بۇل ءۇشىن  ءبىز الدىمەن  ەۋرازيا تۇركىلەرىنىڭ اۋىزشا داستۇرىندە جاقسى ساقتالعان ۋىز حان تۋرالى دەرەكتەردى قاراستىرۋىمىز قاجەت. جازبا ادەبيەتتە  ۋىزدىڭ  وعىز بولىپ اتالاتىن ەسكەرتىپ الايىق، سول سەبەپتى ءبىز ءبىر جەردە ۋىز، ەكىنشى جەردە وعىز دەپ جازا بەرەمىز، ايىرماسى جوق.  راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح»، ابىلعازى ءباحادۇر حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنە»، «وعىز نامە» داستانىنا قاراساق ۋىز حان ءداۋىرى ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىن مەكەندەگەن تۇرىك تەكتى تايپالاردىڭ  الىپ يمپەريا قۇرعان، ءتورت قۇبىلاعا تۇتاس بيلىگى جۇرگەن، الەم حالىقتارىن تىزە بۇكتىرگەن وكتەم شاعى. ۋىز حان تۋرالى اڭگىمەلەر ۇلى دالا بيلەۋشى اۋلەتىنىڭ گەنەالوگيالىق قۇقىعىن دالەلدەۋ جانە مەملەكەت قۇرىلىمى تۋرالى مول دەرەكتەر بەرەدى.

ابىلعازىنىڭ ايتۋى بويىنشا «ۋىز حاننىڭ اكەسى قارا حان، ونىڭ اتاسى مۇعول حان، ارعى اتاسى – تۇرىك، ارعى باباسى – الاشا حان». شەجىرەگە قاراعاندا ىقىلىم زاماننان بەرى بۇل پاتشالىق اۋلەت جازدا قازاق ساحاراسىن مەكەندەيدى: «قارا حان اكەسىنەن كەيىن بۇكىل ەلگە پاتشالىق قۇردى. جازدى كۇنى ول ەر تاق جانە كەر تاق دەگەن تاۋلاردى جايلار ەدى، كازىرگى كۇنى بۇل تاۋلار ۇلى تاۋ جانە كىشى تاۋ اتالادى. ال قىس تۇسكەندە قاراقۇمدى جانە سىر وزەنىنىڭ جاعاسىن قىستار ەدى».  تۇركى حالىقتارىنىڭ شەجىرەسىندە ۋىزدىڭ اتاسى دەپ باياندالاتىن قاراحان اريلەر ورتاسىندا افروسياب (افراسياب) اتىمەن تانىمال، بۇل اتاۋ قارا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىر قىزىعى قاراحان كونە  تۇركىلىك فولكلورلىق ماتىندەردە الىپ ەر توڭعا بولىپ اتالادى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ شەجىرەسىندە ۋىز حاننىڭ اتابابالارى، ومىرگە كەلۋى، ونىڭ جاۋلاپ الۋ سوعىستارى كوپتەگەن افسانالىق سيۋجەتتەرمەن قوسا باياندالادى: «اۋەل باستا نۇق پايعامباردان تاراپ بولىنگەندە جاپپاس (يافەت) دەگەن بالاسىنان تۇرىك، ودان تۇتىك، ودان قوي، ودان ەدىلشە، ودان الاشا، ودان مۇعول مەن تاتار. مۇعولدان قارا حان، ودان ۋىز حان. وسى ۋىز حاننان ءوربىپ، ونگەن ناسىلدەن تارادىق. كيىز ءۇي سول ۋىز حاننىڭ جاساتقان ءۇيى. كيىز تۋىرلىقتى قازاق، ۋىز ءۇيلى اتانعانى سودان» - دەيدى.  «ۋىز» دەگەن ءسوز كونە قازاق تىلىندە كيىز ۇيگە دە قاتىستى ايتىلاتىنىن ەسكەرتەمىز، ەكىنشىدەن-  ابىلعازى تۇرىك پەن ۋىز حان اراسى ءتورت اتا دەسە، ءماشھۇر سەگىز  اتا دەيدى، راشيد-اد دين توعىز اتا دەيدى. بۇل اڭگىمەگە تومەندە  قايتا ورالامىز.

*

قازاق شەجىرەسى «ۋىز وسكەن سوڭ ۇلىع پاتشا بولىپ، دۇنيە جۇزىنە ءامىرى ءجۇرىپ، كوپ ءۋالاياتتاردى الىپ، قانشا جۇرتتى مۇسىلمان قىلدى» – دەپ كوشپەلى رۋ-تايپالاردىڭ يمپەريالىق بيلىك ساتىسىنا وتكەنىن، ادام بالاسىن العا جەتەلەيتىن نەگىزگى ساياسي فاكتور ەسەبىندە كۇردەلى بيلىك ينستيتۋتتارىن قۇرعانىن مالىمدەيدى. شەجىرەدەگى «مۇسىلماندىق» - شارتتى ۇعىم، تاريحي مالىمەتتەر بويىنشا بۇل كەزەڭ كوشپەلىلەردىڭ ادامزات بالاسىنىڭ الدى بولىپ ماجۋسيلىك قاراڭعىلىقتان «ءبىر ءتاڭىرى» دەپ جاراتۋشىنى مويىنداي باستاعان كەزەڭى. ۋىز حانعا بايلانىستى تاريحي اڭىزداردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋداراتىنى قازاقتىڭ «توعىز» اتالاتىن سالتىنا قاتىستى دەرەكتەر: «كيىز ءۇيدى وسى ۋىز جاساتىپ، ىزۋىنان شىعارىپ، سونىڭ حاقىندا ۇلكەن توي جاساپ، توعىز ءجۇز جىلقى، توقسان مىڭ قوي سويعىزدى. بىلعارىدان توقسان توعىز سابا تىكتىرىپ، توقسانىنا قىمىز، توعىزىنا شاراپ تولتىرىپ، بارلىق نوكەرلەرىن شاقىرىپ سول كيىز ءۇيدى تىگىپ قويعان. سول ءۇشىن اتامىز ۋىز ەكەنى انىق اتالادى. ۋىز ارعى بابام تۇرىكتەن وزىمە شەيىن توعىز اتاعا شەيىن حاندىق ۇزىلمەي كەلدى دەپ، ءار نارسەنىڭ دارا جاسى توعىز توعىزدان بولسىن دەپ ىرىم قىلعان ەكەن. سول ءۇشىن قازاق جۇرتىندا تۇيە باستاتقان توعىز مال بايلايدى. تورقالى تويعا توعىز، توپىراقتى ولىمگە توعىز باستاتىپ سىي-سياپات قىلىسادى». «توعىز» قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرىنىڭ ىشىندە بەرىك ورىن العان تۇسىنىك. ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» ونىڭ شىعۋ تاريحىن ءبىر جاعىنان گەنەالوگيالىق جۇيەمەن بايلانىستىرسا (توعىز اتا بويىنشا تۋىستىق جالعاستىق), ەكىنشىدەن ساياسي ورنىقتىلىقپەن تىكەلەي بايلانىستىرادى (توعىز اتا بويى بيلىكتىڭ ۇزىلمەۋى). سونىمەن بىرگە تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇقىقتىق پراكتيكاسىندا «توعىز» ايىپتىڭ نەگىزگى ەكۆيۆالەنتى «جەسىر (قۇل، نە كۇڭ) باستاعان توعىز»، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ت.ب.. بۇل ەرەجە حح عاسىر باسىنا دەيىن ادەت-عۇرىپ زاڭدارى اياسىندا قارىم-قاتىناس قۇرالى بولىپ قىزمەت اتقاردى. سونىمەن بىرگە نەگىزگى ماعىناسىن ساقتاپ قالۋى دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءحىح عاسىر ورتاسىنا دەيىن قازاق اراسىندا ءبىر جەردە ۇزبەي توعىز جىل وتىرسا، وندا سول جەر سول كىسىنىڭ مەنشىگى ەسەپتەلەتىن ەرەجە بولعان.

*

ۋىز حان زامانىنداعى ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك – ساياسي قۇرىلىسى، ەتنيكالىق قۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى  راشيد-اد-ءديننىڭ «وعىز-ناما» اڭگىمەلەرى تسيكلىنان كورىنىس بەرەدى. ولاردىڭ ىشىندە كوزگە تۇسەتىنى بيلىك داستۇرلەرى، اكىمشىلىك قۇرىلىم، مۇراگەرلىك ماسەلەلەرى. ماسەلەن، ۋىز حان قالىڭ اسكەرىمەن شام ەلىندە جۇرگەندە بولعان ەكەن دەپ راشيد-اد-دين مىناداي ءبىر اڭگىمەنى ايتادى: «ول جورىقتا ۋىزدىڭ قاسىندا ءبىر اقىلعوي قاريا بار ەدى. ونىڭ اتى ۇلىق تۇرىك ەدى. سول قاريا ءبىر كۇنى ءتۇس كورەدى، تۇسىندە ءبىر التىن جاق، ءۇش كۇمىس وق كورەدى. ۇيقىدان تۇرىپ تۇسىندە كورگەنىن ۋىز حانعا بىلدىرەدى…اقىلمەن ءجۇردى. ۋىز قاعان ۇلىق تۇرىكتىڭ ءسوزىن جاقسى كوردى، اقىلىن سۇرادى. ۋىز حاننىڭ التى ۇلى بار ەدى. ۇلىق تۇرىكتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءۇش ۇلكەن ۇلىن شىعىس جاققا جۇمسادى، ءۇش كىشى ۇلىن كۇن باتىسقا جۇمسادى. «كۇن، اي، جۇلدىز (ۋىزدىڭ بالالارىنىڭ اتتارى) كوپ اڭ، كوپ قۇس اۋلاعان سوڭ، جولدا ءبىر التىن جاق تاۋىپ الدى، اتاسىنا اكەپ بەردى…تاعى ونان سوڭ كوك، تاۋ، تەڭىز كوپ اڭ، كوپ قۇس اۋلاعان سوڭ، جولدا ءۇش كۇمىس وق تاۋىپ الدى، اتاسىنا اكەپ بەردى. - ءسىز ءۇش ۇلكەن ۇلىم، - دەدى ۋىز حان، التىن جاق تاۋىپ اكەلدىندەر جانە ونى بۇزىپ الدىڭىزدار. سىزدەر بۇگىننەن باستاپ قيامەت قايىم بولعانشا «بۇزوق» اتاناسىڭدار. -ءسىز ءۇش كىشى ۇلىم، ءۇش وق تاۋىپ اكەلدىڭىزدەر، سىزدەر «ۇشوق» اتاناسىزدار. - جاقتى جانە وقتى تاپقاندارىڭ ادامنىڭ ءىسى ەمەس، ءتاڭىرىنىڭ بۇيرىعى. بىزدەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن حالىق جاقتى پاتشاعا تەڭەپ، وزدەرىن وقپىز دەپ بىلگەن. مەن ولگەننەن كەيىن كۇن حان مەنىڭ تاعىما وتىرسىن، - دەپ وسيەت قىلدى ۋىز حان. اقىر زامان بولعانشا بۇزوقتىڭ ءبىر جاقسىسى پاتشا بولىپ، وزگەلەرى دۇنيە تاۋسىلعانشا نوكەرلىككە ريزا بولسىن!». شىعىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جانە دالا قاريالارىنىڭ شەجىرە اڭىزدارىن پايدالانعان راشيد-اد-دين ۋىز حان كىندىگىنەن تاراعان 36 حاننىڭ ءومىربايانىن بەرەدى. ونىڭ العاشقىسى 120 جىل بيلىك قۇرسا، ۇشەۋى 90 جىل تاقتا وتىردى، ەكەۋى 75 جىلدان، ەكەۋى – 70 جىلدان، بىرەۋى 32 جىل، التاۋى – 22 جىل، بىرەۋى 15, بىرەۋى – 12 ت.ب. وسىلايشا، «ءبىز ەرتەگىدەي ەسكى داۋىردەگى ۋىز حاننان باستاپ شىڭعىس حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى ءتورت ۇلكەن كەزەڭدى ۋىز حاننان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ءومىربايانى ارقىلى سۋرەتتەپ بەرە الامىز» دەيدى «وعىز-نامەگە» تۇسىنىكتەمە جاساعان ازىربايجاندىق عالىم ر. شۋكيۋروۆا.

*

وسى ارادا ورتاعاسىرلىق قاراحان مەملەكەتى جانە ونىڭ ەۋرازيا وركەنيەتىندەگى ورنى تۋرالى ايتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. بۇل ماسەلە قولا داۋىرىندەگى، ياعني ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى مىڭجىلدىقتان باستاپ ح-ءحى عاسىرلارعا دەيىن ەتنيكالىق جانە ساياسي جالعاستىق ۇزىلمەگەنىن كورسەتەدى. تۇرىك  تۇبىنە  قاتىستى شەجىرەسىندە اتالاتىن جەر-سۋ اتاۋلارىنا نازار اۋدارىڭىز- ەر تاق جانە كەر تاق  (ۇلى تاۋ جانە كىشى تاۋ), ورتاق (ورتاۋ) پەن قاز تاق (قازىلىق), قاراقۇم مەن بورسىق قۇمدارى،   سىر وزەنى جانە قاراقورىم، كارى سايرام. التاي تۋرالى اڭگىمە جوق. وسىدان-اق ويلانا بەرىڭىز...

جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz