Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Alasapyran 4794 10 pikir 18 Qazan, 2022 saghat 12:30

Oyan qazaq, oilan qazaq!

Aqiqatqa anyq qarasaq, ghalamdyq qauipsizdik qyl ýstinde túr. Tipti, sonau 1962 jylghy AQSh pen KSRO arasyndaghy tariyhqa «Karib daghdarysy» atauymen engen teketiresten de auyr kýy keship otyr, әlem. Aynalamyzdyng bәrinde alauyzdyq. Resey men Ukraina arasyndaghy qaruly qaqtyghystardyng sony alapat soghysqa әkeldi. Tipti, yadrolyq qaru qoldanyla ma degen ýrey basym. Odan qalsa, Alataudyng arghy bókterindegi Qyrghyz ben Tәjik aghayyndardyng teketiresi, Armeniya men Ázirbayjan arasyndaghy dýrdarazdyq ta әlem elderin alandatuda. Sonymen qatar Irandaghy ereuildi alynyz. Odan qalsa, Qytay armiyasy tolyq jauyngerlik dayyndyq jaghdayyn jariyalady. Bәr-bәri siz ben bizdi oilandyruy tiyis oqighalar. Sebebi, iri derjavalar arasyndaghy ózara senim kýn ótken sayyn setinep barady. Búl bizding Qazaqstan ýshin keri әserin tiygizbey qoymaydy. Dәl osy sәtte arbany da syndyrmay, ógizdi de óltirmey shyghu – onaylyqqa soqpaydy.

Anyghynda, Qantar oqighasynan keyin keybir sarapshylardyng Qazaqstannyng kópvektorly sayasatynyng keleshegi búldyr degenin de oqyp bildik. Óitkeni, әlemdegi geosayasy qysymnyng kýrt artuyna baylanysty ónirlik dengeydegi «oyynshylargha» beytaraptyq tanytu kýn ótken sayyn qiyndap barady.

Odan qalsa, «Qantar qasiretinen» jәne Europa parlamentining qararynan keyin elimizge sanksiya salyna ma degen qauip tuyndaghany aqiqat.

Almaghayyp tústa Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyng kәsiby diplomattyq qadamy nәtiyjesin berdi. Europa parlamentining qarary obektivti emes dep tanyp, ondaghy birneshe deputat Qazaqstannyng mýddesin qorghady.

Osy sәtterde shyghystaghy Qytay, Ýndistan, Shyghys Aziya elderimen, irgemizdegi Resey jәne ortalyq Aziya memleketterimen, tipti, músylman әlemimen, batystaghy halyqaralyq úiymdarmen qarym-qatynasty nyghaytu boyynsha manyzdy qadamdar jasalghanyn kórdik. Ángimemiz «dәmsiz» bolmasyn, dәiektermen «túzdayyq».

Esterinizde bolsa, 25 qantarda «Ortalyq Aziya – Qytay» onlayn sammiyti ótti. Arasyna kóp uaqyt salmay 5 aqpanda XXIV Qysqy Olimpiada oiyndarynyng ashylu saltanatynan keyin Beyjinde Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev pen Qytay basshysy Sy Szinipin kelissóz jýrgizu maqsatynda dóngelek ýstel basynda bas qosty. Nәtiyjesinde, sauda-ekonomikalyq baylanystar nyghayyp, «Bir beldeu jәne bir jol» megajobasyn damytugha basymdyq berildi.

Atalghan sapar barysynda Qytaydyng memlekettik reziydensiyasyna ýsh elding ghana basshylary ornalasqan: Resey Preziydenti Vladimir Putiyn, Pәkistan Premier-ministri Imran Han jәne Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev. Qytay biyligining búl qadamy da kóp nәrseden habar bereri aqiqat.

Ýndistan elimen yntamyqtastyq baylanys ta óz jemisin berip keledi. «Ontýstik vektordy» nyghaytugha jasalghan qareket nәtiyjesinde Qazaqstan men Ýndistan arasyndaghy tauar ainalymy 3 mlrd AQSh dollaryna jetken. Kýni keshe Týrikmenstan preziydenti Serdar Berdimúhamedov Astanagha at basyn búrdy. Ekijaqty kelissóz nәtiyjesinde ekeuara sauda-sattyq ainalymyn 1 mlrd dollargha jetkizuge uaghdalasty.

Elimizde әlemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylary sezining ótui de – manyzdy oqigha. Oghan Rim Papasynyng ózi qatysqanyn kórip otyrmyz. Keyinnen eki jyl boyy reziydensiyasynan alystamaghan Sy Szinipin alghashqy saparyn Qazaqstannan bastady. Álbette, búl qadam qazaq Kóshbasshysynyng alpauyttar aldyndaghy abyroyynyng asqaqtyghyn aighaqtap túr.

Astanada ótken Aziya sammiyti de elimizdi jana belesterge kótergenin bayqap otyrmyz. Álem nazary Aqordagha auyp, aumaly-tókpeli tústa birligimizdi bekemdey alghan memleketimizge tandana әri qyzghana qarady. Batys basylymdary sammit jayynda oy qozghaghanda Resey men Ukrain arasyndaghy soghys Qazaqstangha jana mýmkindikter ashyp otyr dep jarysa jazuda.

Ras, osynau alan-eleng sәtting ózinde «qauipsizdik mekenine» ainalyp, ýzdiksiz damu jolynan janylmaghanymyz – baghalaugha túrarlyq enbekting kórinisi. Sebebi, qazirgi uaqytta jappay asharshylyq kóptegen elderding shanyraghyn shayqaltuda. Derekterge sýiensek, әlemde kýn sayyn 828 million adam as-auqatsyz kýn keshude. Ashtyqqa úshyraghandardyng 60%-y qaruly qaqtyghystar bolyp jatqan aumaqta nemese olarmen irgeles memleketterding azamattary.

Ol az deseniz, sarapshylardyng pikirinshe, eriksiz kóshi-qon mәselesi de kýn sanap artyp keledi. Biyl 7,3 millionnan astam azamattar atamekeninen alystap,  shetelden baspana izdeuge mәjbýr bolghan.

Álemdik ekonomikadaghy jaghday inflyasiyanyng ósuimen, júmys oryndarynyng qysqaruymen jәne ekonomikalyq qúldyraumen sipattalady.

Osyghan oray Resey-Ukraina arasyndaghy soghys әlem boyynsha azyq-týlik baghasynyng kýrt ósuine әkep soqty. Býginde halyqaralyq valutalyq qor 2022 jyly jahandyq inflyasiya boljamyn 8,3%-gha deyin kóterdi. Tipti, alpauyt degen AQSh pen Batys Europa elderinde inflyasiya dengeyi songhy 40 jylda bolmaghan rekordtyq kórsetkishke jetti. Naqtylasaq, AQSh-ta – 8%-dan asty, al Euroaymaqta – 10%.

Áytkenmen, jahandyq syn-qaterlerge qaramastan, ontayly jýrgizilgen diplomatiyalyq kelissózder, josparly strategiya nәtiyjesinde elimizde túraqty ekonomikalyq ósim saqtaluda. 2022 jylghy qantar-tamyzda Qazaqstan ekonomikasynyng ósu qarqyny 3,1% qúraghan.

Budjet kiristeri boyynsha jospar 125 mlrd tengege asyra oryndalghan.

Ár qiyndyq jana mýmkindikterge jol ashatyny belgili. Al sol mýmkindikterdi mýlt jibermey, ontayly sәtti útymdy paydalana bilu – kóregendilikting kórinisi. Búl túrghyda da Preziydentimiz naqty tapsyrma berdi: «Biz investisiyalyq kapital ýshin bolyp jatqan jahandyq kýresting kuәsimiz. 1400 iri sheteldik kompaniyanyng әrbir ekinshisi qyzmetin toqtatty nemese Resey naryghynan birjola ketti. Olardyng Qazaqstandaghy relokasiyasy ýshin Ýkimet qolayly jaghday jasauy kerek. Búl bizding orta jәne joghary shektegi ta­uarlar óndirisin arttyra týsuge jaqsy mýmkindik beredi», dedi.

Demek, orayly ortada kelisti kelissóz jýrgizip, elimizde búryn-sondy bolmaghan óndiristik revolusiya jasaudyng alghashqy qadamdary jasaldy. Nәtiyjesinde, elimizge 50 kompaniya keluge niyetti. Múnyng ózinde olar Qazaqstangha 400 mlrd dollar investisiya salmaq. Qosymsha 270 kompaniyamen kelissózder jýrgizilude. Atalghan óndiris oshaqtary eng birinshi bizding eldegi túraqtylyq pen tútastyqty erekshe qúrmet tútyp otyr. Ekinshiden, Qazaqstannyng geografiyalyq ornalasuyna qyzyghushylyq tanytuda. Aqiqatynda, shyghysymyzda milliard tútynushysy bar Qytay túr, teriskeyde Resey, tipti, ortalyq Aziyanyng jýregindemiz. Demek, investorlar ýshin de tәuelsiz elimiz aimaqtargha ashylatyn altyn qaqpa bolmaq.

Demek, dýnie dýrbelenge týsken sәtte kejegeni keri tartpay, әr nәrseni Abay aitpaqshy «úghynysyp, kelisip, janjalsyz sheshu» manyzdy. Ári ainalasy ýsh jyldan astam uaqytta Qasym-Jomart Kemelúlynyng demokratiyagha bastaghan qadamyn aiqyn kórip, bilip otyrmyz. Nәtiyjesinde, «aqiqaty osy» dep qos ókpemizdi qolymyzgha alyp, shaujaylanyp tebingende aldymyzgha jan salmaytyndy shyghardyq. Áriyne, dúrys. Áytkenmen, jalqylyq aqiqat, jalpylyq kesel tudyrmauyn payymdauymyz manyzdy.

Anyghyn aitqanda, qazir sayasy oiyn oinap, bәsekelesetin sәt emes. Sebebi, tarazy basynda tәuelsizdik taghdyry túr.

Álemdik dýmpudi ontayly paydalanyp otyrghan keybir el ishine iritki salushylar qazir aqparattyq maydangha bel sybana kiristi. Olardyng aramza oiy – el ishin ydyratu. Dәl osylay «Qantarda» qol jetkize almaghan biylikti basyp alu.

Shyndyghynda, qazaqtyng basynan ne ótpedi dersiz. Babalarymyz attyng jaly, týiening qomynda jýrip kýn keshti. Tәuelsizdik tany atqangha deyin «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlama», qoldan jasalghan asharshylyq pen soghystan kóz ashpadyq. Tipti, yadrolyq qarudyng da kesepatyn kórgen bizding qazaq.

Endeshe, elimizding auzy endi ghana aqqa, jambasy taqqa tiygende derbestikting qadirin qashyryp almayyq.

Tarih tóreshi «Kýsh – birlikte» ekenin dәleldep keledi. Búl qadam kóne zamannan qazaqtyng arman-ansary. Sebebi, babalarymyz «Birlik qylmay el onbas» degen.

Men bireudi maqtap, endigisin dattaudan aulaqpyn, tek aqiqatqa anyq qarap, erding enbegin baghalay biluimiz manyzdy dep esepteymin. Kópke topyraq shashudan aulaqpyn, әitkenmen jogharyda ataghanymday, memleketke paydasy túrmaq, qolyndaghy balasy, qoynyndaghy qatynyna shamasy kelmegender aqylmangha ainalghanyna kýiinesin.

Al Qasym-Jomart Toqaevtyng diplomatiyalyq qadamy men sayasy sauattylyghy әlem elderin tandandyryp otyrghanyn ghalamtor dәleldep beredi.

Shyndyghynda, ghalamdyq syn saghatynda kәsiby diplomat, súnghyla sayasatkerler ghana elin tyghyryqtan alyp shyghatyny aqiqat.

Sondyqtan qazirgi preziydenttik saylaugha asqan jauapkershilikpen qaraghan abzal. Sebebi, endigi kezende abyroyymyzdyng asuy da, berekemizding qashuy da ózimizge baylanysty.

Qaynar Júmaghoja

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388