قازاقتا حالىق اتىنان سويلەگەن، جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاعان ارلى دا العىر ازاماتتار كوپ بولعان. ولار قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندە ءجۇرىپ-اق ءبىرىن-ءبىرى جاقسى بىلگەن، ءبىر-ءبىرىنىڭ نيەتىن ايتپاي تۇسىنگەن، تىرشىلىكتەرىندە ءبىر-بىرىنە كومەك كورسەتكەن. بايقاساڭىزدار، سوناۋ سولتۇستىكتە، ارقادا ءوءسىپ-ءونگەن ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆتار ءبىراز عۇمىرىن وڭتۇستىك ءوڭىردە ءوتكىزگەن, ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن سوندا تۋدىرعان. ءويتكەنى وندا ءوزدەرى سياقتى حالىق قامىن جەگەن، جۇرتشىلىق جوقتاۋشىسى رەتىندە تانىلعان ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، C.قوجانوۆتاي ارداگەر ازاماتتار قىزمەت ەتكەن. قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، باستارىنا قءاۋىپ تونگەندە، اشارشىلىققا تاپ بولىپ، حالقىنا تالعاجاۋ ىزدەگەندە ءالگى ارىستار وسىلاردان قولداۋ كورگەن.

ءوءزىڭ - شىڭعىسحان!

ۇلتجاندىلىعى، رۋحى، مىنەزى، نيەت-ماقساتى جاعىنان الگى اتالعان ارقا ارداگەرلەرىنە اسىرەسە س.قوجانوۆ ەتەنە جاقىن بولعان. «اق جول» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى رەتىندە وزىق ويلى ازاماتتاردى باۋىرىنا تارتىپ، ولاردىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ، قامقورلىق جاساعان.

قازاقتا حالىق اتىنان سويلەگەن، جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاعان ارلى دا العىر ازاماتتار كوپ بولعان. ولار قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندە ءجۇرىپ-اق ءبىرىن-ءبىرى جاقسى بىلگەن، ءبىر-ءبىرىنىڭ نيەتىن ايتپاي تۇسىنگەن، تىرشىلىكتەرىندە ءبىر-بىرىنە كومەك كورسەتكەن. بايقاساڭىزدار، سوناۋ سولتۇستىكتە، ارقادا ءوءسىپ-ءونگەن ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆتار ءبىراز عۇمىرىن وڭتۇستىك ءوڭىردە ءوتكىزگەن, ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن سوندا تۋدىرعان. ءويتكەنى وندا ءوزدەرى سياقتى حالىق قامىن جەگەن، جۇرتشىلىق جوقتاۋشىسى رەتىندە تانىلعان ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، C.قوجانوۆتاي ارداگەر ازاماتتار قىزمەت ەتكەن. قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، باستارىنا قءاۋىپ تونگەندە، اشارشىلىققا تاپ بولىپ، حالقىنا تالعاجاۋ ىزدەگەندە ءالگى ارىستار وسىلاردان قولداۋ كورگەن.

ءوءزىڭ - شىڭعىسحان!

ۇلتجاندىلىعى، رۋحى، مىنەزى، نيەت-ماقساتى جاعىنان الگى اتالعان ارقا ارداگەرلەرىنە اسىرەسە س.قوجانوۆ ەتەنە جاقىن بولعان. «اق جول» گازەتىنىڭ العاشقى رەداكتورى رەتىندە وزىق ويلى ازاماتتاردى باۋىرىنا تارتىپ، ولاردىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ، قامقورلىق جاساعان.

بۇلاردى ءوزارا وسىنشا جاقىن-داستىرعان يدەال ءوز حالقىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك، ونىڭ بولاشاعىنا دەگەن ەرەكشە قامقورلىق، ءوز ۇلتىن تەڭدىككە جەتكىزسەك دەگەن ارمان-اڭسار ەدى. س.قوجانوۆتى دا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگى، جۇرتشىلىعى، ەلدىگى بولماعانى قاتتى تولعاندىرعان. ءار ۇلتتىڭ ءوز مەملەكەتى بولۋىن ارمانداعان.

سوناۋ 1921 جىلى-اق تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ءVى سەزى قارساڭىندا ءار ۇلتتى بىرلىككە، ەلدىككە شاقىرعان، ءوز جۇرتشىلىعىن جاساۋدىڭ، مەملەكەتىن قۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن تۇسىندىرگەن. 1920 جىلى قازان ايىندا تاشكەنتتە قىرعىز-قازاق ينستيتۋتى اشىلدى. 1924 جىلى ونى تۇڭعىش رەت جەتى شاكىرت ءبىتىرىپ شىقتى. وسىعان قۋانعان سۇلتانبەك «اق جول» گازەتىندە «جاس بۋىن، جاڭا جۇرت جاڭا جولعا ءتۇسسىن» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. وندا ول ەل-جۇرتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە سىن كوزىمەن قارادى، ورىندى وكپە ايتتى، ناقتى مىندەتتەر قويدى. ورتا ازيانى ۇلت رەتىمەن، ءار ۇلتتى ءوز شەكاراسىمەن ءبولۋ تۇسىندا ەل بولۋ، جۇرت بولۋ، مەملەكەت قۇرۋ ماسەلەسى سۇلتانبەك نازارىن بۇرىنعىدان دا قاتتى اۋداردى. بىراق ول ءبولىنىپ، ءوز الدىنا جۇرتشىلىق بولۋدىڭ باسقالاردان گورى قازاق، قىرعىزعا قاتتىراق تيەتىنىن، قيىندىقتى كوبىرەك اكەلەتىنىن جاقسى ءتۇسىندى.

وسى قيىندىقتان ءوز حالقىن قۇلاتپاي الىپ شىعىپ، تەزىرەك ەسىن جيعىزىپ، ەل ەتىپ جىبەرۋ ءۇشىن سۇلتانبەك ءىرى ارەكەتتەرگە باردى. كەزىندە بۇل تالاس-تارتىس قاھارلى ءستاليننىڭ دە قۇلاعىنا جەتكەن. ول سۇلتانبەكتىڭ ءوز حالقىنىڭ جانىن سالا جوعىن جوقتاۋىن جاقتىرماعان.

جالپى، س.قوجانوۆ قايسار دا باتىل ادام بولعان. كوپ ماسەلەلەردە ونىڭ ايتقانىنان قايتۋى، ءيىلۋى قيىن كورىنەدى. س.مۇقانوۆتىڭ: «ول - وزگە تۇگىل، ءستاليننىڭ وزىمەن دە جۇلقىسا كەتۋدەن تايىنبايتىن ادام. ءبىر جينالىستا ستالين قوجانوۆقا قالجىڭداپ: «قالىڭ قالاي، شىڭعىسحان؟» - دەسە، قوجانوۆ وعان: «مەن ەمەس، ءوزىڭ - شىڭعىسحان!» - دەپتى. ول - سونداي باتىل سويلەيتىن ادام» («ەسەيۋ جىلدارى». - ا.، 1964, 125-بەت), - دەگەنىندە شىندىق بار.

تىنباي تىرشىلىك ەتە بەرۋگە، باتىل باسىپ نىعايا تۇسۋگە، بەلەستەن-بەلەسكە اسۋعا، تابىستان-تابىسقا جەتۋگە جۇمىلعان سۇلتانبەك وسى جولدا قاجىماس قايرات، قايتپاس جىگەر، جالىندى جۇرەكپەن ەڭبەك ەتكەن. ول - قازاق حالقىنىڭ ۇلى وداقتاعى تەرەزەسى تەڭ، ىرگەلى ەل، ءىرى رەسپۋبليكا بولۋىنا زور ۇلەس قوسقان الاش ازاماتى.

باسقا لايىق بورىك

ونەر-ءبىلىم ءار ەلدى، اركىمدى ءار كەزدە ورگە سۇيرەيدى. ونەرى ءوسىپ، ساۋاتى ارتقان، بىلىكتى زيالىلارى كوبەيگەن حالىق ەلدىككە تەز جەتەدى، باي تاريح، مول داستۇرگە يە بولادى. بىزدەگى وقۋ-اعارتۋ مايدانى قايراتكەرلەرى قاتارىندا، بۇل سالاداعى ءىرى تۇلعالاردىڭ توبىندا س.قوجانوۆ تا تۇر. سۇلتانبەكتىڭ وقۋ، وقىتۋ جانە تاربيە ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋىنا ەكى ءتۇرلى سەبەپ بولعان. بىرىنشىدەن، قىزمەت بابى لاۋازىمى، ياعني تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى، توراعاسى، رەسپۋبليكالىق ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى، كەيىنىرەك قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى، ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولۋى ونىڭ حالىق اعارتۋ ىسىمەن تىنباي شۇعىلدانۋىن، ۇيىمداستىرۋ جاعىنان باسشىلىق ەتۋىن قاجەت ەتكەن.

ەكىنشىدەن، «بىرلىك تۋى»، «اق جول» گازەتتەرىنە رەداكتورلىق ەتۋى، ورتا ازيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولۋى ونى جالپى جۇرتتى، ستۋدەنت جاستاردى وقىتىپ، تاربيەلەۋمەن تىكەلەي اينالىستىرعان. ءدال وسى تۇستا سۇلتانبەك: «قازاق، قىرعىز قارا بۇقاراسىنا ەڭ كەرەگى - ءوز تىلىندە وقىتاتىن ۇلت مەكتەبى. ازىرشە ەڭ بولماسا انا تىلىندەگى باستاۋىش مەكتەپتەرى بولۋى شارت. بالالار ءبىلىمدى دە، تاربيەنى دە ءوز انا تىلىندە الۋى كەرەك. جات ءتىل - تاربيە ىسىندە قيىن، تۇسىنۋگە ىڭعايسىز، قۇر جول بوگەۋ. ۇلت مەكتەپتەرى جوقتا وقىعانداردىڭ كوبى ءتىلماشتار، ارامقورلار بولىپ شىقتى»، - دەگەندى اشىپ ايتتى.

جالپىعا بىردەي ۇلت مەكتەپتەرىن اشىپ العان سوڭ، سۇلتانبەك شارۋا عىلىمىن ۇيرەتەتىن، تۇرمىس-تىرشىلىككە جاتتىقتىراتىن، ياعني ءارى وقىتىپ، ءارى باۋليتىن كاسىپتىك ەڭبەك مەكتەپتەرىن ويلاستىرۋدى، ولاردا دا وقۋدى انا تىلىندە جۇرگىزۋدى مىندەت ەتىپ قويدى.

اعارتۋشى قايراتكەردىڭ وسىدان 70-80 جىل بۇرىنعى بۇل پىكىرلەرى، قويعان پروبلەمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان دا جوق، شەشىمىن تاۋىپ بولعان دا جوق.

وقۋ، تاربيە جۇمىسىنداعى مۇعالىمدەر رولىنە سۇلتانبەك ۇلكەن ءمان بەرگەن. «جۇرت بولۋ، مەملەكەت قۇرۋ، قاتاردان قالماۋ ءبىلىمدى بولۋعا بايلانىستى. بۇل ءۇشىن مەكتەپ كەرەك بولسا، مەكتەپ ءۇشىن مۇعالىم قاجەت»، - دەپ تالماي تۇسىندىرگەن.

قورىتا ايتقاندا، س.قوجانوۆ - اعارتۋشى، ۇستاز قايراتكەر. ول ءوز تۇسىندا، «سوقىردىڭ تىلەگەنى - ەكى كوزى» دەگەندەي، قازاق حالقىنىڭ ىزدەگەنى وقۋ-ونەر، مادەنيەت ەكەنىن، ەلدىڭ بۇل ىنتىق-زارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن «باسقا لايىق بورىك» سەكىلدى تۇرمىسقا لايىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەلەرى قاجەتتىگىن جاقسى ءتۇسىندى. مادەنيەت مايدانىنىڭ ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىسى، بىلىكتى جەتەكشىسى رەتىندە اعارتۋ ىسىنە زور ۇلەس قوستى.

جالاڭ ۇرانداردان ىسكە ءوتۋ كەرەك

س.قوجانوۆ ءبىر ولەڭىندە جاستارعا وسىلاي ءۇمىت ارتقان. ولاردىڭ ەل بيلىگىن ءوز قولدارىنا الارىن بىلگەن، «ەڭبەكپەن ەر كوگەرەر، جاس جەتىلەر، تەڭەلەر» دەپ ۇرپاق بولاشاعىنا سەنگەن. مۇنى سۇلتانبەك 20-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ەكىتالاي زاماندا، جىكشىلدىك جەلپىنىپ، جالاۋلاتىپ تىزگىن بەرمەي تۇرعان تۇستا، ەل تاعدىرى تاريح تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتقان شاقتا ايتقان.

بىردە ول: «مىندەت - ەندى جەتىپ كەلە جاتقان، بۇزىلماعان جاس بۋىننان باسشىلار ازىرلەۋ. پارتيانى وسىلاردان جاساۋ كەرەك»، - دەپ اشىق ايتقان. بىراق بۇل ورايدا تاپتىق كوزقاراستىڭ بولۋىن ەرەكشە ەسكەرتكەن.

سۇلتانبەكتىڭ ساياسي ساۋاتتىلىعىن مىنا سوزدەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى: «جاس ەكەن دەپ جاستاردىڭ بارىنە بىردەي قۇلاي بەرۋگە بولمايدى. «كورگەن كورگەنىن بىلەدى، كوسەۋ تۇرتكەنىن بىلەدى» دەگەندەي، اركىم ءوز بىلگەنى، وزىندىك دۇنيەتانىمىنا وراي، بولمىس-قۇبىلىستى ءوز تۇرمىسىنا لايىق باعالاي ءبىلۋى قاجەت. وسى كەزدە ءسوز بولىپ جۇرگەن پارتيا ىشىندەگى دەموكراتيا دەگەن جول ەڭبەكشىلەر نەگىزىندە قۇرالعان پارتيا ۇيىمدارىنا عانا جۇرگىزىلۋى كەرەك. ول دەموكراتيا پارتيا جاساۋ جولىندا پايدالانىلۋى كەرەك. دەموكراتيا - ءتىلماشتار ءۇشىن ەمەس، پارتيا جۇرتشىلىعى ءۇشىن! دەموكراتيا - اسەمدىك ءۇشىن ەمەس، جۇرتشىلىقتى قوزدىرۋ ءۇشىن!» («اق جول» گازەتى، 13.1.1924).

1925 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ ەكىنشى نومىرىندە سۇلتانبەك «جالاڭ ۇرانداردان ىسكە ءوتۋ كەرەك» دەگەن پروبلەمالىق ماقالاسىن جاريالادى. وندا زەردەلى قايراتكەر كادر ماسەلەسىنە، ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ءىس-ارەكەت سيقىنا كەڭ توقتالدى، ەل ءىشىن كەڭ جايلاپ كەتكەن بىلىقتى قاتتى سىنادى. ماقالا سوڭىندا قالام قايراتكەرى: «ورتالىق وزگەردى، اقمەشىتكە كوشىپ، قالىڭ قازاق اراسىنا كەلدىك. شارت وزگەردى، ۋاقىت ءوتتى. جاڭا قونىستا جاڭا ىستەرگە كىرىسەيىك»، - دەپ جۇرتتى جاڭا تۇرمىس قۇرۋعا، ىنتىماقتى ەڭبەككە، بەرەكەلى بىرلىككە شاقىردى. جاستار جاناشىرىنىڭ پىكىرىنشە، سول تۇستاعى ۇلكەن كەمشىلىك - كوپشىلىك جۇرتتىڭ ءوزى ءبىلىپ، ىسكە جۇمىلۋىنىڭ جوقتىعى. مۇنىڭ سەبەبىن ول مىنادان دەپ بىلەدى: «قالادا ءوسىپ، ەۋروپا تاربيەسىن الىپ، قارا حالىقتان اۋلاق كەتكەن وقىعاندارىمىزدىڭ جۇرتپەن بىرگە جاساي الماي، جۇرتتىڭ مۇڭىن سەزە الماي، سىرتتان تون ءپىشىپ، اڭىز، اڭگىمەمەن الجاسىپ جۇرگەندىگى، پاتشا ۇستەمدىگى داۋىرىندە ورىس تىلىمەن كۇن كورگەن ءتىلماشتار مەن ۇكىمەت پەن حالىق اراسىنا دەلدالدىق جۇرگىزىپ، جۇرت بيلەۋدى داعدى قىلعان اتقامىنەرلەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول كاسىپتەن تىيىلماي، جۇرتتى ءتۇتىپ جەپ كەلە جاتقاندىعى». بۇل كەمشىلىكتەردەن ارىلۋ ءۇشىن ەل باسشىلارى جۇرتتان شىعىپ كەتكەن ادامداردان بولماي، سول قالىڭ ەلمەن بىرگە جاساپ، بىرگە اشىعىپ، بىرگە توعايىپ جۇرگەن، ەڭبەكشىلەرمەن شارۋا قامى ءبىر، تۇرمىس تالابى ءبىر ادامداردان بولۋى كەرەك.

ياعني اۆتور پىكىرىنىڭ ءتۇيىنى ەلگە قۇرعاق اقىل سوعاتىن باسشى كەرەك ەمەس، اۋىرتپالىقتى جۇرتپەن بىرگە باسىنان كەشىرىپ، جۇرتپەن تاعدىرى بايلانىسقان باسشى كەرەك دەگەنگە سايادى.

بۇل - جارلىلار سەزى!

1921 جىل، ماۋسىم ايىنىڭ ءبىرى.
بۇگىن مۇندا جەتىسۋ وبلىستىق قازاق-قىرعىز جارلى-جالشىلارىنىڭ تۇڭعىش سەزى اشىلماقشى.
ساعات 10. سەزدى سول كەزدەگى مۇسىلمان كوممۋنيستەرى جەتىسۋ وبلىستىق بيۋروسىنىڭ توراعاسى وراز جاندوسوۆ اشتى. ول جارلى-جاقىبايلاردى تۇڭعىش سەزىمەن قۇتتىقتاۋ ءۇشىن ءسوزدى تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى س.قوجانوۆقا بەردى. جۇرت دۋ قول سوقتى. مىنبەگە ورتادان جوعارى بويلى، اشاڭداۋ كەلگەن سۇلتانبەك كوتەرىلدى:

- جولداستار، جەتىسۋ قازاق-قىرعىز جارلى-جالشىلارىنىڭ، باسقا ەزىلگەن تاپتىڭ تۇڭعىش سەزىنە تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن ءھام ورتاقشىلدار پارتياسىنىڭ كىندىك كوميتەتىنەن قۇتتى بولسىن ايتامىن!

بۇل سەزد - جارلى-جالشىلاردىڭ تىستىلەردىڭ ازۋىنا، تىرناقتىلاردىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسۋ تۇگىل، ولاردىڭ ءوزىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ، ۇكىمەتتىڭ شىلبىر، تىزگىنىن قوسا العىزار سەزى. كوركەيەتىن جارلىلار سەزى! («كەدەي ەركى»، 6.6.1921).

مۇقان ءاءبدىرامان, سۇلتانبەك قوجانوۆ اتىنداعى قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى

"الاش ايناسى" گازەتى، 4.08.2009