كوللاجداعى گازەتتەر - قىتايدىڭ حۋبەي نەمەسە تسزيانسي پروۆينتسياسىنىڭ كوڭ شوقايىن سۇيرەتكەن، قابىرعاسى ىرسيعان قارا تابانعا ارنالعان ۇنپاراق ەمەس. بۇل - بىزدەگى، ياكي قازاق ەلىندەگى قىتاي جۇرتىنىڭ ساۋلىعىن تىلەپ وتىرعان توپ شىعاراتىن «حاساكەسىتان حۋاتسياو باو» گازەتى. بۇل باسىلىم بيىل مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ، ايىنا ەكى رەت، ورىس جانە قىتاي تىلدەرىندە شىعىپ كەلەدى. بىزدە ەكى ءتىلشىسى تىركەلگەنىمەن، نەگىزگى رەداكتسياسى، باسپاسى - ءۇرىمشى قالاسىندا. تارالىم سانىن بىلە المادىق. «وسى دا ءسوز بولىپ پا، ونسىز دا بىزدە ۇيعىردىڭ، كارىستىڭ گازەتتەرى بار ەمەس پە؟» دەپ قارسى ساۋال قويارسىزدار، مۇمكىن. شىنىندا-اۋ، وسى ءبىزدىڭ قىتايعا ەجىرەيە قارايتىنداي نەمىز بار، ا؟

كوللاجداعى گازەتتەر - قىتايدىڭ حۋبەي نەمەسە تسزيانسي پروۆينتسياسىنىڭ كوڭ شوقايىن سۇيرەتكەن، قابىرعاسى ىرسيعان قارا تابانعا ارنالعان ۇنپاراق ەمەس. بۇل - بىزدەگى، ياكي قازاق ەلىندەگى قىتاي جۇرتىنىڭ ساۋلىعىن تىلەپ وتىرعان توپ شىعاراتىن «حاساكەسىتان حۋاتسياو باو» گازەتى. بۇل باسىلىم بيىل مەملەكەتتىك تىركەۋدەن ءوتىپ، ايىنا ەكى رەت، ورىس جانە قىتاي تىلدەرىندە شىعىپ كەلەدى. بىزدە ەكى ءتىلشىسى تىركەلگەنىمەن، نەگىزگى رەداكتسياسى، باسپاسى - ءۇرىمشى قالاسىندا. تارالىم سانىن بىلە المادىق. «وسى دا ءسوز بولىپ پا، ونسىز دا بىزدە ۇيعىردىڭ، كارىستىڭ گازەتتەرى بار ەمەس پە؟» دەپ قارسى ساۋال قويارسىزدار، مۇمكىن. شىنىندا-اۋ، وسى ءبىزدىڭ قىتايعا ەجىرەيە قارايتىنداي نەمىز بار، ا؟

اي-كۇننىڭ امانىندا الاش جۇرتىنان «سينحۋا» اگەنتتىگى ءسۇيىنشى سۇراعالى دا ءۇش اي ءوتىپتى. بىلە-بىلسەڭىز، ءيىسى قازاق و باستان ورداسى ەتكەن جەرىمىزدى 300 مىڭ قىتاي باسىپ ءجۇر ەكەن. بىراق بۇل اقپارات ۇلت دەپ جۇرەگى ەزىلگەندەردىڭ عانا جانىنا باتىپ، بىرەن-ساران باسىلىمداردا جاي ىشقىنىس، ءسال شوشىنىس تۇرىندە كورىنىس تاپتى. بيلىك بۇعان «ءپىشتۋ» دەپ، پالەندەي ءمان بەرە قويمادى. ايتا الاتىنىمىز - از بولسىن، كوپ بولسىن، قىتايلىقتار قاراسىنىڭ ياكي بىزدەگى حۋاتسياو قاۋىمىنىڭ قالىپتاسۋى اقجولتاي جاڭالىق ەمەس. قارابايىر قيسىنعا سالساق تا، الگىندەي باسىلىمعا مۇقتاج، ونىن تۇراقتى وقىرمانى بولاتىنداي اۋديتوريا قالىپتاستى دەگەن ءسوز. ءبىرىنشى ىلىگىمىز وسى دەڭىز. ودان كەيىن فرانتسۋزدىڭ Le Monde دەگەن بەدەلدى باسىلىمى بيىلعى جىلدىڭ 21 ساۋىرىندەگى نومىرىندە «قىتايلىق شارۋالار قازاق جەرىن وڭدەپ جاتىر» دەپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. ناقتىراق ايتقاندا، ماتەريال «قىتايمەن شەكارالاس الاكول اۋدانىندا سويا مەن بيداي ەگۋ ءۇشىن مىڭداعان قىتاي شارۋاسى كەتپەن-كۇرەگىن اسىنىپ ءجۇر» دەگەن سارىندا. بۇل حابارعا بايلانىستى كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن پىكىرىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى ارمان ەۆنيەۆ: «بۇل جايىندا بىلمەيدى ەكەنمىن، ونداي مالىمەت جوق»، - دەپ باسىن قاسىعان. سويتە تۇرا، كوكتەم ايلارىندا ۇلكەن شۋ كوتەرگەن 3,5 ملن گەكتار جەردى جالعا بەرۋ ماسەلەسىندە ينۆەستور رەتىندە جالعىز قىتاي  كەلەتىنىنە سەنىم بىلدىرەدى. مۇنى سايكەستىك دەيمىز بە، قايتەمىز؟ ءبىر قىزىعى، 2003 جىلى دا وسىنداي اقپارات شىعىپ كەتىپ، بىزدەگى قۇزىرلى ورىندار ونى تەرىسكە شىعارعان. سوندا قىتايدىڭ China daily گازەتى 2003 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىنداعى سانىندا «قازاقستاننان جەردىڭ جالعا الىنعاندىعى، وسىعان بايلانىستى قىتاي-قازاق بىرلەسكەن اكتسيونەرلىك قوعامى 7 مىڭ گەكتاردان استام جەردى قاراۋىنا الىپ، ءۇش مىڭداي قىتاي شارۋاسى «الاكول، قايداسىڭ» دەپ، ەگىس سالۋعا بەت تۇزەدى. جالعا الۋ مەرزىمى - 10 جىل بولسا، كەلىسىمشارت 2004 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ كۇشىنە ەنەدى» دەپ جازعان-دى. ەسكەرە كەتەتىنى، China daily - قىتايداعى ويىنا كەلگەنىن وتتايتىن «سارىجاعال» ەمەس، ناعىز مەملەكەتشىل باسىلىمنىڭ ءبىرى.  بۇل دۇرمەك ءبىزدى دۇربىمەن باقىلاپ وتىرعان ورىس اعايىننىڭ نازارىنا قالاي تۇسپەسىن؟ «قازاقستان شەتەلدىك مەملەكەتتەر پايدالانۋعا العان بەس اۋماقتى رەسمي تۇردە مويىندايدى. مۇنىڭ ءبارى دەرلىك - رەسەيگە بەرىلگەن اسكەري پوليگوندار. ال قازاق شەكاراسىنا ىرگەلەس قىتايدىڭ ىلە ايماعىندا 1,7 ملن شارۋا 267 مىڭ گەكتار جەرگە تالاسىپ جاتىر. سودان ولاردىڭ ۇلان-بايتاق كورشى جەرىنە كوزىن تىگۋى - تابيعي قۇبىلىس» دەپ جازدى رەسەيلىك demoscope.ru سايتىنىڭ ساراپشىلارى. قايتالاپ ايتامىز، رەسەي ساراپشىلارى. تاعى دا ءبىزدىڭ تاراپتان ۇنسىزدىك. راسىندا، وسىنداي كەلىسىم-شارت بولىپ پا ەدى، نەگە قىتاي، فرانتسۋز گازەتتەرى ايشىلىق جەردە وتىرىپ، اينالامىزداعى جەردىڭ احۋالى جايلى اڭگىمە قوزعايدى؟ ىلىك پە، ىلىك.
ۇشىنشىدەن، ماقالا باسىندا تولعاپ كەتكەن كورسەتكىشكە قايتا ورالساق. سونىمەن، بىزدە ءورىپ جۇرگەن حانسۋ (ەتنيكالىق قىتاي) ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ سانى قانشا، تۇراعى قايدا؟ «دۇرىسى - وسى» دەپ توقتايتىن دەرەك جوق، ءبىزدىڭ تاپقانىمىز دا تام-تۇم اقپارات. ارينە، قۇداي قوسقان كورشىمىزگە قارسى جاھاندانۋ جاعدايىندا تەرىس قاراپ جاتىپ المايتىنىمىز بەلگىلى. ەكى ەلدىڭ اراسى 1992 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا قايتا جالعانىسىمەن، ارى-بەرى ساۋدا-ساتتىق، ەكسپورت-يمپورت قىزىپ سالا بەردى. بۇعان ۆيزاسىز رەجيم دە ەرەكشە ەكپىن بەردى. ادجار كۋرتوۆ دەگەن رەسەيلىك ساراپشى «اپن-كازاحستان» باسىلىمىنا جاريالانعان ساراپتاماسىندا «1993-95 جىلدارى قازاقستان شەكارا قىزمەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، شەكاراعا كۇنىنە 150-200 قىتاي ءتۋريسى كىرىپ، ونىڭ 30-50-ءى كەرى قايتپاعان» دەگەن دايەك كەلتىرەدى. ەندى ءبىر كۇندە قايتپاعان قىتايلاردى ۆيزاسىز رەجيم ورناعان ەكى جىلعا شاعىپ كورىڭىز. و باسىندا ءتىپتى الماتىنىڭ ءار تۇرعىنى قالاۋىنشا كورشى ەلدەن 40 ادامعا دەيىن قوناققا شاقىرا الاتىن حاقىسى بولىپتى. تەك 1993 جىلدان بەرى عانا بۇل سوراقى سالتتى قايتا قاراپ، شاقىراتىن قوناق سانىن ەكەۋمەن شەكتەدى. رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن بولجامداۋ ينستيتۋتى ماماندارىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، وسى جىلدارى (1991-94) قازاقستاندا 130-150 مىڭنان كەم ەمەس قىتاي ميگرانتتارى ورنىعۋى مۇمكىن. ايتەۋىر، اركىلى-تاركىلى جاعدايدا اشىق قالعان ەسىگىن ەلىمىز 1994 جىلدىڭ اقپانىندا جاۋىپ ۇلگەردى، ۆيزا بەرۋ ءتارتىبىن قاتاڭداتتى. بۇعان دا شۇكىر. تاعى دا سول ادجار كۋرتوۆتىڭ ماقالاسىندا «قر ءىىم مالىمەتتەرى بويىنشا، 90-جىلدارى قىتايلىقتار شىعىس قازاقستان وبلىسىن جاپپاي يگەردى: مۇنداعى ۋاقىتشا جۇرگەن قىتاي ازاماتتارىنىڭ سانى الماتى وبلىسىنداعى وسىعان بالاما كورسەتكىشتەن ءۇش ەسە كوپ بولدى» دەگەن مىسال كەلتىرىلەدى. الماتىنىڭ توڭىرەگىندە نەگىزىنەن كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن كەلىمسەك قىتايلار ۇيىسقان اۋداندار پايدا بولا باستادى. مىسالى، اينابۇلاق ىقشاماۋدانى، دوستىق، زاريا ۆوستوكا اۋىلدارى. جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ اتامانى ايتىپ جۇرگەن اقپاراتقا سەنسەك، الماتىنىڭ وزىندە كەمىندە 60 مىڭ قىتايلىق بار كورىنەدى»، - دەپ الىستا وتىرىپ-اق، ارامىزدا جۇرگەندەي كوسىلەدى ادجار اعامىز. وسى مالىمەتتەرگە قاراپ، قىتايلاندىرۋدىڭ العاشقى تولقىنى شەكاراعا جاقىن الماتى، تالدىقورعان، وسكەمەن وڭىرلەرىن تەربەتكەنىن اڭعارامىز. بۇل ەكپىن 2000 جىلعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. بىراق نەگىزگى «بۋم» قىتاي كومپانيالارىنىڭ ەلىمىزدەگى مۇناي-گاز كەن ورىندارىنا اۋىز سالىپ، اكتيۆتەرىن ساتىپ الۋىنان باستالدى ەمەس پە؟ اقتوبەنىڭ كەڭقياعى، جاڭاجولى، اتىراۋدىڭ سازان-قۇراعى، قىزىلوردانىڭ قۇمكولى، ماڭعىستاۋدىڭ قاراجانباسى - ءبارى-ءبارى قىتاي اعايىننىڭ قولىنا ءوتتى. وسىلايشا، بىلتىرعى جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە وندىرىلگەن مۇنايدىڭ جالپى كولەمىنىڭ 18,6%-ى، نەمەسە 13 ملن تونناسى قىتايلىق كومپانيالارعا تيەسىلى بولدى. جاقىن بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش 27 پايىزعا ءبىر-اق بارۋى مۇمكىن. مۇنداعى ماسەلە قىتايدىڭ ەكونوميكا­لىق ينتەنسيفيكاتسياسى دا ەمەس، وسى ۇدەۋدىڭ ارتىنداعى سان مىڭداعان قىتاي جۇمىسشىلارىنىڭ كەلىم-كەتىمى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، قىتاي كومپانيالارى «بىلىگى جەتىسپەيدى، ءتىلىمىزدى تۇسىنبەيدى» دەگەن جەلەۋمەن جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردى ەمەس، تۋ قياننان تۋىستارىن شاقىرىپ الاتىنى جاسىرىن ەمەس. مۇنىڭ سىرتىندا ەڭبەك شارتتارىنسىز جۇمىس ىستەپ جاتقاندارى دا بولۋى عاجاپ ەمەس. الدىمەن تۇمسىعىن تىعىپ السا، قاراكوز قارىنداسىمىزعا ۇيلەنىپ، نە كاسىپورىن قۇرىپ، ايتەۋىر، جەرسىنىپ كەتەدى. وسىلايشا، قىتايلاندىرۋدىڭ ەكىنشى تولقىنى ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىنا، ونىڭ ىشىندە اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ، ورال سەكىلدى وڭىرلەرگە تارادى. الايدا وسى جىلدارى قانشا قىتايلىقتىڭ دارحان دالامىزعا كەلگەنى تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى. قولىمىزعا تۇسكەن تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا، 1999 جىلعى حالىق ساناعى كەزىندە قازاقستانداعى قىتاي دياسپوراسى بار-جوعى 3,5 مىڭ ادام بولىپتى. مۇنىمىز ەندى جوعارىدا ايتىلعان دولبار، دەرەكتەرگە مۇلدەم قيعاش. مۇمكىن، رەسەي ساراپشىلارى، راسىندا، قازاقستانداعى قىتايلاندىرۋ ماسەلەسىنە ۇلعايتقىش اينەكپەن قاراعان شىعار. ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارعان جاھانتور ماتەريالدارىنان سوڭ، ەلىمىزدە وسى ماسەلەدەن حابارى بار-اۋ دەگەن ازاماتتاردى ءبىر تۇگەندەپ شىققانبىز. 
الدىمەن تابانىمىزدان تاۋسىلا ىزدەگەنىمىز، الاشاپقىن اقپاراتتى جايعان «سينحۋا» اگەنتتىگىنىڭ ەلىمىزدەگى ءتىلشىسى ۆەن ليانلەي ەدى. وكىنىشكە قاراي، ەكى اپتادان بەرى وسى ماقالا باسپاعا كەتكەنگە دەيىنگى ۋاقىتتا جۇرگەن «ىزدەۋ وپەراتسياسى» ناتيجەسىن بەرمەدى. تەلەفونى - تاس مىلقاۋ، ءوزىنىڭ نە قۇمدا ءىزى، نە سايدا سانى جوق دەپ استانالىق ارىپتەستەرىمىز اڭتارىلدى.
ەندى ءبىر بىلسە، وسى بىلەر دەگەن نيەتپەن سەيفۋللين كوشەسىنىڭ بويىنداعى قىتاي مادەني ورتالىعىنا باس سۇقتىق. التى قاباتتى عيماراتتى تۇتاسىمەن قىتايدىڭ ءبىر بولشەگى دەسە دە بولادى. تۋريستىك اگەنتتىگى بار، بيزنەس وفيستەرى، ءدامحاناسى بار - الىپ كەشەن. زاھارىن شاشقان اجداھا بەينەلەنگەن سۋرەتتەر، ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن، جۇزىڭىزگە جىميىپ قانا قارايتىن ۇل-قىزدار... ءجون سۇراستىرا كەلىپ، وسى ورتالىق توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆياچەسلاۆ كۋاندى جولىقتىردىق. ورىسشاعا اعىپ تۇر، قىتاي ءتىلىن ينستيتۋت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ ۇيرەنىپتى.    
- قىتاي مادەني ورتالىعى رەس­مي تىركەۋدەن 2002 جىلى وتكەن-ءدى، بىراق ناقتى شارۋامەن تەك وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ اينالىسا باستادىق، - دەيدى كۋان مىرزا. - ورتالىقتىڭ مۇشەلىگىندە 179 قىتايلىق بار. ولاردىڭ ىشىندە حانسۋلار دا، اكەسى، نە شەشەسى باسقا ۇلتتان بولىپ كەلگەن مەتيس اعايىندارىمىز دا بار. ال قازاقستاندا 300 مىڭداي قىتايلىق بار دەگەنىڭىزگە اسا كۇمانمەن قارايمىن. مۇنشاما ادامنىڭ مۇندا بولۋى مۇمكىن ەمەس! بۇل - وتىرىك («ۋتكا»). ارينە، جەكەلەگەن فيرمالار جالداپ، شاقىرتىپ جاتقان قىتاي جۇمىسشىلارىنىڭ سانىن بىلمەدىم، بىراق مىنا جەزقازعان سەكىلدى قالانىڭ حالقىنداي قىتايلىق بار دەگەنى، شىنى كەرەك، قۇلاققا كىرمەيدى ەكەن.
ايتپاقشى، «جاس الاش» گازەتىنىڭ 16 شىلدەدەگى سانىنداعى «چايناتاۋنعا قازاق جەرىندە ورىن جوق!» اتتى ماقالاداعى كەيىپكەر كۋاڭ شياۋبو دەگەنىمىز وسى ازامات بولىپ شىقتى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، «حۋاتسياو باو» باسىلىمىندا كۋاڭ شۋيابومىز «قىتايلار مەن قىتاي ەميگرانتتارىنىڭ باستى ارمانى - الماتىدا «قىتاي كۆارتالىن» قۇرۋ» دەگەن پيعىلدا ءسوز ايتسا كەرەك.
- ءيا، «جاس الاشقا» شىققان ماقالانى وقىعان جوقپىن، مۇمكىن، ولار اۋدارعاندا «حۋاتسياو باو» باسىلىمىنداعى ماقالامدى دۇرىس تۇسىنبەگەن شىعار. بىرىنشىدەن، ءبىز ماسەلەنى قازاق جەرىندە قىتاي ورامىن (كۆارتالىن) قۇرۋ كەرەك دەگەن تۇرعىدان العان جوقپىز، سونداعى وقىرمانعا جەتكىزگىمىز كەلگەنى - وسىندا «قىتاي ءۇيىن» قۇرۋ ەدى، مىسالى مىناۋ ورتالىعىمىز سەكىلدى. ياعني قىتايدان كەلگەن كاسىپكەرلەر بولسىن، مۇنداعى حۋاتسياو بولسىن، ولارعا تۇرلىشە كەڭەس بەرىپ، ماسەلەلەرىن شەشۋگە كومەكتەسەتىن ورتالىق قۇرۋ. بولدى، باسقا استارلى ماقسات جوق بىزدە. ءبىر قىزىعى، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك، جالپى بيلىك تاراپىنان ەشقانداي ماسەلە جوق، ال تۇرمىستىق دەڭگەيدە ءسال سالقىندىق بار. مىسالى، كەشە ءبىر قىتايلىق تانىسىم ماعان شاعىمدانعانداي بولادى. دۇكەندە كەزدەسىپ قالعان كورشىسى «امانسىڭ با، دۇشپانىم مەنىڭ» دەپ امانداسىپتى.  وسىلاي، كۋان مىرزا كۇلىمسىرەپ وتىرىپ، ادەمى سوزدەرمەن جاقسى اسەر قالدىرعىسى كەلدى. «بىزدەن قورىقپاڭىزدار» دەيدى، بىراق جۇرەگىڭ جەزدەن جاراتىلماسا، قۋسىرىلىپ وتىرعان قازاق ىشىندە 300 مىڭ قىتايلىق ءجۇر دەگەننەن قورىقپاي كور!
قازاقستاننىڭ «اجداھا» ەلىندەگى العاشقى ەلشىسى بولعان مۇرات اۋەزوۆتەن وسى ماسەلەگە وراي پىكىرىن سۇراپ ەدىك.
- تالاپ-تىلەگىمدى ايتتىم ەمەس پە؟ قايتالاپ ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءسوزىم دامسىزدەنىپ كەتەدى. ەندى سىزدەر وسى ماسەلەنى ىندەتە زەرتتەپ، ءبىر دەرەكتەر تاپساڭىزدار، يا بولماسا ۇلكەن اڭگىمەگە اينالدىرا الساڭىزدار، سول كەزدە ارالاسسام دەپ وتىرمىن. ال مەنىڭ «قازاقستاندا 500 مىڭنىڭ ۇستىندە قىتاي ءجۇر» دەگەن سوزىمە كەلسەم، وسى مالىمەتتى نە جوققا شىعارۋ كەرەك، نە دۇرىسىن انىقتاۋ كەرەك. سىزدەرگە كەرەگى - تەك شىڭدىق ەمەس پە؟ مىنە، سول شىڭدىقتى تابىڭدار ەندى، - دەپ مادەنيەتتانۋشى اعامىز شولاق قايىردى.
ەستەرىڭىزدە بولسا، مۇرات اۋەزوۆ «جاس قازاق» گازەتىنىڭ №28 سانىنداعى «قىتايمەن ويناۋعا بولمايدى» اتتى ماقالاسىندا «قازىر قازاقستاندا جارتى ميلليون قىتاي ءجۇر. مۇنداي دەرەكتى قىتايلاردىڭ ءوزى ايتىپ وتىر» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن. بۇدان ءارى كىمگە بارۋىمىز مۇمكىن ەدى؟ ارينە، جار دەگەندە جالعىز قىتايتانۋشىمىز كونستانتين سىروەجكينگە. سونىمەن بىرگە قىتاي ەلىندە بىرقانشا جىل تۇرعان جازۋشى اعامىز ءجادي شاكەنگە قولقا سالدىق.

كونستانتين سىروەجكين،
ساياساتتانۋشى،  قىتايتانۋشى:

- جالپى، قازاقستان جەرىندە 300 مىڭنىڭ ۇستىندە قىتايلىق ءورىپ ءجۇر دەگەن دەرەك العاش قىتاي تاراپىنان جىلت ەتسە، ونى تاراتقان  «سينحۋا» اگەنتتىگى بولدى. مۇنىڭ ءبارى قانداي ماقساتتا ىستەلىندى، مۇنى ءدوپ باسىپ ايتۋدا ءدۇدامالمىز. مۇمكىن، اۋدارماشىنىڭ اعاتتىعى (ەسەپ-قيساپ جاعىنان وتە ءجيى قايتالانادى) شىعار. قالاي دەسەك تە، بۇل دەرەكتىڭ ناقتىلىعى تۋراسىندا ەلىمىزدەگى قىتاي ەلشىلىگىنە، بولماسا «سينحۋا» اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەر قوسىنىنا رەسمي سۇراۋ سالعان دۇرىس شىعار.
ءوز باسىم رەسمي مالىمەتتەرمەن جۇمىس ىستەۋگە داعدىلانعانمىن. سودان دا اسا قۇرمەتتى مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ سوزدەرى نەگە نەگىزدەلگەنىن ساراپقا سالۋ قيىنعا سوعادى. ال مەندەگى بار ماعلۇماتتى اقتارار بولسام، 1994 جىلعا دەيىن قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزاسىز رەجيم ورنادى، وسى ۋاقىت ارالىعىندا كورشىمىزدەن قانشا ادامنىڭ بىزگە قونىس اۋدارعانى جايلى ايعاق تابۋ قيىن-اق. 1989-1994 جىلدارى قحر-دان نەگىزگى ميگراتسيا شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ كوشى-قون ۇردىسىمەن سيپاتتالادى. بۇل ەندى بۇل­تارت­پاس دايەك. تاپ وسى قاۋىم ەلىمىز­دىڭ ساۋدا جولدارىن تورلاپ، ءدال وسى جىلدارى ەل تەرريتورياسىنا شوعىر­لا­نا باستادى.
بۇدان كەيىنگى جىلدارداعى رەسمي ستاتيستيكا ەشقانداي دا اتتانعا باساتىنداي شەشىم شىعارۋعا سەبەپ بەرمەيدى. قىتاي ميگراتسياسىنىڭ ساندىق كورسەتكىشتە وسۋىنە قاراماستان (90-جىلداردىڭ اياعىنداعى 8-10 مىڭنىڭ شاماسىنان قازىرگى كەزدەگى جىلىنا 30-34 مىڭعا دەيىن), قازاقستاندى تۇرعىلىقتى مەكەنى ەتۋگە باياعىسىنشا قازاقتار مەن ۇيعىرلار عانا كەلىسەدى. حانسۋلار ءۇشىن ءبىز - بۇزاۋ تەرىسىنەن تىگىل­گەن ءاميانى قاق ايىرىلعانشا اقشا كۇرەيتىن بيزنەس نەمەسە ترانزيت ەلمىز. مىسالعا، 2001-2005 جىلدارى قر ازامات­­تىعىن بار-جوعى التى حانسۋ الدى.
الايدا شىندىعىنا كەلگەندە، مەنى ەلىمىزدەگى جالپى قىتايلىق ىقپال جانە قىتايمەن اراداعى كوشى-قون ماسەلەلەرىنە بايلانىستى مۇددەلى ورگانداردان رەسمي مالىمەتتەردى الۋدىڭ قيىندىعى الاڭداتادى. بۇل ماسەلەنىڭ قازىر وزەكتىلىگىن ءارى وتكىرلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، مۇنداي مالىمەتتەردىڭ مەرزىمدى جاريالانىپ تۇرعانى دۇرىس. بىرىنشىدەن، قىتايلىق ميگراتسيا دا ەكونوميكاداعى جاھاندانۋ سەكىلدى وبەكتيۆتى شىنايىلىق. ودان قاشىپ قۇتىلمايمىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى قاشاندا كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەۋىمىز ءتيىس. اسىرەسە، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بوپ كىرۋدىڭ قارساڭىندا. سونشالىق تىزەمىز دىرىلدەيتىندەي تاجال ەمەس قوي، تەك ەرتەرەك كەلىمسەك جۇمىس كۇشىن پايدالانۋدى رەتتەيتىن ءتيىستى زاڭنامالاردىڭ ارتىق-كەمىن انىقتاپ، تارتىپكە سالىپ الساق. ودان ءارى بيلىكتىڭ وسى ماسەلەگە ۇشىعى تيەدى-اۋ دەگەن بارلىق تارماعىنداعى جەمقورلىق دەڭگەيىن تومەندەتۋ كەرەك. تەگى، وسى كومپرادورلىق بۋرجۋازيانىڭ ۇستانىمدارىمەن تىرلىك كەشۋدەن تەز جيرەنسەك دۇرىس ەدى. ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەن قىتايلىقتار قازىردىڭ وزىندە ساۋ­دا-ساتتىقتاعى ازشىلىق تۇرىندە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ارينە، بۇل مەنىڭ كوزقاراسىممەن. ءيا، چايناتاۋنداردىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولاتىن توپ بولادى، بىراق ءبارى زاڭ اياسىندا جۇزەگە اسسا، بۇل سونشالىقتى سۇمپايىلىق ەمەس.

ءجادي شاكەن،
جازۋشى، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنىڭ باس رەداكتورى:

- وزدەرىن شىعىستىڭ «اجداھاسىنا» بالايتىن قىتايدىڭ الەم ەلدەرىمەن ساناسا باستاعانىنا دا ءبىراز جىل بولدى. اسىرەسە، بىلتىر وتكەن وليمپيادا ويىندارى ولاردىڭ ابىرويىن ودان ارى اسقاقتاتسا كەرەك. جالپى، بوناپارت ناپولەوننىڭ ءوزى «بۇل الىپ ديۋدى ۇيقىسىنان وياتپاۋ كەرەك. ول ويانسا، عالامدى شايقالتىپ جىبەرۋى مۇمكىن» دەپ تەككە ايتپاعان.
نەگىزى، قىتايدىڭ كورشىلەس ەلدەردى اسكەر كۇشىمەن، نايزا ۇشىمەن باعىندىرعانىن تاريح بەتتەرىنەن كەزدەستىرە بەرمەيسىز، بىراق بۇل حالىققا كەمەڭگەرلەرى قۇڭ زىنىڭ (كونفۋتسي) «جىلىنا ءبىر سانتيمەتر جىلجىپ تا جەتىستىككە جەتۋگە بولاتىنىن» ايتىپ كەتكەنىن ەسكەرسەك، كورشىلەرىمىزدىڭ قازىر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە پاگوداسىن سالىپ، چايناتاۋنىن قالاپ، ءار مەملەكەت ىشىنەن كەۋلەپ، «ءوز كۇركەلەرىن» تۇرعىزىپ جاتقانى وتىرىك ەمەس. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كۇننىڭ وزىندە-اق «قازاقستاننىڭ جالپى جاع­دايى» اتتى كىتاپ شىعارىپ ۇلگەرگەن قىتايلىقتاردىڭ نازارىنداعى ءبىزدىڭ ماڭىزىمىز ەرەكشە. ويتكەنى «بوس كەڭىس­­تىكتەن» ءوز بولىگىن الىپ قالۋ الىپ ەلدەر­دىڭ ارمانىنا اينالا باستاعان ەدى.
ارينە، قىتايدىڭ وزگە كورشىلەس مەملەكەتتەرگە قاۋىپ توندىرەتىندەي تەورياسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوناۋ سارى وزەن بويىنان باستالعان جىمىسقى جاۋلاپ الۋ ساياساتى ارقىلى قازىر 9,6 ملن شارشى شاقىرىمدى باعىندىرىپ وتىر ەمەس پە؟ اسىرەسە، جان سانى كۇن ساناپ ارتىپ جاتقان ەلدىڭ ءبىر ميلليارد حالىقتى عانا تاماعى توق، كيىمى كوك قىلىپ اسىراي الاتىنىن نەگىزگە الساق، ەندىگى جەردە ولاردىڭ ىرگە كەڭەيتۋ، ءوز ۇرپاقتارىنىڭ جەر بەتىنە تارىداي شاشۋدان باسقا امالى جوق. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بەيرەسمي دەرەگى بويىنشا، ونداعى جۇمىسسىزدار سانى 250 ملن ادامعا جەتكەن. مۇنىڭ ءوزى رەسەيدەي الىپ ەلدىڭ بارلىق حالقىنان الدەقايدا كوپ. مۇنشاما ەڭبەك كۇشىن قىتايدا ورنالاستىرۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس.
بۇگىندە ەلىمىزدەگى زاڭدىسى بار، زاڭسىزى بار، ميگرانتتاردىڭ سانىن ەشكىم بىلمەيدى، تۋراسىن ايتا المايدى. دەگەنمەن دە رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ بىرنەشە جىل بۇرىنعى مالىمەتى بويىنشا، بىزدەگى قىتايلىقتاردىڭ سانى 300 مىڭدى قۇرايدى ەكەن. ءبىر انىعى - قىتايلاردىڭ سانى ارتپاسا، كەمىگەن جوق. مىسالعا، الماتىنىڭ ۇلكەن بازارلارىنداعى قىتايلىقتاردىڭ كوپ ەكەندىگىنە ەشكىم كوز جۇمىپ قاراي المايدى. ەگەر قىتايدىڭ وسىنداي دەموگرافيالىق تاسقىنىنا قارسى ناقتىلى شارالاردى قولعا الماساق، الپاۋىت دەلىنەتىن تالاي ەلدى قىزىل سۋداي باسقان قارا قىتاي جەرىمىزگە ءسىڭىپ، بولاشاعىمىزدىڭ بىلدىرمەي جۇتاتىنى داۋسىز. العاشىندا ەلىمىزدىڭ اۋىل-قالاسىندا ساۋداسىنىڭ كورىگىن قىزدىرسا،  قازىر مۇناي-گاز سالاسىنداعى مايلى جىلىكتىڭ باسىن ۇستاۋعا تالپىنىپ جاتىر. بۇعان ءبىزدىڭ بيلىك پەن قىتاي اراسىنداعى توم-توم كەلىسىمدەر كۋا. قازاقستانداعى قازاق-قىتاي بىرلەسكەن كاسىپورىندارىنىڭ سانىنىڭ ءوزى 3 مىڭنان اسقانىن ەسكەرسەك، قازىر اتادان قالعان قاسيەتتى اتىرابىمىزدا كەمىندە 500 مىڭ قىتايدىڭ تايراڭداپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس. بۇل تاسقىنعا توسقاۋىل قويۋ نە قويماۋ - ۇلت ۇلدارىنىڭ ار-نامىسىنا ساياتىن عاسىرلىق پارىز.

P.S. تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، ونى تۇعىرىنان تايدىرماۋ بار. بايقاعاندارىڭىزداي، «ەلىمىزدەگى قىتاي­لىق­تار سانى - 300-500 مىڭ» دەگەن مۇرات اۋەزوۆ، ءجادي شاكەن سەكىلدى ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇستانىمىنا رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى جاقىن. ال كونستانتين سىروەجكين، قىتاي كەلىمسەكتەرى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى - ۆياچەسلاۆ كۋاندار «قورقاتىن تۇك جوق» دەپ قويادى. قالاي دەسەك تە، امان-ساۋلىعىمىزدى «ني حاومەن» سۇراماس ءۇشىن ۇشى قىلتيعان ماسەلەگە قارسى اساي-مۇسەيىمىزدى سايلاۋ كەرەك. قازىردەن. «ءبارى جاقسى» دەپ جاراپازان ايتۋعا جاتتىققان ەلدە وسى ماسەلەنى ۇلتتىق قوزعالىستار، ساياسي پارتيالار، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتار ءىلىپ كەتىپ، ىشەك قىرىندىسىنا دەيىن قاراسا، قاپەرىنە السا، قانەكي... باسقانى تالاق قىلساق تا، تارازى باسىنا ۇلتتىق كەلە تۇسپەۋى ءتيىس. تەوريا جۇزىندە وسىلاي...

«جاس قازاق» گازەتى، 31.07.2009