1991-jyl. Jeltoqsan aiynyng 7-kýni. Belarussiyanyng últtyq parki – Belovej qoryghy. Memleket basshylarynyng sondaghy demalys ortalyghy – Vikuly shipajayy. Osynda: Resey preziydenti B.Elisiyn, Ministrler kenesi tóraghasynyng orynbasary G.Burbuliys;  Ukraina preziydenti L.Kravchuk, Premier-ministri V.Fokiyn; Belarussiya Jogharghy kenesining tóraghasy S.Shushkevich, Ministrler kenesining tóraghasy V.Kevich nókerlerimen jinalyp, kenesip, 8-kýni, tanerten, Sovet Odaghynyng ydyratylghanyn resmy jariyalady (ýsheuining oghan deyin birneshe kezdesip, ortaq «әngimening iyin qandyrghandary» sózsiz).

Elisin sol kýni AQSh preziydenti D.Bushqa 13 saghat 08 miynótte telefon soghyp, 28 miynót sóilesip, «batasyn» alghan. Shushkevich KSRO preziydenti M.Gorbachevtan «cýiinshi súraghan». Gorbachev Bushqa jeltoqsannyng 25-kýni 10 saghat 03 miynótte telefon soghyp, 22 miynót sóilesip, KSRO-ny ydyratugha qosqan ýlesi jayynda «esep bergen». Búl derekter A.Bushtyng qúpiya qújattar múraghatynan ol qaytys bolghannan keyinde jariyalanghan. Kóshirmesi «Elisin Ortalyghynda» («Elisiyn-Sentrde») saqtauly.

Ýshtikting ýkimimen SNG (Songz nezavisimyh gosudarstv) qúrylyp, Elisiyn: «Suvereniytetti әli almaghandaryng alyndar, qansha kerek  bolsa, sonsha ala berinder!» - dep kýjildedi.

Suvereniytet – memleketting ózindik ishki erkindigi ghana. Odaqtas respublikalar ony Baltyq boyy respublikalarynyng talaptary nәtiyjesinde 1990-jyly ala bastaghan. KSRO qúramynda bolghan qalpynda. Bizding Jogharghy kenes (tóraghasy – E.Asanbaev) 1990-jylghy sessiyasynda (16-jeltoqsan) suvereniytettigimizdi, al 1991-jyly jeltoqsanda bolghan kezekti sessiyasynda Jogharghy kenes (tóraghasy – S.Ábdildiyn) Qazaqstannyng tәuelsizdigin jariyalady. 25-kýni. Jana Konstitusiya qabyldanyp, onda memleketti ókimet pen ýkimet basshylyghy demokratiya negizinde, újymdyq sipatta basqaru bolatyny atap aityldy. Alayda preziydent N.Nazarbaev 1995-jyly Konstitusiyagha ózgeris engizip, prezdenttik biylikke jol ashyp  aldy. Elimizding tәuelsizdik kýni zandy jariyalanghan 25-jeltoqsan emes, 16-jeltoqsan bolyp belgilendi. Tәuelsizdik emes, suvereniytet alghanymyz manyzdy bolghanday. Meninshe, olay emes. Biylik ózi úiymdastyrghanyna shәk joq 1986-jylghy 16-jeltoqsanda Almatyda bastalghan, qantógispen ayaqtalghan oqighany kómeskileu ailasyn jasady. Solay ekenine jastarymyzdyng ol jankeshtilik qimylyna  resmy dúrys bagha әli kýnge berilmegeni dәlel.

...«GazetaRU» tilshisi D.Telimanov Shushkevichpen súhbattasyp, mәn-jaydy bilip, sonynda keneske Nazarbaevtyng kelmegenin estigenin aityp, onyng sebebin súraghanda Shushkevich bylay depti: «Kelissózge Qazaqstan preziydenti Nazarbaevty qatystyrudy jón kórdik te, dosy Elisin ony telefonmen dereu izdestirip, tauyp alyp, bizge qosylugha shaqyrdy: «Núrsúltan, kel, biz múnda manyzdy mәselelerdi sheshpekshimiz», dedi. Dauyskýsheytkishpen sóilesti, bizding tyndap otyrghanymyzdy eskertti. Nazarbaev: «IYә, baramyn! Úshaghyma janarmay qúiyp jatyr, qazir úshamyn, jetemin!» dedi. Biraq bizge emes, Gorbachevqa jetti. Ol jalpy jaghdaydan habardar edi. Bizding be, Gorbachevtyng ba, – qaysymyzdyng jygharymyzdy boljay almay sasqalaqtady. Mihail Sergeevich ony qaytkende ózine qaratyp aludy kózdep, Anatoliy Lukiyanovtyng ornyna KSRO Jogharghy kenesining tóraghasy etuge uәde bergen. Shyghystyng qu qayratkeri, men «aqyldy»  demey, «qu» dep otyrmyn, Nazarbaevtyng bizden syrt ainalghany sondyqtan».

A.Lukiyanov Memlekettik tótenshe jaghdaylar komiyteti – GKChP – býligimen baylanysy ýshin tútqyndalghan-dy.

«Tәuelsiz memleketter odaghyn» (SNG-ny) qúptaghan Gorbachev keyin bәrin qaytadan jiyp, jana Odaq  qúryp aludy kózdegen kórinedi, biraq ol pighyly qauashaghynda qala berdi. Niyettesi Nazarbaevtyng oghan senuden, dәmeli ýlken lauazymyn kýtuden kýderi ýzilip, aqyrynda tәuelsizdikti eng sonynda aldy. Ol 1993-jyly «Komsomoliskaya pravda» gazetining tilshisimen súhbatynda: «Tәuelsizdikti basqalar alghan son, biz de aldyq» dese, 1994-jyly Mәskeuding memlekettik uiyversiytetindegi (MGU) kezdesuinde: - Sovet  Odaghyn saqtap qalu ýshin mening songhy patronym qalghansha soghysqanymdy, qúrmetti  mәskeulikter, ózderiniz bilesizder, - dedi.

Nazarbaev keyinde: «Biz tәuelsizdikti ata jolymen aldyq, aqylmen aldyq», dep shyqty. Pәli desenshi!.. Ata jolymyz Belovej qoryghynan bastalghan boldy ghoy? Aqyl – Gorbachevtan kýder ýzip, ýige qaytqany eken ghoy?

Bizding «sarapshylar» N.Nazarbaevtyn: «tәuelsizdikke qol jetkizgeni; túnghysh Qazaq memleketin qúryp, shekarasyn belgilegeni; halyqaralyq pәlenbay shartty birinshi bolyp jasaghany; yadrolyq qarusyzdanugha ýlken ýles qosqany; Semey poligonyn japqany, t.b. «әlemdik  tarihy enbekteri kóp» ekenin «әlәulәiim bitse, hәlәulәiim bar» etip «jyrlady».

«Bәrinbilgishterimiz» Nazarbaevtyng alghashqy «tarihy qadamy» auyl sharuashylyghyn «reformalaghany», yaghny qazaqtyng azyq-týlik qoymasy  emes, altyn besigi bolghan auyldy astan-kesteng etkeni jayynda jaq ashpady. 30 jyl boyghy jeke biyligimen Qazaqstandy túralatqanyn «bilmedi». Sonday-aq, olar Angliya parlamentining mýshesi Margaret Hodjdyng  biyl, aqpannyng 3-i kýni, parlament mәjilisinde «Jemqorlyqqa qarsy kýres turaly» resmy mәlimdeme jasap, Qazaqstannyng aramaqshaly 28 oligarhyna sanksiya salu kerektigin aityp, attaryn tizip bergeninen de «mýldem habarsyz bolypty».

Qazaqstandyq 28 shylqabaydyng tenjartysy – elding búrynghy preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng әuleti. Olardyng bir ghana London qalasynda satyp alghan ghimarattardyng qúny 330 million funt sterlig ekeni atap aitylghanyn da «estimepti». Ol jyldary 1 funt sterling 626 tenge eken, al eseptep kórinizder!

«Ghasyr ghúlamasy, últ liyderi, úly, kemenger Elbasy Núrekendi» madaqtauda shek bolmady. «Ábden biletinderdin» aldynghy qataryndaghy «qasqa-jaysan» Myrzatay Joldasbekov:

«...Núrsúltan Ábishúly – últtyng kósh basshysy. Kóripkeli. Últ namysynyng qamshygeri... Qazir әlemdik sayasatty iygerude, ekonomikany enserude, óz halqynyng tarihyn, tilin, mәdeniyetin bilude Preziydentke teng keletin adam joq!.. Nazarbaev Úly dalada óte qysqa merzimde búryn-sondy bolmaghan býtindey jana memleket ornatty. Ornatyp, qalyptastyryp, damytyp, әlemge tanytyp, әlemdik qauymdastyqqa moyyndatyp qana qoyghan joq, memlekettiliktin, el basqarudyng ózindik jana, qazaqstandyq mektebin qalyptastyrdy. Ózi de әlem qauymdastyghy moyyndaghan kemengerge ainaldy!.. Núrsúltan tarih tolghatyp tughan ghasyrdyng túlghasy. N.Nazarbaev – әlem moyyndaghan, jahangha ataghy jetken, jer jahangha sózi ótip, aitqanyn istetip otyrghan býgingi zamannyng liyderi; tumysynan kie daryghan qayratker; tabandy kýresker; gumanist, tughan halqynyng Bәiteregi, Kósemi, Kemengeri. Elining amanatyn arqalaghan tiregi, altyn dingegi. Kók týrikting kindiginen jaralghandardyng ishinen ozyp tughany da, týrik tektes halyqtardyng  liyderi de –  N.Nazarbaev!.. Ol – Allanyng qazaqqa bergen syiy. N.Nazarbaev – Qazaqstannyng pasportyna, simvolyna ainalghan adam!» («Tәuelsizdik taghylymy» maqalasynan. «Egemen Qazaqstan» gәzeti).

Kelesi «tabandy tanympaz» Oljas Sýleymenov:

«...Trudno nazvati cheloveka, kotoryy sdelal by dlya svoey strany bolishe, chem Nursultan Nazarbaev. Narod Kazahstana verit v nego y svyazyvaet s nim svoy nadejdy y chayaniya. Nursultan Nazarbaev – istinnyy liyder nasiiy...», «...v Kazahstane postroena uspeshnaya sovremennaya ekonomika, osnovannaya na rynochnyh prinsipah y nazvannaya v miyre «Modeliu Nazarbaeva»  («Svoboda slova» gәzeti).

Álemdegi bir de bir elding basshysyna búiyrmaghan búl madaqty estigen, oqyghan  Núrsúltanda, әi, arman joq shyghar! Al myna eki «ómirbayanshysy» onyn, mysaly, elimizding  ekonomikasyn qaytip «damytqanyn» qashan, qalay bildi eken? Barsha maghlúmat toghysatyn mekeme – Respublika esep-qisap agenttiginen mening bilgenim:

1994-jyl. 1 kilo etting baghasy 7,4 tenge; 1 litr sýt – 1,5 tenge; 1 bólke nan – 53-58 tiyn (qalyp týrlerine qaray).

2021-jyl. 1 kilo etting baghasy 3500–4000 tenge; 1 litr sýt – 280-300 tenge; 1 bólke nan – 180-320 tenge (qalybyna qaray).

2022-jyldyng qorytyndysy qalay bolar eken? Bәrining eselep qymbattap jatqanyn kórip otyrmyz.

Kiyim-keshektin, dýniye-mýliktin, pәteraqynyn, oqu men emdeludin...  jyl sayyn qymbattauy – óz aldyna «hikayat».

Respublika boyynsha barlyghynyng baghasyn jinaqtap, orta esepke ainaldyrghanda búl merzimde (30 jylda) jalpy bagha 78 ese ósken. «Arzandady» degen sózdi úmyttyq, estiytinimiz – «qymbattady».

1994-jyly AQSh-tyng 1 dollar – 4,5 tenge bolsa, býginde – 483 tenge.

Biylik jýiesindegi sheneunikterdin, әsirese: «jaylaudaghy» parlament, arbanyng 5-dóngelegindey assambleya deputatarynyng ailyqaqysyn qatardaghy qyzmetkerlerding ailyqaqysymen salystyrsaq, birinshiler tau basynda tayrandap jýr de, ekinshiler etekte sýrinip-qabynyp jýr...

Nazabaevtyng «Yadrolyq qarusyzdanugha qosqan ýlesi» – Qazaqstanda qalghan sovettik qaru-jaraqtyng bizge kerek  emesin aiqany. Tәuelsizdik alghan respublikalardyng bәrinde (biri erte, biri kesh) solay delindi.

Al «Semey atom poligonyn japqany» desek, poligongha qarsy kýresti 1989-jyly 20-aqpanda janpidalyqpen resmy bastaghan Semey oblystyq partiya komiytetining 1-hatshysy Keshirim Boztaevty jasy 60-qa toluymen (1993-jyly, 25-shilde) qúttyqtaghan N.Nazarbaev  jedelhatynda bylay dedi (týpnúsqasynan ýzindi):

«...Prinsipialinosti, trebovatelinosti k sebe y drugiym, zabota o ludyah, chutkosti y vnimanie k nim sniskaly Vam zaslujennyy avtoriytet y uvajenie v respubliyke. Neosenim Vash vklad v reshenie problem, svyazannyh s zakrytiyem Semipalatinskogo yadernogo poligona, s sozdaniyem sistemy sosialinoy zashity naseleniya, postradavshego ot ispytaniy atomnogo orujiya...» («Beziyadernyy HH1 vek». Materialy mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii, g. Semipalatinsk, 11 iilya 2003 g.).

Aqiqatty  aytty!

Sol kýngi jәne bir qúttyqtauhattyng týpúsqasynan ýzindi:

«...Uvajaemyy Keshrim Boztaevich!

...Vsya Vasha jizni – eto dobryy y nazidatelinyy priymer dlya molodogo pokoleniya...

V te nelegkie gody boriby za prekrasheniya yadernyh ispytaniy na Semipalatinskom poligone Vy proyavily stoykosti boysa za interesy naroda y mudrosti istinnogo narodnogo liydera.

My znaem, chto v ety trudnye gody Vam prishlosi osobenno nelegko y na Vashu dolu vypaly tyajkie ispytaniya, no Vy sumely nayty vernyi  puti y sdelati nemalyy lichnyi  vklad («nemalyi» dep ekiúshtylaghany tegin emes, ә? - Gh.Q.) v  dolgojdannui  pobedu – zakrytie Semipalatinskogo yadernogo poligona...

V deni Vashego shestiydesyatiyletiya, dorogoy Keshrim Boztaevich, my vyrajaem Vam svoe glubokoe pochtenie y govorim blagodarnoe spasibo!  Oljas Suleymenov».

Dúrys-aq!

Osy aqynnyng mynaday da sózi bar:

Keshirim 1999-jyly marqúm bolghannan keyinde, «Kazahstanskaya pravda» gәzetindegi súhbatynda: «...Da, on byl pervym sekretarem obkoma, no ne bolee togo. Y uj vo vsyakom sluchae, sredy pervyh borsov za zakrytie poligona ego ne viydeliy».

Astapyral-la- a!..  Imansyzdyqtyng búdan ótken týri bolmas!

Oljastyng onysy nesi?.. Poligondy japtyru kýresi tarihynan ol kýresti Kremli tórindegi M.Gorbachevqa  poligondy jabudy, basqa jaqqa әketudi batyl talap qoimen bastaghan, býkil qazaqstandyqtardyn, yadrolyq qaru-jaraq shygharugha qarsy halyqaralyq úiymdar men әlemge әigili qayratkerlerding qoldauymen maqsatyna jetken Keshirim Boztaevty jalpy poligon tarihynan óshirip tastaudy kózdegeni. Pasyqtyq bel aldy. Arghy-bergi orystildi gәzet-jurnaldy, reseylik internet-sayttardy sholsan, ekisózdi aqynnyng aty-jóni atalghan tústa: «Ol – Semey atom-yadrolyq poligonyn japqan memleket jәne qogham qayratkeri!», degendi oqisyn. Ol «shyndyq» shet elderge de jetip jatyr. «Ataqty» aqynnyng bizdegi «konsertterinen» habar-osharsyz sheteldikterding ony madaqtap, marapattap  jýrgenderi sondyqtan.

Oljastyng marqúm Keshirimmen «esep aiyrysu» sebebi –  «Keshirim BOZTAEV. Semey poligony» atty kitaptaghy myna maghlúmat:

«...Poligondy jabu mәselesi sheshiluge jaqyndaghanda, ókinishke qaray, basqa bir mәselening sheti – búl kimning enbegi degen súraq qyltidy. Baspasóz betin jauyp ketken jariyalanymdarda: - Enbek «Nevada-Semey» qozghalysyniki, tek qana sonyki! - delindi. Qozghalystyng әrbir әreketi aspandata madaqtaldy. Onyng belsendileri (kezdeysoq  jýrgender de bar) qozghalysqa basqasha baghyt bere bastady: olar ózderining mindeti sebepti-sebepsiz jiyn-jinalys ótkize beru dep bildi. Jalghan derek taratyp jibergenderi de boldy. Jinalysqúmarlyq keudemsoq jelpiniske, júlqynysqa ainalyp, ómir shyndyghynan auytqyp ketip jatty».

Kitap 1992-jyly shyqqan-dy. Avtory 1999-jyly kóz júmdy. Keshirim barda ýndey almaghan, aqiqattan jalpy aulaq O.Sýleymenovting «kósilui» sodan keyin.

Keshirim kóz júmghannan beride Semey poligonyna qatysty ýlken- kishi jiyndarda onyng aty atalghan emes. Búl әdiletsizdikti derekpen aita preziydent N.Nazarbaevqa hat jazdym. 2009-jyly. «Keshirimning kinәsi ne?» dep. Memlekettik hatshy Q.Qalmyrzaevtan «...ol jәit alay ghoy, bylay ghoy... Oljas Sýleymenovting enbegi bar... ótkendi qozghay bermelik» degendey syrghytpa jauapsymaq  keldi. «Oljastyng aruaqtan ary-beri attap kete beretini dúrys eken ghoy?..», dep qayyra jauap jiberdim. Odan keyinde, 2017-jyly, taghy da narazylyq hat jiberdim. Jauap bolmady. «Mening Dosym – Oljas» degen Nazarbaev ony ýsti-ýstine marapattay berdi. Aqiqattan dosy qymbat eken.

K.Boztaevtyng Kremlide dýrbeleng tudyrghan hatymen tanysyp, 1989 jәne 1990-jyldary Semeyge eki ret kelip, jaghdaydy bilip qaytqan Evgeny Pavlovich VELIHOV (KSRO Ghylym akademiyasynyng viyse-preziydenti, fiziyk-akademiyk) Gorbachevqa hat jazyp, K.Boztaevty qoldady. Al Semey poligonyn «japqandar» kóbeyip, «Men! Biz!» dep attandau asqyna bastaghanda bylay dedi (Reseyding «Mәdeniyet» telearnasyndaghy kezdesude qoyylghan súraqqa jauaby):

«...Oljas Suleymenov k zakrytii poligona iymeet krayne neznachiytelinoe otnosheniye. Tak, mimohodom – artikulyasiya y shumiha...

Glavnaya iydeya kontrolya nad prekrasheniyem yadernyh ispytaniy zakluchalasi v dopuske sovetskih spesialistov v Nevadu, a shtatovskih v Semipalatinsk. Kajdyy ustanavlivaet svoi spesialinui apparaturu y derjit drug u druga ruku na yadernom pulise... Vse peregovory s Gosdepartamentom, Kongressom, Pentagonom vel ya y vysshie ofiysery KGB y GRU. Y nikakogo Oljasa Suleymenova tam ne bylo. To esti vsyo reshalosi na osy Moskva – Vashington, a dviyjenie «Nevada-Semey» bylo ne bolishe chem svetok na obochiyne dorogiy...».

Evgeniy Pavlovichtin: «...vsyo reshalosi na osy Moskva–Vashington» degeni – Semey poligonyn jabudyng kelisilgenin aitqany. KSRO preziydenti Gorbachev  qúzyryndaghy Nazarbaevqa   núsqau berdi de, Nazarbaev poligondy jabu jarlyghyn shyghardy, deu shyndyqqa sayady. «Tәuekel dep jarlyq shyghardym!» degeni – әdetindegi «ghajap» sózderining biri. «Bay bay bolady, kedey bolady», «Óz kýnindi ózing kór», «Eki siyr satyp al, tirshiligine jetedi»...  degenindey.

Oy-hoy, «Núrekenning núrly jolymen» jýrgen 30 jylymyzdaghy mәnsiz maqtan «ruhany azyghymyz» boldy, jalbaqay jaghympazdyq kóbigi kópirgen  sózjarysymyz boldy...

Ua, Tәuelsizdik! Bizge onay búiyrsang da, N.Nazarbaevtyng jeke basyna tabynghandar «jauyrdy jaba toqymdap», oilaryna kelgen ozbyrlyqty jasap, elding berekesin ketirse de, eriksiz tózdik, ertenimizden týnilmedik. Býgingi preziydent Qasym-Jomart Toqaev myrzagha: Halqymyzdyng ómir-tirligin onaltar dep senim artyp otyrmyz. Qashan, qalay bolaryn uaqyt kórseter.

Ghabbas Qabyshúly

Abai.kz