalardy qolgha almasaq, alpauyt delinetin talay eldi qyzyl suday basqan qara qytay jerimizge sinip, bolashaghymyzdyng bildirmey jútatyny dausyz. Alghashynda elimizding auyl-qalasynda saudasynyng kórigin qyzdyrsa, qazir múnay-gaz salasyndaghy mayly jilikting basyn ústaugha talpynyp jatyr. Búghan bizding biylik pen Qytay arasyndaghy tom-tom kelisimder kuә. Qazaqstandaghy qazaq-qytay birlesken kәsiporyndarynyng sanynyng ózi 3 mynnan asqanyn eskersek, qazir atadan qalghan qasiyetti atyrabymyzda keminde 500 myng qytaydyng tayrandap jýrgeni ótirik emes. Búl tasqyngha tosqauyl qon ne qoymau - últ úldarynyng ar-namysyna sayatyn ghasyrlyq paryz.
P.S. Tәuelsizdikti alu bar da, ony túghyrynan taydyrmau bar. Bayqaghandarynyzday, «elimizdegi qytaylyqtar sany - 300-500 myn» degen Múrat Áuezov, Jәdy Shәken sekildi últ ziyalylarynyng ústanymyna reseylik sarapshylardyng pikirleri jaqyn. Al Konstantin Syroejkiyn, qytay kelimsekteri kósemderining biri - Vyacheslav Kuandar «qorqatyn týk joq» dep qoyady. Qalay desek te, aman-saulyghymyzdy «ny haomen» súramas ýshin úshy qyltighan mәselege qarsy asay-mýseyimizdi saylau kerek. Qazirden. «Bәri jaqsy» dep jarapazan aitugha jattyqqan elde osy mәseleni últtyq qozghalystar, sayasy partiyalar, әrtýrli dengeydegi deputattar ilip ketip, ishek qyryndysyna deyin qarasa, qaperine alsa, qanekiy... Basqany talaq qylsaq ta, tarazy basyna últtyq kele týspeui tiyis. Teoriya jýzinde osylay...
«Jas qazaq» gazeti, 31.07.2009