Búl ýshin  biz aldymen  Euraziya týrkilerining auyzsha dәstýrinde jaqsy saqtalghan Uyz han turaly derekterdi qarastyruymyz qajet. Jazba әdebiyette  Uyzdyn  Oghyz bolyp atalatyn eskertip alayyq, sol sebepti biz bir jerde Uyz, ekinshi jerde Oghyz dep jaza beremiz, aiyrmasy joq.  Rashid ad-dinning «Jamigh at-tauariyh», Ábilghazy bahadýr hannyng «Týrik shejiresine», «Oghyz name» dastanyna qarasaq Uyz han dәuiri Euraziyanyng úly dalasyn mekendegen týrik tekti taypalardyn  alyp imperiya qúrghan, tórt qúbylagha tútas biyligi jýrgen, әlem halyqtaryn tize býktirgen óktem shaghy. Uyz han turaly әngimeler Úly dala biyleushi әuletining genealogiyalyq qúqyghyn dәleldeu jәne memleket qúrylymy turaly mol derekter beredi.

Ábilghazynyng aituy boyynsha «Uyz hannyng әkesi Qara han, onyng atasy Múghol han, arghy atasy – Týrik, arghy babasy – Alasha han». Shejirege qaraghanda yqylym zamannan beri búl patshalyq әulet jazda qazaq saharasyn mekendeydi: «Qara han әkesinen keyin býkil elge patshalyq qúrdy. Jazdy kýni ol Er taq jәne Ker taq degen taulardy jaylar edi, kәzirgi kýni búl taular Úly tau jәne Kishi tau atalady. Al qys týskende Qaraqúmdy jәne Syr ózenining jaghasyn qystar edi».  Týrki halyqtarynyng shejiresinde Uyzdyng atasy dep bayandalatyn Qarahan ariyler ortasynda Afrosiyab (Afrasiyab) atymen tanymal, búl atau qara degen úghymdy bildiredi. Bir qyzyghy Qarahan kóne  týrkilik foliklorlyq mәtinderde Alyp Er Tongha bolyp atalady.

Mәshhýr Jýsip shejiresinde Uyz hannyng atababalary, ómirge kelui, onyng jaulap alu soghystary kóptegen әfsanalyq sujettermen qosa bayandalady: «Áuel basta Núq payghambardan tarap bólingende Jappas (Yafet) degen balasynan Týrik, odan Týtik, odan Qoy, odan Edilshe, odan Alasha, odan Múghol men Tatar. Múgholdan Qara han, odan Uyz han. Osy Uyz hannan órbip, óngen nәsilden taradyq. Kiyiz ýy sol Uyz hannyng jasatqan ýii. Kiyiz tuyrlyqty qazaq, uyz ýili atanghany sodan» - deydi.  «Uyz» degen sóz kóne qazaq tilinde kiyiz ýige de qatysty aitylatynyn eskertemiz, ekinshiden-  Ábilghazy Týrik pen Uyz han arasy tórt ata dese, Mәshhýr segiz  ata deydi, Rashiyd-ad din toghyz ata deydi. Búl әngimege tómende  qayta oralamyz.

*

Qazaq shejiresi «Uyz ósken song úlygh patsha bolyp, dýnie jýzine әmiri jýrip, kóp uәlәiattardy alyp, qansha júrtty músylman qyldy» – dep kóshpeli ru-taypalardyng imperiyalyq biylik satysyna ótkenin, adam balasyn algha jeteleytin negizgi sayasy faktor esebinde kýrdeli biylik instituttaryn qúrghanyn mәlimdeydi. Shejiredegi «músylmandyq» - shartty úghym, tarihy mәlimetter boyynsha búl kezeng kóshpelilerding adamzat balasynyng aldy bolyp mәjusiylik qaranghylyqtan «Bir Tәniri» dep jaratushyny moyynday bastaghan kezeni. Uyz hangha baylanysty tarihy anyzdardyng ishinde erekshe nazar audaratyny qazaqtyng «toghyz» atalatyn saltyna qatysty derekter: «Kiyiz ýidi osy Uyz jasatyp, yzuynan shygharyp, sonyng haqynda ýlken toy jasap, toghyz jýz jylqy, toqsan myng qoy soyghyzdy. Bylgharydan toqsan toghyz saba tiktirip, toqsanyna qymyz, toghyzyna sharap toltyryp, barlyq nókerlerin shaqyryp sol kiyiz ýidi tigip qoyghan. Sol ýshin atamyz Uyz ekeni anyq atalady. Uyz arghy babam Týrikten ózime sheyin toghyz atagha sheyin handyq ýzilmey keldi dep, әr nәrsening dara jasy toghyz toghyzdan bolsyn dep yrym qylghan eken. Sol ýshin qazaq júrtynda týie bastatqan toghyz mal baylaydy. Torqaly toygha toghyz, topyraqty ólimge toghyz bastatyp syi-siyapat qylysady». «Toghyz» qazaqtyng әdet-ghúryp erejelerining ishinde berik oryn alghan týsinik. Ábilghazynyng «Týrik shejiresi» onyng shyghu tarihyn bir jaghynan genealogiyalyq jýiemen baylanystyrsa (toghyz ata boyynsha tuystyq jalghastyq), ekinshiden sayasy ornyqtylyqpen tikeley baylanystyrady (toghyz ata boyy biylikting ýzilmeui). Sonymen birge týrki halyqtarynyng qúqyqtyq praktikasynda «toghyz» aiyptyng negizgi ekvivalenti «jesir (qúl, ne kýn) bastaghan toghyz», «ýiirimen ýsh toghyz» t.b.. Búl ereje HH ghasyr basyna deyin әdet-ghúryp zandary ayasynda qarym-qatynas qúraly bolyp qyzmet atqardy. Sonymen birge negizgi maghynasyn saqtap qaluy da kezdesedi. Mәselen, HIH ghasyr ortasyna deyin qazaq arasynda bir jerde ýzbey toghyz jyl otyrsa, onda sol jer sol kisining menshigi esepteletin ereje bolghan.

*

Uyz han zamanyndaghy Úly Dala kóshpelilerining memlekettik – sayasy qúrylysy, etnikalyq qúrylymynyng erekshelikteri  Rashiyd-ad-dinning «Oghyz-nama» әngimeleri siklynan kórinis beredi. Olardyng ishinde kózge týsetini biylik dәstýrleri, әkimshilik qúrylym, múragerlik mәseleleri. Mәselen, Uyz han qalyng әskerimen Sham elinde jýrgende bolghan eken dep Rashiyd-ad-din mynaday bir әngimeni aitady: «Ol joryqta Uyzdyng qasynda bir aqylghóy qariya bar edi. Onyng aty Úlyq Týrik edi. Sol qariya bir kýni týs kóredi, týsinde bir altyn jaq, ýsh kýmis oq kóredi. Úiqydan túryp týsinde kórgenin Uyz hangha bildiredi…Aqylmen jýrdi. Uyz qaghan Úlyq Týrikting sózin jaqsy kórdi, aqylyn súrady. Uyz hannyng alty úly bar edi. Úlyq Týrikting úsynysy boyynsha ýsh ýlken úlyn shyghys jaqqa júmsady, ýsh kishi úlyn kýn batysqa júmsady. «Kýn, Ay, Júldyz (Uyzdyng balalarynyng attary) kóp an, kóp qús aulaghan son, jolda bir altyn jaq tauyp aldy, atasyna әkep berdi…Taghy onan song Kók, Tau, Teniz kóp an, kóp qús aulaghan son, jolda ýsh kýmis oq tauyp aldy, atasyna әkep berdi. - Siz ýsh ýlken úlym, - dedi Uyz han, altyn jaq tauyp әkeldinder jәne ony búzyp aldynyzdar. Sizder býginnen bastap qiyamet qayym bolghansha «Búzoq» atanasyndar. -Siz ýsh kishi úlym, ýsh oq tauyp әkeldinizder, sizder «ýshoq» atanasyzdar. - Jaqty jәne oqty tapqandaryng adamnyng isi emes, tәnirining búiryghy. Bizden búryn ómir sýrgen halyq jaqty patshagha tenep, ózderin oqpyz dep bilgen. Men ólgennen keyin Kýn han mening taghyma otyrsyn, - dep ósiyet qyldy Uyz han. Aqyr zaman bolghansha Búzoqtyng bir jaqsysy patsha bolyp, ózgeleri dýnie tausylghansha nókerlikke riza bolsyn!». Shyghys tarihshylarynyng enbekterin jәne dala qariyalarynyng shejire anyzdaryn paydalanghan Rashiyd-ad-din Uyz han kindiginen taraghan 36 hannyng ómirbayanyn beredi. Onyng alghashqysy 120 jyl biylik qúrsa, ýsheui 90 jyl taqta otyrdy, ekeui 75 jyldan, ekeui – 70 jyldan, bireui 32 jyl, altauy – 22 jyl, bireui 15, bireui – 12 t.b. Osylaysha, «biz ertegidey eski dәuirdegi Uyz hannan bastap Shynghys hangha deyingi aralyqtaghy tórt ýlken kezendi Uyz hannan taraghan úrpaqtardyng ómirbayany arqyly surettep bere alamyz» deydi «Oghyz-namege» týsinikteme jasaghan әzirbayjandyq ghalym R. Shukurova.

*

Osy arada ortaghasyrlyq Qarahan memleketi jәne onyng Euraziya órkeniyetindegi orny turaly aitudyng reti kelip túr. Búl mәsele qola dәuirindegi, yaghny bizding jyl sanauymyzgha deyingi II mynjyldyqtan bastap H-HI ghasyrlargha deyin etnikalyq jәne sayasy jalghastyq ýzilmegenin kórsetedi. Týrik  týbine  qatysty shejiresinde atalatyn jer-su ataularyna nazar audarynyz- Er taq jәne Ker taq  (Úly tau jәne Kishi tau), Ortaq (Ortau) pen Qaz taq (Qazylyq), Qaraqúm men Borsyq qúmdary,   Syr ózeni jәne Qaraqorym, Kәri Sayram. Altay turaly әngime joq. Osydan-aq oilana beriniz...

Jambyl Artyqbaev

Abai.kz