Qazaqta halyq atynan sóilegen, júrttyng joghyn joqtaghan arly da alghyr azamattar kóp bolghan. Olar Qazaqstannyn әr týkpirinde jýrip-aq birin-biri jaqsy bilgen, bir-birining niyetin aitpay týsingen, tirshilikterinde bir-birine kómek kórsetken. Bayqasanyzdar, sonau soltýstikte, Arqada ósip-óngen A.Baytúrsynov, M.Dulatov, J.Aymauytov, M.Júmabaevtar biraz ghúmyryn ontýstik ónirde ótkizgen, eleuli enbekterin sonda tudyrghan. Óytkeni onda ózderi siyaqty halyq qamyn jegen, júrtshylyq joqtaushysy retinde tanylghan T.Rysqúlov, N.Tóreqúlov, C.Qojanovtay ardager azamattar qyzmet etken. Qughyn-sýrgin kórip, bastaryna qauip tóngende, asharshylyqqa tap bolyp, halqyna talghajau izdegende әlgi arystar osylardan qoldau kórgen.

Ózin - Shynghyshan!

Últjandylyghy, ruhy, minezi, niyet-maqsaty jaghynan әlgi atalghan Arqa ardagerlerine әsirese S.Qojanov etene jaqyn bolghan. «Aq jol» gazetining alghashqy redaktory retinde ozyq oily azamattardy bauyryna tartyp, olardyng kitaptaryn shygharyp, qamqorlyq jasaghan.

Qazaqta halyq atynan sóilegen, júrttyng joghyn joqtaghan arly da alghyr azamattar kóp bolghan. Olar Qazaqstannyn әr týkpirinde jýrip-aq birin-biri jaqsy bilgen, bir-birining niyetin aitpay týsingen, tirshilikterinde bir-birine kómek kórsetken. Bayqasanyzdar, sonau soltýstikte, Arqada ósip-óngen A.Baytúrsynov, M.Dulatov, J.Aymauytov, M.Júmabaevtar biraz ghúmyryn ontýstik ónirde ótkizgen, eleuli enbekterin sonda tudyrghan. Óytkeni onda ózderi siyaqty halyq qamyn jegen, júrtshylyq joqtaushysy retinde tanylghan T.Rysqúlov, N.Tóreqúlov, C.Qojanovtay ardager azamattar qyzmet etken. Qughyn-sýrgin kórip, bastaryna qauip tóngende, asharshylyqqa tap bolyp, halqyna talghajau izdegende әlgi arystar osylardan qoldau kórgen.

Ózin - Shynghyshan!

Últjandylyghy, ruhy, minezi, niyet-maqsaty jaghynan әlgi atalghan Arqa ardagerlerine әsirese S.Qojanov etene jaqyn bolghan. «Aq jol» gazetining alghashqy redaktory retinde ozyq oily azamattardy bauyryna tartyp, olardyng kitaptaryn shygharyp, qamqorlyq jasaghan.

Búlardy ózara osynsha jaqyn-dastyrghan iydeal óz halqyna degen sheksiz sýiispenshilik, onyng bolashaghyna degen erekshe qamqorlyq, óz últyn tendikke jetkizsek degen arman-ansar edi. S.Qojanovty da revolusiyagha deyingi qazaq halqynyng memlekettigi, júrtshylyghy, eldigi bolmaghany qatty tolghandyrghan. Ár últtyng óz memleketi boluyn armandaghan.

Sonau 1921 jyly-aq Týrkistan kompartiyasynyng VI sezi qarsanynda әr últty birlikke, eldikke shaqyrghan, óz júrtshylyghyn jasaudyn, memleketin qúrudyng qajettigin týsindirgen. 1920 jyly qazan aiynda Tashkentte qyrghyz-qazaq instituty ashyldy. 1924 jyly ony túnghysh ret jeti shәkirt bitirip shyqty. Osyghan quanghan Súltanbek «Aq jol» gazetinde «Jas buyn, jana júrt jana jolgha týssin» atty maqalasyn jariyalady. Onda ol el-júrttyng tynys-tirshiligine syn kózimen qarady, oryndy ókpe aitty, naqty mindetter qoydy. Orta Aziyany últ retimen, әr últty óz shekarasymen bólu túsynda el bolu, júrt bolu, memleket qúru mәselesi Súltanbek nazaryn búrynghydan da qatty audardy. Biraq ol bólinip, óz aldyna júrtshylyq boludyng basqalardan góri qazaq, qyrghyzgha qattyraq tiyetinin, qiyndyqty kóbirek әkeletinin jaqsy týsindi.

Osy qiyndyqtan óz halqyn qúlatpay alyp shyghyp, tezirek esin jighyzyp, el etip jiberu ýshin Súltanbek iri әreketterge bardy. Kezinde búl talas-tartys qaharly Stalinning de qúlaghyna jetken. Ol Súltanbekting óz halqynyng janyn sala joghyn joqtauyn jaqtyrmaghan.

Jalpy, S.Qojanov qaysar da batyl adam bolghan. Kóp mәselelerde onyng aitqanynan qaytuy, iyilui qiyn kórinedi. S.Múqanovtyn: «Ol - ózge týgil, Stalinning ózimen de júlqysa ketuden tayynbaytyn adam. Bir jinalysta Stalin Qojanovqa qaljyndap: «Qalyng qalay, Shynghyshan?» - dese, Qojanov oghan: «Men emes, ózing - Shynghyshan!» - depti. Ol - sonday batyl sóileytin adam» («Esey jyldary». - A., 1964, 125-bet), - degeninde shyndyq bar.

Tynbay tirshilik ete beruge, batyl basyp nyghaya týsuge, belesten-beleske asugha, tabystan-tabysqa jetuge júmylghan Súltanbek osy jolda qajymas qayrat, qaytpas jiger, jalyndy jýrekpen enbek etken. Ol - qazaq halqynyng úly Odaqtaghy terezesi ten, irgeli el, iri respublika boluyna zor ýles qosqan Alash azamaty.

Basqa layyq bórik

Óner-bilim әr eldi, әrkimdi әr kezde órge sýireydi. Óneri ósip, sauaty artqan, bilikti ziyalylary kóbeygen halyq eldikke tez jetedi, bay tariyh, mol dәstýrge ie bolady. Bizdegi oqu-aghartu maydany qayratkerleri qatarynda, búl saladaghy iri túlghalardyng tobynda S.Qojanov ta túr. Súltanbekting oqu, oqytu jәne tәrbie mәselelerimen shúghyldanuyna eki týrli sebep bolghan. Birinshiden, qyzmet baby lauazymy, yaghny Týrkistan Ortalyq atqaru komiytetining orynbasary, tóraghasy, respublikalyq Ortalyq partiya komiytetining hatshysy, oqu-aghartu halyq komissary, keyinirek qazaq ólkelik partiya komiytetining hatshysy, BK(b)P Ortalyq komiytetining núsqaushysy, Orta Aziya burosynyng ýgit-nasihat bólimi mengerushisining orynbasary boluy onyng halyq aghartu isimen tynbay shúghyldanuyn, úiymdastyru jaghynan basshylyq etuin qajet etken.

Ekinshiden, «Birlik tuy», «Aq jol» gazetterine redaktorlyq etui, Orta Aziya poliytehnikalyq institutynyng diyrektory boluy ony jalpy júrtty, student jastardy oqytyp, tәrbiyeleumen tikeley ainalystyrghan. Dәl osy tústa Súltanbek: «Qazaq, qyrghyz qara búqarasyna eng keregi - óz tilinde oqytatyn últ mektebi. Ázirshe eng bolmasa ana tilindegi bastauysh mektepteri boluy shart. Balalar bilimdi de, tәrbiyeni de óz ana tilinde aluy kerek. Jat til - tәrbie isinde qiyn, týsinuge ynghaysyz, qúr jol bógeu. Últ mektepteri joqta oqyghandardyng kóbi tilmashtar, aramqorlar bolyp shyqty», - degendi ashyp aitty.

Jalpygha birdey últ mektepterin ashyp alghan son, Súltanbek sharua ghylymyn ýiretetin, túrmys-tirshilikke jattyqtyratyn, yaghny әri oqytyp, әri baulityn kәsiptik enbek mektepterin oilastyrudy, olarda da oqudy ana tilinde jýrgizudi mindet etip qoydy.

Aghartushy qayratkerding osydan 70-80 jyl búrynghy búl pikirleri, qoyghan problemalary kýni býginge deyin manyzyn joyghan da joq, sheshimin tauyp bolghan da joq.

Oqu, tәrbie júmysyndaghy múghalimder róline Súltanbek ýlken mәn bergen. «Júrt bolu, memleket qúru, qatardan qalmau bilimdi bolugha baylanysty. Búl ýshin mektep kerek bolsa, mektep ýshin múghalim qajet», - dep talmay týsindirgen.

Qoryta aitqanda, S.Qojanov - aghartushy, ústaz qayratker. Ol óz túsynda, «soqyrdyng tilegeni - eki kózi» degendey, qazaq halqynyng izdegeni oqu-óner, mәdeniyet ekenin, elding búl yntyq-zaryn qanaghattandyru ýshin «basqa layyq bórik» sekildi túrmysqa layyq oqu-aghartu mekemeleri qajettigin jaqsy týsindi. Mәdeniyet maydanynyng ýlken úiymdastyrushysy, bilikti jetekshisi retinde aghartu isine zor ýles qosty.

Jalang úrandardan iske ótu kerek

S.Qojanov bir óleninde jastargha osylay ýmit artqan. Olardyng el biyligin óz qoldaryna alaryn bilgen, «enbekpen er kógerer, jas jetiler, teneler» dep úrpaq bolashaghyna sengen. Múny Súltanbek 20-jyldardyng birinshi jartysyndaghy ekitalay zamanda, jikshildik jelpinip, jalaulatyp tizgin bermey túrghan tústa, el taghdyry tarih talqysyna týsip jatqan shaqta aitqan.

Birde ol: «Mindet - endi jetip kele jatqan, búzylmaghan jas buynnan basshylar әzirleu. Partiyany osylardan jasau kerek», - dep ashyq aitqan. Biraq búl orayda taptyq kózqarastyng boluyn erekshe eskertken.

Súltanbekting sayasy sauattylyghyn myna sózderinen de angharugha bolady: «Jas eken dep jastardyng bәrine birdey qúlay beruge bolmaydy. «Kórgen kórgenin biledi, kóseu týrtkenin biledi» degendey, әrkim óz bilgeni, ózindik dýniyetanymyna oray, bolmys-qúbylysty óz túrmysyna layyq baghalay bilui qajet. Osy kezde sóz bolyp jýrgen partiya ishindegi demokratiya degen jol enbekshiler negizinde qúralghan partiya úiymdaryna ghana jýrgizilui kerek. Ol demokratiya partiya jasau jolynda paydalanyluy kerek. Demokratiya - tilmashtar ýshin emes, partiya júrtshylyghy ýshin! Demokratiya - әsemdik ýshin emes, júrtshylyqty qozdyru ýshin!» («Aq jol» gazeti, 13.1.1924).

1925 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyng ekinshi nómirinde Súltanbek «Jalang úrandardan iske ótu kerek» degen problemalyq maqalasyn jariyalady. Onda zerdeli qayratker kadr mәselesine, olardyng keybirining is-әreket siqyna keng toqtaldy, el ishin keng jaylap ketken bylyqty qatty synady. Maqala sonynda qalam qayratkeri: «Ortalyq ózgerdi, Aqmeshitke kóship, qalyng qazaq arasyna keldik. Shart ózgerdi, uaqyt ótti. Jana qonysta jana isterge kiriseyik», - dep júrtty jana túrmys qúrugha, yntymaqty enbekke, berekeli birlikke shaqyrdy. Jastar janashyrynyng pikirinshe, sol tústaghy ýlken kemshilik - kópshilik júrttyng ózi bilip, iske júmyluynyng joqtyghy. Múnyng sebebin ol mynadan dep biledi: «Qalada ósip, Europa tәrbiyesin alyp, qara halyqtan aulaq ketken oqyghandarymyzdyng júrtpen birge jasay almay, júrttyng múnyn seze almay, syrttan ton piship, anyz, әngimemen aljasyp jýrgendigi, patsha ýstemdigi dәuirinde orys tilimen kýn kórgen tilmashtar men ýkimet pen halyq arasyna deldaldyq jýrgizip, júrt biyleudi daghdy qylghan atqaminerlerding kýni býginge deyin sol kәsipten tyiylmay, júrtty týtip jep kele jatqandyghy». Búl kemshilikterden arylu ýshin el basshylary júrttan shyghyp ketken adamdardan bolmay, sol qalyng elmen birge jasap, birge ashyghyp, birge toghayyp jýrgen, enbekshilermen sharua qamy bir, túrmys talaby bir adamdardan boluy kerek.

Yaghny avtor pikirining týiini elge qúrghaq aqyl soghatyn basshy kerek emes, auyrtpalyqty júrtpen birge basynan keshirip, júrtpen taghdyry baylanysqan basshy kerek degenge sayady.

Búl - jarlylar sezi!

1921 jyl, mausym aiynyng biri.
Býgin múnda Jetisu oblystyq qazaq-qyrghyz jarly-jalshylarynyng túnghysh sezi ashylmaqshy.
Saghat 10. Sezdi sol kezdegi músylman kommunisteri Jetisu oblystyq burosynyng tóraghasy Oraz Jandosov ashty. Ol jarly-jaqybaylardy túnghysh sezimen qúttyqtau ýshin sózdi Týrkistan Ortalyq atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary S.Qojanovqa berdi. Júrt du qol soqty. Minbege ortadan joghary boyly, ashandau kelgen Súltanbek kóterildi:

- Joldastar, Jetisu qazaq-qyrghyz jarly-jalshylarynyn, basqa ezilgen taptyng túnghysh sezine Týrkistan Ortalyq atqaru komiytetinen hәm ortaqshyldar partiyasynyng kindik komiytetinen qútty bolsyn aitamyn!

Búl sezd - jarly-jalshylardyng tistilerding azuyna, tyrnaqtylardyng shengeline týsu týgil, olardyng ózin ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústap, ýkimetting shylbyr, tizginin qosa alghyzar sezi. Kórkeyetin jarlylar sezi! («Kedey erki», 6.6.1921).

Múqan ÁBDIRAMAN, Súltanbek Qojanov atyndaghy qayyrymdylyq qorynyn preziydenti

"Alash ainasy" gazeti, 4.08.2009