Sóz joq, damyghan 50 elmen iyq tireskise keletin Qazaqstan ýshin bilimsiz bәsekege týsu - eskeksiz qayyqpen jolgha shyqqanmen birdey bolar edi. IYә, bәsekede soqyr tәuekelge oryn joq. Endeshe, bilimdi birinshi oryngha qoIYdy týsingen biz búl salagha qanshalyqty den qoyyp otyrmyz? Joghary oqu oryndary qauymdastyghynyng preziydenti Rahman Alshanov bilim salasyndaghy sheshilmegen týiinder turaly oy qozghaydy.

Sóz joq, damyghan 50 elmen iyq tireskise keletin Qazaqstan ýshin bilimsiz bәsekege týsu - eskeksiz qayyqpen jolgha shyqqanmen birdey bolar edi. IYә, bәsekede soqyr tәuekelge oryn joq. Endeshe, bilimdi birinshi oryngha qoIYdy týsingen biz búl salagha qanshalyqty den qoyyp otyrmyz? Joghary oqu oryndary qauymdastyghynyng preziydenti Rahman Alshanov bilim salasyndaghy sheshilmegen týiinder turaly oy qozghaydy.

Jas qazaq: Rahman myrza, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Daniya, Finlyandiya, Fransiya, Chehiyada joghary bilim alu tegin ekenin jaqsy bilesiz. Bizding Ýkimet bilim salasyna aqshany ayamay tógip jatyr. Dúrys-aq delik. Biraq «memlekettik» degen darday mәrtebesi bar oqu oryndarynyng ózinde studentterding 95%-y aqyly negizde bilim alady eken. Sonda Ýkimet aqshany ne ýshin bóledi?
Rahman Alshanov: IYә, bizde osynday paradokstar kezdesedi. Kezinde ayaqtan túryp kete almaghan kezder boldy ghoy. Jaghdayy kelmey, qarajat jetpey qaldy degendey... Soghan baylanysty aqyly bólimder kóbeyip, «oqyghyng kelse, oqy, әitpese bizge sany bar, sapasy joq maman kerek emes» degen sayasat jýrdi. Osy «dәstýr» әli kýnge saqtalyp qoyghanyn kórip otyrsyzdar. Studentterding oqu aqshalary uniyversiytetting jaryghyna, jyluyna, taghysyn taghy kommunaldyq tólemderge jaratyldy. Odan qaldy múghalimderding qalay tartsang da jetpeytin jalaqysyna ketedi. Degenmen qazir memleketting qarjy qorjyny qompiynqyray bastady ma eken, kerek mamandyqtargha grant bólinip jatyr. Qúptarlyq dýniye. Biraq bizding ishki jaghdaymen sharuamyz joq. Ony elep-eskermey, taghy da «joghary oqu oryndary әlemdik talapqa say bolsyn» degen tapsyrmany ózimizge jýktep aldyq. Sóitip, esek arbamen jýrip, «Mersedesten» ozghymyz keledi.

Jas qazaq: Demek, jastargha jaghday jasalmaghan deysiz ghoy?
Rahman Alshanov: IYә. Ózgemen qalay jarysamyz? Olargha qalay jetemiz, jaqsy mamandarymyz uniyversiytette sabaq beruden qashyp jatsa... Ýzdik bitirgen týlekterimiz shetel asyp jatyr. Nege? Onda barlyq jaghday jasalghan. Bizdegi jas mamandargha 50-60 myng tenge jalaqy bersinshi, sonda olardyng júmys istemegenin kóreyik. Myng jerden patriot bolynyz, sizge de aqsha kerek. Qysqasy, bizde ózgemen jarysugha jaghday joq. Jana tehnologiya, internet jetpey jatyr. Kýn sayyn jana kitaptar shyghuda. Al oghan qol jete bermeydi. Qazir búrynghyday eshkim «qorada» oqyghysy kelmeydi.
Jas qazaq: Jaghday degennen shyghady, Ýkimet oqu aqysyn jyl sayyn aspandata berse, jastarda oqugha degen niyet qaydan bolsyn?
Rahman Alshanov: Sol Ýkimetiniz jyl sayyn 34 myng grant bólip otyr ghoy. Shamasy osyghan ghana jetse qaytesiz? «Grantty jenip al da, oqy ber» degen әngime ghoy. 
Jas qazaq: Aqyly oqugha jaghdayy kelmeytin, qaltasy kótermeytinderdi ne isteuge bolady?
Rahman Alshanov: «Oybay, tegin oqytyndar, oqu aqysyn arzandatyndar» degen әngime qazir jýrmeydi. 10 myng tengege kimge qanday bilim beruge bolady? Kerek deseniz, sol 10 myng tengege oqu ornyna bir esik te satyp ala almaysyz. «Oybay, oqu aqysy qymbattap ketti, balamyzdy oqyta almay jatyrmyz» degen sózding qoghamda aitylyp jýrgeni ras. Endi ne isteysiz? Júmys istesin. Aqsha tapsyn. Bәri diplom ala salyp, bir jerge otyra qalghysy keledi. Al basqa júmysty kim isteydi? Sonda kim injener, kim qúrylysshy, kim elektrik bolady?
Jas qazaq: Biraq sonda da damu kóshinde kele jatqan Qazaqstangha bilimdi mamandar qajet qoy.
Rahman Alshanov: Mening esepteuim boyynsha, elimizde 630 myng student bolsa, sonyng 500 mynnan astamy aqyly negizde oqidy. Olardyng ata-analary jylyna 90 mlrd tenge júmsaydy. IYә, bilimdi adam әrqashan kerek. Ol shyghyndy memleket óz moynyna alsa bolar edi. Damyghan elderde aqyly negizde oqityn studentterding sany 10-20%-dan aspaydy. Biraq kәsiporyndar mamandargha tapsyrys bermey jatsa, onyng bәrin tegin oqyta berip ne isteysiz? 
Jas qazaq: Bizding qolymyzda bar derekterge sýiensek, sany kóp, sapasy joq 204 oqu ornynyng 36-synyng júmysy toqtatylghan. Syn kótermeytin bilim ordalaryn jabu bastamasy qanshalyqty tiyimdi jýzege asyp jatyr?
Rahman Alshanov: Ol endi birkýndik sharua emes. Jabyluy tiyis oqu oryndary jabylyp jatyr. Jalpy, dýniyejýzinde 14 myng oqu orny bar. Onda 100 mln adam bilim aluda. Qazir sol oqu ordalarynda bilimdi arttyru mәselesine qatty kónil bólinude. Damyghan elderdi alsanyz, kez kelgen júmysqa túru ýshin sizden eng birinshi joghary bilimdi talap etedi. Synnan ótkizedi. Oghan «ghylym kandidatymyn» dep kókirek kóterip jýrgenderding de bilimi jetpey qaluy mýmkin. Sóz joq, Qazaqstangha bilimdi mamandar kerek. Mening esebim boyynsha, bizding elde ózdigimen oqugha talpynatyndar sany jeti-aq payyz. Al «agham-kókem bar» dep jýrgender - 30%. Bilimge nemqúraydy qaraytyndardyng sany kóp. Ókinishke qaray, «agham ana qaghazdy alyp kelsen, júmysqa túrghyzam degen» dep jýrgender jetedi. Opyghyn ózderi jeydi ghoy. Bosqa mal shashyp jýr solar.
Jas qazaq: Ghylym tilin qazaqshalau isi kónilinizden shygha ma?
Rahman Alshanov: Qazaq bóliminde bilim alyp jatqandardyng sany 50%-gha taqady. Endi qaranyz, qazaqsha oqulyqtar 8%-dy qúraydy. Internet - 0,8%. Bizde qazir 50 mln kitap bar. Sonyng 4 milliony ghana qazaq tilinde. Qazaq tilinde kitap bolmasa, ne ýshin qazaq bólimderin ashamyz? Kitap bolmasa, olardy nemen oqytamyz? Olay bolsa qazaq bólimderin jabayyq. Oqushylargha birinshi synyptan bastap qytay, aghylshyn ne orys tilinde sabaq bereyik. Qazaq tilin damytamyz deymiz de, aqshany dalagha shashamyz. Sóz kóp, al isting nәtiyjesi mynau... IYә, bilimdi birinshi oryngha qoyamyz degen kópirme sóz kóp. Biraq atqarylyp jatqan is-sharalar shamaly. Europalyq Bolon deklarasiyasyna enemiz deymiz. Bolon deklarasiyasynyng erejesi qanday ekenin bilesiz be? Talap boyynsha balanyng ne oqimyn, qalay oqimyn degen mәselede tandaugha erki boluy shart. Tandau bolu ýshin jaghday jasaluy kerek. Ol qalay oqidy? Qolynda qazaq tilinde oqityn kitap bolmasa. Osyghan qarap, jalang nәrselerding kóp ekenine kóz jetkizemiz. Opyq jep jatqan tek balalar.
Jas qazaq: Jana bir sózinizde «jaqsy mamandar shetel asyp jatyr» dep qaldynyz. Ol óz aldyna bir әngime. «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha, memleketting qarjysyna shetelge baryp bilim alghan jastardyng birazy sol elde qalyp qoyyp jatyr. Bir ghana mysal: 2004 jyldyng ózinde 20 bala shetelde oqyp, sonda qalyp qoyypty. Búl - resmy mәlimet...
Rahman Alshanov: Balalardyng shetelde bilim aluyna dauymyz joq. Olardyng sonda qalyp qong mәselesine kelsek, búlay boluy da zandy. Qazir dýniyejýzi boyynsha 2,5 mln bala syrtta oqyp jatyr. Onyng ishinde 160 myng amerikalyq bala shetelde bilim aluda. Qytaydaghy jaghday da osynday. Áriyne, jaqsy oqyghandardyng sonda qalatyny sózsiz. Eshbir el sol balalardyng bәri óz Otandaryna qaytatynyna 100 payyz kepildik bere almaydy. Biraq kópshiligining «qaytyp kelsin» degen talaptary bar. Sondyqtan bizding erejede o bastan shiykilik oryn alghan. Ony dúrys jazu kerek. Áytpese, sol bala júmysqa túrghan kompaniyagha «bizding azamatymyzdy júmysqa alypsyzdar, endi memleketting shyghynyn ótep berinizder» dep hat jazu qajet shyghar.
Jas qazaq: Ol da, bir jaghynan, dúrys shyghar, biraq biz bәribir útylatyn siyaqtymyz. Nege degende, birinshiden, bir qazaqtyng balasynan, ekinshiden, jaqsy mamannan aiyrylamyz ghoy. Qalay oilaysyz?
Rahman Alshanov: Endi ne isteysiz?
Jas qazaq: Múny retteuding joly joq pa?
Rahman Alshanov: Olay bolsa, balalarymyz ketip qalady eken dep shekarany tas qyp bekitip tastayyq. Jahandanu zamanynda olay ete almaysyz. Ketem deytin bala ózi-aq ketip qalady. Sondyqtan kimdi jiberemiz, qalay jiberemiz múnyng bәri kelisimshartta kórsetilui tiyis. Eger memleket budjetine oqyp, sonda qalyp qoyatyn bolsa, «aynalayyn, aqshany qazynagha qaytar» deu kerek. Osy mәselege qatysy bar adamdar anany aityp, mynany aityp, aspangha qarap otyrmasyn. Anadan, mynadan pәle izdegenshe, odan da júmys istesin. Sheshilmeytin týiin joq. Kóp nәrseni sheshuge bolady.
Jas qazaq: Qazir Qazaqstan qanday mamandargha zәru?
Rahman Alshanov: Qazir óndiristing jana salalary damyp kele jatyr. Aytalyq, úyaly telefondy jóndeu isi. Injeneriyany bizge eshkim oqytpady. Aytynyzshy, qazir kim bar ony oqytatyn? Joq. Shetelden úshaq әkeletin bop jatyrmyz. Bizge kim onyng qyr-syryn ýirete alar eken? Álemdik órkeniyetten shet qala almaysyn. Kishkentay memleketting barlyq salany iygerui mýmkin emes. Bir mamandyq ýshin bir uniyversiytet ashpaytynymyz taghy bar...
Jas qazaq: Ghylymy instituttardy joghary oqu oryndaryna qosu mәselesinde ghalymdardyng pikiri ala-qúla. Ótken jyly búl mәsele әjeptәuir daugha ainaldy. Qazir de aragidik kóterilip jýr. Siz ne deysiz?
Rahman Alshanov: Dýniyejýzin, onyng ishinde Amerikany alsaq, olardyng daryndy balalary uniyversiytette jýrip-aq ýlken jetistikterge jetedi. Sebebi ol jaqta institutta mýiizi qaraghayday ghalymdary júmys isteydi. Bizding de ghylymdy osylay damytugha mýmkindigimiz bar. Ghalymy kóp uniyversiytet ghylymnyng damuyna ýles qosady. Europadaghy bilimning bir artyqshylyghy - ghalymdardyng studentterdi jana mamandyqtargha beyimdeuinde. Bizge jetpey jatqany osy. Joq nәrseni әli ýirene almay jatqan jayymyz bar. Mysaly, bir úyaly telefonnyng ózin osy kýnge deyin dúrystap qoldana almay kelemiz. Búl jerde jana, basqa úyaly telefon jasap shygharu turaly әngime qozghamay-aq qoyalyq...
Biz shynymen ghylymdy damytatyn bolsaq, júmysty uniyversiytetten bastauymyz kerek. Ghylymnyng damu ózegi nede? Janalyqta. Al janalyq kimde? Áriyne, ghalymdarda. Ghalymdar kimge bilim beredi? Uniyversiytettegi studentterge. Ghalymmen aralasyp-qúralasqan, ghylymy zerthananyng tabighatyn sezingen jas mamannyng bolashaghy da jaqsy bolady. Demek, búl - útymdy joba. Al bizding ghalymdar «Ýkimet ghylymdy óitti, býitti» degennen basqa eshtene aitpaydy. Aytynyzshy, bilim men ghylymdy ajyratugha bola ma? Bota men týieni bir-birinen bóle jarugha bolmaytyny sekildi, ghylym men bilimdi bólip qarastyrugha kelmeydi.
Jas qazaq: Aytpaqshy, qaybir jyly bir top ghalym endi kýn batareyasyna óndiretin bolamyz dep edi. Jamighatty osynday janalyqpen quandyrghan ghalymdardyng ishinde siz de bar ediniz. Qazir sol ghylymy jobalarynyz ne bop jatyr? Tym-tyrys bop qaldy ghoy...
Rahman Alshanov: Qazir osy jobagha baylanysty elimizding ýsh qalasynda, Ýshtóbede, Qaraghandyda, Ekibastúzda zauyt salyndy. Búl jobany damytu ýshin júmysty әri qaray jalghastyru kerek. Bizde jaqsy bastama kóterilip, júmys bastalady da, sosyn toqtap qalyp jatady. Qarajat bólinedi, biraq iygerilmey qalady. Bizding bir jaman jerimiz - jana joba ashyp, aqshany jep ketu. Olardy nege jauapqa tartpasqa?! Ghylym - tauar emes. Ókinishke qaray, ony tauar kózine ainaldyryp alghandar kóbeyip ketti. «QazSat»-tyng aspanda joghalyp ketuining ózi ne túrady!..

Súhbattasqan Aghabek QONARBAYÚLY,

«Jas qazaq» gazeti, 31.07.2009