1991-جىل. جەلتوقسان ايىنىڭ 7-كۇنى. بەلارۋسسيانىڭ ۇلتتىق پاركى – بەلوۆەج قورىعى. مەملەكەت باسشىلارىنىڭ سونداعى دەمالىس ورتالىعى – ۆيكۋلي شيپاجايى. وسىندا: رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين، مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.بۋربۋليس;  ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋك، پرەمەر-ءمينيسترى ۆ.فوكين; بەلارۋسسيا جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى س.شۋشكەۆيچ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.كەۆيچ نوكەرلەرىمەن جينالىپ، كەڭەسىپ، 8-كۇنى، تاڭەرتەڭ، سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراتىلعانىن رەسمي جاريالادى (ۇشەۋىنىڭ وعان دەيىن بىرنەشە كەزدەسىپ، ورتاق «اڭگىمەنىڭ ءيىن قاندىرعاندارى» ءسوزسىز).

ەلتسين سول كۇنى اقش پرەزيدەنتى د.بۋشقا 13 ساعات 08 مينوتتە تەلەفون سوعىپ، 28 ءمينوت سويلەسىپ، «باتاسىن» العان. شۋشكەۆيچ كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆتان «ءcۇيىنشى سۇراعان». گورباچەۆ بۋشقا جەلتوقساننىڭ 25-كۇنى 10 ساعات 03 مينوتتە تەلەفون سوعىپ، 22 ءمينوت سويلەسىپ، كسرو-نى ىدىراتۋعا قوسقان ۇلەسى جايىندا «ەسەپ بەرگەن». بۇل دەرەكتەر ا.بۋشتىڭ قۇپيا قۇجاتتار مۇراعاتىنان ول قايتىس بولعاننان كەيىندە جاريالانعان. كوشىرمەسى «ەلتسين ورتالىعىندا» («ەلتسين-تسەنتردە») ساقتاۋلى.

ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سنگ (سويۋز نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆ) قۇرىلىپ، ەلتسين: «سۋۆەرەنيتەتتى ءالى الماعاندارىڭ الىڭدار، قانشا كەرەك  بولسا، سونشا الا بەرىڭدەر!» - دەپ كۇجىلدەدى.

سۋۆەرەنيتەت – مەملەكەتتىڭ وزىندىك ىشكى ەركىندىگى عانا. وداقتاس رەسپۋبليكالار ونى بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىنىڭ تالاپتارى ناتيجەسىندە 1990-جىلى الا باستاعان. كسرو قۇرامىندا بولعان قالپىندا. ءبىزدىڭ جوعارعى كەڭەس (توراعاسى – ە.اسانباەۆ) 1990-جىلعى سەسسياسىندا (16-جەلتوقسان) سۋۆەرەنيتەتتىگىمىزدى، ال 1991-جىلى جەلتوقساندا بولعان كەزەكتى سەسسياسىندا جوعارعى كەڭەس (توراعاسى – س.ءابدىلدين) قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. 25-كۇنى. جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانىپ، وندا مەملەكەتتى وكىمەت پەن ۇكىمەت باسشىلىعى دەموكراتيا نەگىزىندە، ۇجىمدىق سيپاتتا باسقارۋ بولاتىنى اتاپ ايتىلدى. الايدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ 1995-جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، پرەزدەنتتىك بيلىككە جول اشىپ  الدى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى زاڭدى جاريالانعان 25-جەلتوقسان ەمەس، 16-جەلتوقسان بولىپ بەلگىلەندى. تاۋەلسىزدىك ەمەس، سۋۆەرەنيتەت العانىمىز ماڭىزدى بولعانداي. مەنىڭشە، ولاي ەمەس. بيلىك ءوزى ۇيىمداستىرعانىنا شاك جوق 1986-جىلعى 16-جەلتوقساندا الماتىدا باستالعان، قانتوگىسپەن اياقتالعان وقيعانى كومەسكىلەۋ ايلاسىن جاسادى. سولاي ەكەنىنە جاستارىمىزدىڭ ول جانكەشتىلىك قيمىلىنا  رەسمي دۇرىس باعا ءالى كۇنگە بەرىلمەگەنى دالەل.

...«گازەتاRU» ءتىلشىسى د.تەلمانوۆ شۋشكەۆيچپەن سۇحباتتاسىپ، ءمان-جايدى ءبىلىپ، سوڭىندا كەڭەسكە نازارباەۆتىڭ كەلمەگەنىن ەستىگەنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەبىن سۇراعاندا شۋشكەۆيچ بىلاي دەپتى: «كەلىسسوزگە قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆتى قاتىستىرۋدى ءجون كوردىك تە، دوسى ەلتسين ونى تەلەفونمەن دەرەۋ ىزدەستىرىپ، تاۋىپ الىپ، بىزگە قوسىلۋعا شاقىردى: «نۇرسۇلتان، كەل، ءبىز مۇندا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشپەكشىمىز»، دەدى. داۋىسكۇشەيتكىشپەن سويلەستى، ءبىزدىڭ تىڭداپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرتتى. نازارباەۆ: «ءيا، بارامىن! ۇشاعىما جانارماي قۇيىپ جاتىر، قازىر ۇشامىن، جەتەمىن!» دەدى. بىراق بىزگە ەمەس، گورباچەۆقا جەتتى. ول جالپى جاعدايدان حاباردار ەدى. ءبىزدىڭ بە، گورباچەۆتىڭ با، – قايسىمىزدىڭ جىعارىمىزدى بولجاي الماي ساسقالاقتادى. ميحايل سەرگەەۆيچ ونى قايتكەندە وزىنە قاراتىپ الۋدى كوزدەپ، اناتولي لۋكيانوۆتىڭ ورنىنا كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتۋگە ۋادە بەرگەن. شىعىستىڭ قۋ قايراتكەرى، مەن «اقىلدى»  دەمەي، «قۋ» دەپ وتىرمىن، نازارباەۆتىڭ بىزدەن سىرت اينالعانى سوندىقتان».

ا.لۋكيانوۆ مەملەكەتتىك توتەنشە جاعدايلار كوميتەتى – گكچپ – بۇلىگىمەن بايلانىسى ءۇشىن تۇتقىندالعان-دى.

«تاۋەلسىز مەملەكەتتەر وداعىن» (سنگ-نى) قۇپتاعان گورباچەۆ كەيىن ءبارىن قايتادان جيىپ، جاڭا وداق  قۇرىپ الۋدى كوزدەگەن كورىنەدى، بىراق ول پيعىلى قاۋاشاعىندا قالا بەردى. نيەتتەسى نازارباەۆتىڭ وعان سەنۋدەن، دامەلى ۇلكەن لاۋازىمىن كۇتۋدەن كۇدەرى ءۇزىلىپ، اقىرىندا تاۋەلسىزدىكتى ەڭ سوڭىندا الدى. ول 1993-جىلى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن سۇحباتىندا: «تاۋەلسىزدىكتى باسقالار العان سوڭ، ءبىز دە الدىق» دەسە، 1994-جىلى ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ۋيۆەرسيتەتىندەگى (مگۋ) كەزدەسۋىندە: - سوۆەت  وداعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەنىڭ سوڭعى پاترونىم قالعانشا سوعىسقانىمدى، قۇرمەتتى  ماسكەۋلىكتەر، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، - دەدى.

نازارباەۆ كەيىندە: «ءبىز تاۋەلسىزدىكتى اتا جولىمەن الدىق، اقىلمەن الدىق»، دەپ شىقتى. ءپالى دەسەڭشى!.. اتا جولىمىز بەلوۆەج قورىعىنان باستالعان بولدى عوي؟ اقىل – گورباچەۆتان كۇدەر ءۇزىپ، ۇيگە قايتقانى ەكەن عوي؟

ءبىزدىڭ «ساراپشىلار» ن.نازارباەۆتىڭ: «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنى; تۇڭعىش قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، شەكاراسىن بەلگىلەگەنى; حالىقارالىق پالەنباي شارتتى ءبىرىنشى بولىپ جاساعانى; يادرولىق قارۋسىزدانۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقانى; سەمەي پوليگونىن جاپقانى، ت.ب. «الەمدىك  تاريحي ەڭبەكتەرى كوپ» ەكەنىن «ءالاۋلايىم بىتسە، ءحالاۋلايىم بار» ەتىپ «جىرلادى».

«بارىنبىلگىشتەرىمىز» نازارباەۆتىڭ العاشقى «تاريحي قادامى» اۋىل شارۋاشىلىعىن «رەفورمالاعانى»، ياعني قازاقتىڭ ازىق-تۇلىك قويماسى  ەمەس، التىن بەسىگى بولعان اۋىلدى استاڭ-كەستەڭ ەتكەنى جايىندا جاق اشپادى. 30 جىل بويعى جەكە بيلىگىمەن قازاقستاندى تۇرالاتقانىن «بىلمەدى». سونداي-اق، ولار انگليا پارلامەنتىنىڭ مۇشەسى مارگارەت حودجدىڭ  بيىل، اقپاننىڭ 3-ءى كۇنى، پارلامەنت ماجىلىسىندە «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» رەسمي مالىمدەمە جاساپ، قازاقستاننىڭ اراماقشالى 28 وليگارحىنا سانكتسيا سالۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، اتتارىن ءتىزىپ بەرگەنىنەن دە «مۇلدەم حابارسىز بولىپتى».

قازاقستاندىق 28 شىلقابايدىڭ تەڭجارتىسى – ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اۋلەتى. ولاردىڭ ءبىر عانا لوندون قالاسىندا ساتىپ العان عيماراتتاردىڭ قۇنى 330 ميلليون فۋنت ستەرليگ ەكەنى اتاپ ايتىلعانىن دا «ەستىمەپتى». ول جىلدارى 1 فۋنت ستەرلينگ 626 تەڭگە ەكەن، ال ەسەپتەپ كورىڭىزدەر!

«عاسىر عۇلاماسى، ۇلت ليدەرى، ۇلى، كەمەڭگەر ەلباسى نۇرەكەڭدى» ماداقتاۋدا شەك بولمادى. «ابدەن بىلەتىندەردىڭ» الدىڭعى قاتارىنداعى «قاسقا-جايساڭ» مىرزاتاي جولداسبەكوۆ:

«...نۇرسۇلتان ءابىشۇلى – ۇلتتىڭ كوش باسشىسى. كورىپكەلى. ۇلت نامىسىنىڭ قامشىگەرى... قازىر الەمدىك ساياساتتى يگەرۋدە، ەكونوميكانى ەڭسەرۋدە، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن بىلۋدە پرەزيدەنتكە تەڭ كەلەتىن ادام جوق!.. نازارباەۆ ۇلى دالادا وتە قىسقا مەرزىمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇتىندەي جاڭا مەملەكەت ورناتتى. ورناتىپ، قالىپتاستىرىپ، دامىتىپ، الەمگە تانىتىپ، الەمدىك قاۋىمداستىققا مويىنداتىپ قانا قويعان جوق، مەملەكەتتىلىكتىڭ، ەل باسقارۋدىڭ وزىندىك جاڭا، قازاقستاندىق مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ءوزى دە الەم قاۋىمداستىعى مويىنداعان كەمەڭگەرگە اينالدى!.. نۇرسۇلتان تاريح تولعاتىپ تۋعان عاسىردىڭ تۇلعاسى. ن.نازارباەۆ – الەم مويىنداعان، جاھانعا اتاعى جەتكەن، جەر جاھانعا ءسوزى ءوتىپ، ايتقانىن ىستەتىپ وتىرعان بۇگىنگى زاماننىڭ ليدەرى; تۋمىسىنان كيە دارىعان قايراتكەر; تاباندى كۇرەسكەر; گۋمانيست، تۋعان حالقىنىڭ بايتەرەگى، كوسەمى، كەمەڭگەرى. ەلىنىڭ اماناتىن ارقالاعان تىرەگى، التىن دىڭگەگى. كوك تۇرىكتىڭ كىندىگىنەن جارالعانداردىڭ ىشىنەن وزىپ تۋعانى دا، تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ  ليدەرى دە –  ن.نازارباەۆ!.. ول – اللانىڭ قازاققا بەرگەن سىيى. ن.نازارباەۆ – قازاقستاننىڭ پاسپورتىنا، سيمۆولىنا اينالعان ادام!» («تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» ماقالاسىنان. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى).

كەلەسى «تاباندى تانىمپاز» ولجاس سۇلەيمەنوۆ:

«...ترۋدنو نازۆات چەلوۆەكا، كوتورىي سدەلال بى دليا سۆوەي سترانى بولشە، چەم نۋرسۋلتان نازارباەۆ. نارود كازاحستانا ۆەريت ۆ نەگو ي سۆيازىۆاەت س نيم سۆوي نادەجدى ي چايانيا. نۋرسۋلتان نازارباەۆ – يستيننىي ليدەر ناتسي...»، «...ۆ كازاحستانە پوستروەنا ۋسپەشنايا سوۆرەمەننايا ەكونوميكا، وسنوۆاننايا نا رىنوچنىح پرينتسيپاح ي نازۆاننايا ۆ ميرە «مودەليۋ نازارباەۆا»  («سۆوبودا سلوۆا» گازەتى).

الەمدەگى ءبىر دە ءبىر ەلدىڭ باسشىسىنا بۇيىرماعان بۇل ماداقتى ەستىگەن، وقىعان  نۇرسۇلتاندا، ءاي، ارمان جوق شىعار! ال مىنا ەكى «ءومىربايانشىسى» ونىڭ، مىسالى، ەلىمىزدىڭ  ەكونوميكاسىن قايتىپ «دامىتقانىن» قاشان، قالاي ءبىلدى ەكەن؟ بارشا ماعلۇمات توعىساتىن مەكەمە – رەسپۋبليكا ەسەپ-قيساپ اگەنتتىگىنەن مەنىڭ بىلگەنىم:

1994-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 7,4 تەڭگە; 1 ليتر ءسۇت – 1,5 تەڭگە; 1 بولكە نان – 53-58 تيىن (قالىپ تۇرلەرىنە قاراي).

2021-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 3500–4000 تەڭگە; 1 ليتر ءسۇت – 280-300 تەڭگە; 1 بولكە نان – 180-320 تەڭگە (قالىبىنا قاراي).

2022-جىلدىڭ قورىتىندىسى قالاي بولار ەكەن؟ ءبارىنىڭ ەسەلەپ قىمباتتاپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.

كيىم-كەشەكتىڭ، دۇنيە-مۇلىكتىڭ، پاتەراقىنىڭ، وقۋ مەن ەمدەلۋدىڭ...  جىل سايىن قىمباتتاۋى – ءوز الدىنا «حيكايات».

رەسپۋبليكا بويىنشا بارلىعىنىڭ باعاسىن جيناقتاپ، ورتا ەسەپكە اينالدىرعاندا بۇل مەرزىمدە (30 جىلدا) جالپى باعا 78 ەسە وسكەن. «ارزاندادى» دەگەن ءسوزدى ۇمىتتىق، ەستيتىنىمىز – «قىمباتتادى».

1994-جىلى اقش-تىڭ 1 دوللار – 4,5 تەڭگە بولسا، بۇگىندە – 483 تەڭگە.

بيلىك جۇيەسىندەگى شەنەۋنىكتەردىڭ، اسىرەسە: «جايلاۋداعى» پارلامەنت، اربانىڭ 5-دوڭگەلەگىندەي اسسامبلەيا دەپۋتاتارىنىڭ ايلىقاقىسىن قاتارداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ايلىقاقىسىمەن سالىستىرساق، بىرىنشىلەر تاۋ باسىندا تايراڭداپ ءجۇر دە، ەكىنشىلەر ەتەكتە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇر...

نازاباەۆتىڭ «يادرولىق قارۋسىزدانۋعا قوسقان ۇلەسى» – قازاقستاندا قالعان سوۆەتتىك قارۋ-جاراقتىڭ بىزگە كەرەك  ەمەسىن ايقانى. تاۋەلسىزدىك العان رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە ء(بىرى ەرتە، ءبىرى كەش) سولاي دەلىندى.

ال «سەمەي اتوم پوليگونىن جاپقانى» دەسەك، پوليگونعا قارسى كۇرەستى 1989-جىلى 20-اقپاندا جانپيدالىقپەن رەسمي باستاعان سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆتى جاسى 60-قا تولۋىمەن (1993-جىلى، 25-شىلدە) قۇتتىقتاعان ن.نازارباەۆ  جەدەلحاتىندا بىلاي دەدى (تۇپنۇسقاسىنان ءۇزىندى):

«...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا...» («بەزيادەرنىي حح1 ۆەك». ماتەريالى مەجدۋنارودنوي ناۋچنو-پراكتيچەسكوي كونفەرەنتسي، گ. سەميپالاتينسك، 11 يۋليا 2003 گ.).

اقيقاتتى  ايتتى!

سول كۇنگى جانە ءبىر قۇتتىقتاۋحاتتىڭ تۇپۇسقاسىنان ءۇزىندى:

«...ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ!

...ۆسيا ۆاشا جيزن – ەتو دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا...

ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا.

مى زناەم، چتو ۆ ەتي ترۋدنىە گودى ۆام پريشلوس وسوبەننو نەلەگكو ي نا ۆاشۋ دوليۋ ۆىپالي تياجكيە يسپىتانيا، نو ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي  پۋت ي سدەلات نەمالىي ليچنىي  ۆكلاد («نەمالىي» دەپ ەكىۇشتىلاعانى تەگىن ەمەس، ءا؟ - ع.ق.) ۆ  دولگوجداننۋيۋ  پوبەدۋ – زاكرىتيە سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا...

ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو!  ولجاس سۋلەيمەنوۆ».

دۇرىس-اق!

وسى اقىننىڭ مىناداي دا ءسوزى بار:

كەشىرىم 1999-جىلى مارقۇم بولعاننان كەيىندە، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى سۇحباتىندا: «...دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي».

استاپىرال-لا- ا!..  يمانسىزدىقتىڭ بۇدان وتكەن ءتۇرى بولماس!

ولجاستىڭ ونىسى نەسى؟.. پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسى تاريحىنان ول كۇرەستى كرەمل تورىندەگى م.گورباچەۆقا  پوليگوندى جابۋدى، باسقا جاققا اكەتۋدى باتىل تالاپ قويۋمەن باستاعان، بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ، يادرولىق قارۋ-جاراق شىعارۋعا قارسى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن الەمگە ايگىلى قايراتكەرلەردىڭ قولداۋىمەن ماقساتىنا جەتكەن كەشىرىم بوزتاەۆتى جالپى پوليگون تاريحىنان ءوشىرىپ تاستاۋدى كوزدەگەنى. پاسىقتىق بەل الدى. ارعى-بەرگى ءورىستىلدى گازەت-جۋرنالدى، رەسەيلىك ينتەرنەت-سايتتاردى شولساڭ، ەكىسوزدى اقىننىڭ اتى-ءجونى اتالعان تۇستا: «ول – سەمەي اتوم-يادرولىق پوليگونىن جاپقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى!»، دەگەندى وقيسىڭ. ول «شىندىق» شەت ەلدەرگە دە جەتىپ جاتىر. «اتاقتى» اقىننىڭ بىزدەگى «كونتسەرتتەرىنەن» حابار-وشارسىز شەتەلدىكتەردىڭ ونى ماداقتاپ، ماراپاتتاپ  جۇرگەندەرى سوندىقتان.

ولجاستىڭ مارقۇم كەشىرىممەن «ەسەپ ايىرىسۋ» سەبەبى –  «كەشىرىم بوزتاەۆ. سەمەي پوليگونى» اتتى كىتاپتاعى مىنا ماعلۇمات:

«...پوليگوندى جابۋ ماسەلەسى شەشىلۋگە جاقىنداعاندا، وكىنىشكە قاراي، باسقا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتى – بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى دەگەن سۇراق قىلتيدى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا: - ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى! - دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى اسپانداتا ماداقتالدى. ونىڭ بەلسەندىلەرى (كەزدەيسوق  جۇرگەندەر دە بار) قوزعالىسقا باسقاشا باعىت بەرە باستادى: ولار وزدەرىنىڭ مىندەتى سەبەپتى-سەبەپسىز جيىن-جينالىس وتكىزە بەرۋ دەپ ءبىلدى. جالعان دەرەك تاراتىپ جىبەرگەندەرى دە بولدى. جينالىسقۇمارلىق كەۋدەمسوق جەلپىنىسكە، جۇلقىنىسقا اينالىپ، ءومىر شىندىعىنان اۋىتقىپ كەتىپ جاتتى».

كىتاپ 1992-جىلى شىققان-دى. اۆتورى 1999-جىلى كوز جۇمدى. كەشىرىم باردا ۇندەي الماعان، اقيقاتتان جالپى اۋلاق و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «كوسىلۋى» سودان كەيىن.

كەشىرىم كوز جۇمعاننان بەرىدە سەمەي پوليگونىنا قاتىستى ۇلكەن- كىشى جيىنداردا ونىڭ اتى اتالعان ەمەس. بۇل ادىلەتسىزدىكتى دەرەكپەن ايتا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا حات جازدىم. 2009-جىلى. «كەشىرىمنىڭ كىناسى نە؟» دەپ. مەملەكەتتىك حاتشى ق.قالمىرزاەۆتان «...ول ءجايت الاي عوي، بىلاي عوي... ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەڭبەگى بار... وتكەندى قوزعاي بەرمەلىك» دەگەندەي سىرعىتپا جاۋاپسىماق  كەلدى. «ولجاستىڭ ارۋاقتان ارى-بەرى اتتاپ كەتە بەرەتىنى دۇرىس ەكەن عوي؟..»، دەپ قايىرا جاۋاپ جىبەردىم. ودان كەيىندە، 2017-جىلى، تاعى دا نارازىلىق حات جىبەردىم. جاۋاپ بولمادى. «مەنىڭ دوسىم – ولجاس» دەگەن نازارباەۆ ونى ءۇستى-ۇستىنە ماراپاتتاي بەردى. اقيقاتتان دوسى قىمبات ەكەن.

ك.بوزتاەۆتىڭ كرەملدە دۇربەلەڭ تۋدىرعان حاتىمەن تانىسىپ، 1989 جانە 1990-جىلدارى سەمەيگە ەكى رەت كەلىپ، جاعدايدى ءبىلىپ قايتقان ەۆگەني پاۆلوۆيچ ۆەليحوۆ (كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، فيزيك-اكادەميك) گورباچەۆقا حات جازىپ، ك.بوزتاەۆتى قولدادى. ال سەمەي پوليگونىن «جاپقاندار» كوبەيىپ، «مەن! ءبىز!» دەپ اتتانداۋ اسقىنا باستاعاندا بىلاي دەدى (رەسەيدىڭ «مادەنيەت» تەلەارناسىنداعى كەزدەسۋدە قويىلعان سۇراققا جاۋابى):

«...ولجاس سۋلەيمەنوۆ ك زاكرىتيۋ پوليگونا يمەەت كراينە نەزناچيتەلنوە وتنوشەنيە. تاك، ميموحودوم – ارتيكۋلياتسيا ي شۋميحا...

گلاۆنايا يدەيا كونتروليا ناد پرەكراششەنيەم يادەرنىح يسپىتاني زاكليۋچالاس ۆ دوپۋسكە سوۆەتسكيح سپەتسياليستوۆ ۆ نەۆادۋ، ا شتاتوۆسكيح ۆ سەميپالاتينسك. كاجدىي ۋستاناۆليۆاەت سۆويۋ سپەتسيالنۋيۋ اپپاراتۋرۋ ي دەرجيت درۋگ ۋ درۋگا رۋكۋ نا يادەرنوم پۋلسە... ۆسە پەرەگوۆورى س گوسدەپارتامەنتوم، كونگرەسسوم، پەنتاگونوم ۆەل يا ي ۆىسشيە وفيتسەرى كگب ي گرۋ. ي نيكاكوگو ولجاسا سۋلەيمەنوۆا تام نە بىلو. تو ەست ۆسيو رەشالوس نا وسي موسكۆا – ۆاشينگتون، ا دۆيجەنيە «نەۆادا-سەمەي» بىلو نە بولشە چەم تسۆەتوك نا وبوچينە دوروگي...».

ەۆگەني ءپاۆلوۆيچتىڭ: «...ۆسيو رەشالوس نا وسي موسكۆا–ۆاشينگتون» دەگەنى – سەمەي پوليگونىن جابۋدىڭ كەلىسىلگەنىن ايتقانى. كسرو پرەزيدەنتى گورباچەۆ  قۇزىرىنداعى نازارباەۆقا   نۇسقاۋ بەردى دە، نازارباەۆ پوليگوندى جابۋ جارلىعىن شىعاردى، دەۋ شىندىققا سايادى. «تاۋەكەل دەپ جارلىق شىعاردىم!» دەگەنى – ادەتىندەگى «عاجاپ» سوزدەرىنىڭ ءبىرى. «باي باي بولادى، كەدەي بولادى»، «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور»، «ەكى سيىر ساتىپ ال، تىرشىلىگىڭە جەتەدى»...  دەگەنىندەي.

وي-حوي، «نۇرەكەڭنىڭ نۇرلى جولىمەن» جۇرگەن 30 جىلىمىزداعى ءمانسىز ماقتان «رۋحاني ازىعىمىز» بولدى، جالباقاي جاعىمپازدىق كوبىگى كوپىرگەن  ءسوزجارىسىمىز بولدى...

ۋا، تاۋەلسىزدىك! بىزگە وڭاي بۇيىرساڭ دا، ن.نازارباەۆتىڭ جەكە باسىنا تابىنعاندار «جاۋىردى جابا توقىمداپ»، ويلارىنا كەلگەن وزبىرلىقتى جاساپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرسە دە، ەرىكسىز توزدىك، ەرتەڭىمىزدەن تۇڭىلمەدىك. بۇگىنگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ مىرزاعا: حالقىمىزدىڭ ءومىر-تىرلىگىن وڭالتار دەپ سەنىم ارتىپ وتىرمىز. قاشان، قالاي بولارىن ۋاقىت كورسەتەر.

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz