«Toydyng bolghanynan boladysy qyzyq» demekshi preziydent saylauy óz mәresine jetti. Bir ókinishtisi bizding elding deputat, preziydent saylauy órkeniyetti elderdegidey qyzyqty, tartysty ótken emes. Sodan bolar halyqtyng saylaugha degen belsendiligi tómen. Sodan bolar, «saylaugha bardyng ne, barmadyng ne, kimge dauys berdin, bermeding ne, bәri bir biylikting degeni bolady, bizding elde әdil saylau bolghan emes» dep qolyn bir siltep ketetinder kóp...

Úzyn sózding qysqasy, búl jolghy jenis 82,5 payyzben Qasym-Jomart Toqaevqa búiyrdy. Áriyne, solay bolugha tiyis qoy. Óitkeni memleketting tizgini óz qolynda, Parlament Senaty men Mәjilisi tóraghalarynan bastap, «Amanat», «Aqjol» sekildi partiyalar men oblys, audan, auyl әkimderine deyin týn úiqysyn tórt bólip qoldau kórsetip, ýgit-nasihatyn jalaulatyp, «jayylyp jastyq, iyilip tósek» bolyp jýrse, aty da, zaty da eshkimge belgisiz bes kandidattyng bireui qara ýzip shyghady deysiz be? Bes kandidattyng dausyn qosyp eseptesek te, Toqaevtyng shanyna ilespey qalypty. Búl «Ayaz әlindi bil, qúmyrsqa jolyndy bil» degenning naghyz ózi boldy. Sol sebepten de Q.Toqaevqa naghyz bәsekeles, qarsylas kandidattyng bolmauy halyqtyng qarnyn ashtyrdy.

Óitkeni elding preziydentin  saylau – jay saylau emes, memleketting tizginin ústaytyn, elding qamyn jeytin, úrpaqtyng bolashaghyn oilaytyn, halqyn órkeniyetke bastaytyn, kerek bolsa algha qaray sýireytin kóshbasshyny janylmay tandaudyng tamasha orayy.

Endi artymyzgha sheginis jasap, әngimeni әlqisadan bastap kórelik. Preziydent Toqaevtyng kezekten tys preziydenttik saylau ótkizemiz degen ýndeui jariyalanghannan bastap sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdar úiqysynan mezgilsiz oyanyp, asyghys-ýsigis qimylday bastady. Ózderining bar ekendikterin júrtqa bildirgisi kelip keybireuleri kandidattaryn dayyndap, sayasy dodagha ýkilep qosyp jiberdi. Kandidattar «saylau» degen osy bir «sayasy nauqannyn» han-bazarynda ózderining saylau aldy baghdarlamalaryn halyqqa úsynyp, el aralap ýgit-nasihatyn jasady. Áueli deseniz, teledebatqa da shyghyp ýlgirdi. Debatqa Q.Toqaev ózi barmaghanymen, Parlament Mәjilisting tóraghasy E.Qoshanovty jiberipti, qalghan júrtqa aty da, zaty da onsha belgisiz kandidattar kógildir ekranda boy kórsetti. Áu basta qalyng júrtty qatty alandatqan jaghday da osy edi. Búl qoghamda, baspasózde, әleumettik jelide qyzu talqylandy. «Jiguli» esimi jyr boldy, taghy bir kandidattyng «Preziydent bolu mening maqsatym emes» degen sózi elding auzyn ashtyrdy.

Jasyratyny joq, júrt arasynda  «Ana bes kandidattan basqa elge belgili, halqyna jany ashityn, Toqaevqa bәsekelester nege tirkelmegen? Teledebatqa Toqaev ózi barmay senimdi ókilin jibergeni nesi? Júrt bile bermeytin, tanymaytyn adamdardy qalay preziydent saylaymyz? Qalay oghan memleketti senip tapsyramyz? Búl halyqty sayqymazaq jasaghanmen birdey ghoy. Memleketting milliardtaghan qarjysyn bosqa shashqansha, Toqaevtyng ózi preziydent bola salmady ma?» degen sekildi ashynu men renishke toly san súraqtar halyq arasynda jeldey esti, qarday borady. Qansha jerden qalay aitsaq ta, búl saylaudyng bolatyny anyq edi. Búl halyqaralyq zang men erejege sayatyn sayasy prosess, onsyz bolmaydy. Óitkeni «Qazaqstanda preziydenttik saylau ótkeli jatyr, qalay ótedi eken, zang búzushylyqtar bola ma, bolmay ma» degen sekildi sheteldik kózder, halyqaralyq sayasy úiymdar bizge qadalyp túrdy. Mine, qalay ótse de, óz missiyasyn oryndady. Búl saylauda halyqaralyq úiymdardyng 641 ókili, elimizding mynnan asa baqylaushysy saylau uchaskelerinde tóbe kórsetipti.

Qysqasy, saylauda elding ertenin, bolashaghyn oilaytyn, memleketting damuyna, gýldenuine, halqynyng túrmysynyng jaqsaruyna ayanbay enbek etetin, ter tógetin, jemqorlyq pen әdiletsizdikti tejey alatyn batyl da, salihaly basshynyng bolghany dúrys qoy, bәrimizding de armanymyz osy emes pe? Osy alty kandidattyng qaysysy siz ben bizding oiymyzdan shyghady? degen súraq qoyylsa, kóbimiz oilanyp qalatynymyz ras... Biraq әdiletti Qazaqstan ýshin dauys beremiz dep jýrgender kóp boldy.

Toqaev birinshi ret preziydent bolyp otyrghan joq, búl onyng ekenshi ret basym dauyspen qayta saylanuy. Osy saylaugha deyin eldi tórt jyl basqardy. 2019 jyly tughan bala tәi-tәy basyp, tilin shygharyp, on-solyn tanyp balabaqshagha bardy. Bilgen adamgha az jyl emes. «Preziydent Q.Toqaev qazirgi saylaualdy baghdarlamasyndaghy halyqqa bergen uәdesin sol kezde iske asyrugha bolar edi ghoy?! El kýtken sayasy reformalardy jýrgizip, әdiletti Qazaqstandy qúrugha bolatyn uaqyt boldy ghoy?! Oghan ne kedergi boldy? El ekonomikasy kóterilip, halyqtyng әl-auqaty, jaqsardy ma? Júmyssyzdyq joyyldy ma? Memleket tilining hal-jaghdayy qalay? Qandastar mәselesi nege sheshimin tappay jatyr? Kóshi-qon nege toqtap qaldy?» degen sekildi súraqtargha, shyny kerek, biz emes biylikting ózi dәl qazir túshymdy jauap bere almaytyn shyghar. Eger elding jaghdayy keremet bolsa, keshegi «Qantar oqighasy» ne ýshin boldy?!

Nesin jasyrayyn, 2019 jyly 19-nauryzda eks-preziydent N.Nazarbaev Qazaqstan halqyna ýndeu jasap, ózining preziydent ókilettigin toqtatu turaly sheshimin estigende bir quansam, keyin Senattyng eks-tóraghasy Q.Toqaev uaqytsha preziydent bolghanda bir quanyp edim. Quanghanym, biylik auyssa, elde ózgeris bolyp, bir jaqsylyq bolady dep sendim. Sol kezde FB paraqshama bylay dep jazghan ekem: «Mening tandauym – Qasym-Jomart Toqaev.

Preziydent saylauy bolady degennen beri әleumettik jelining kórigi gulep túr. Árkim әrtýrli boljamdaryn jasap әlek, al keybireuleri óz tandaularyn jasap da jatyr. Bәriniki jón, bәriniki dúrys. Óitkeni әr adamnyng tandau, saylau qúqyghy bar. Biraq sheshushi kezende kimning top jaryp shyghatynyn boljau әzirshe qiyn bolyp túr. Sebebi, preziydentke kandidattardyng esimi әli belgisiz. Núr Otan partiyasynan basqa partiyalardyng belsendiligin әzirshe kórgem joq. Sondyqtan men qazirgi preziydent Qasym-Jomart Toqaevtan basqa layyqty kandidatty kórip túrghanym joq. Onda da ony Núr Otan partiyasy preziydentke ýmitker kandidat retinde úsyna qoyghan jaghdayda ghana.

Preziydent Q.Toqaevtyng el gazeti «Egemen Qazaqstangha» bergen súhbatynda qazaq tili turaly aitqan әngimesi el kókeyinen shyqty. «Qazaqtyng tili – qazaqtyng jany! Halqymyzdyng tarihy da, taghdyry da – tilinde. Mәdeniyeti men әdebiyeti de, dili men dini de – tilinde. V.Radlov aitqanday, qazaq tili – eng taza әri bay tilding biri. Til ótken tarihpen ghana emes, býgin men bolashaqty baylanystyratyn qúral. Meninshe, tilding túghyry da, taghdyry da besikten, otbasynan bastalady. Otbasynda ana tilinde sóilep ósken býldirshinning tilge degen yqylasy teren, qúrmeti biyik bolady», – dedi Preziydent. Ol: «Biz memlekettik tilding mәrtebesin kóteru baghytyndaghy júmystardy ýzdiksiz jalghastyra beremiz» («Egemen Qazaqstan.kz» , 2 cәuir, 2009 j.), – degen edi.

Aqtaugha barghan saparynda preziydent Toqaevtyn: «Sheteldegi qandastarymyzdy elge qaytaru isi eshqashan nazardan tys qalghan emes, qalmaydy da. Dýniyejýzindegi qandastarymyzdyng basyn tughan jerde biriktiru – bizding qasiyetti paryzymyz» (Tengrinewis.kz. 12 sәuir, 2019 j), – dep aitqan bir keremet sózi bar edi.

Qazaq tili men qandastar taghdyryna airyqsha kónil audaryp, ony ayaqsyz qaldyrmaytynyn aitqanda Q.Toqaevqa qalay qolau kórsetpeysin?! Áriyne kórsetesing ghoy

Kóp adam búl kisini momyn, júmsaq minezdi adam, preziydentke minez kerek degendi aityp jýr. Eger halyq osy joly Toqaevty tandap, qoldau kórsetip, preziydentke saylay alsa minez de, qatandyq ta payda bolady dep oilaymyn.

Mening búl pikirimdi oqyp kóbiniz «jaghynudy bastap ketipsin» dep oilap otyrghan shygharsyzdar. Ayta berinizder, eger Toqaev preziydenttike týsse, mening tandauym osy kisi bolmaq. Biylik pen onyng qúrylymyna batyl sayasy reforma jasaytyn adam bolsa, ol – Qasym-Jomart Toqaev bolmaq. Óitkeni, búl kisi birinshiden, taza adam; ekinshiden, qazirgi biylikting býge-shigesin (onyng myqty jerin de, әlsiz jerin de) jaqsy biledi; ýshinshiden, sayasy diplomatiyada tis qaqqan, ýkimetti de basqarghan adam. Qysqasy kórgeni men kókeyge týigeni kóp, tәjiriybesi mol, kóp tildi biletin bilimdi adam. Sondyqtan halyq búl kisige senim artyp, qoldau kórsetip 5 jylgha saylau kerek. Búl taqyrypty odan ary dәleldeuding qajeti joq dep sanaymyn». (Á.Á. 14 sәuir 2019 j.)

Osydan keyin, kóp ótpey Núr Otan partiyasynyng mýshesi Q.Toqaevty preziydentikke kandidat retinde úsyndy. 2019 jyly 9-mausymdaghy preziydenttik saylaugha arnauly baryp óz dausymdy Q.Toqaevqa berdim. Saylau bulletenderi tolyq sanalyp bolmay jatyp, Toqaevtyng qarsylasy, ózin oppozisiyanyng senimdi serkesi sanap jýrgen Á.Qosanov Toqaevty jenisimen qúttyqtap ýlgirdi. Á.Qosanovtyng jaqtastary oghan narazy boldy, «bizdi biylikke satyp kettin, senimimizdi selge ketirdin!» dep jazghyrdy. Qosanov qansha jerden aqtalsa da, bәribir jaqtastaryn sendire almady. Ol turaly kezinde aqparatta kóp jazyldy.

Sol saylaudyng erteninde FB paraqshama taghy mynanday jazba qaldyryppyn: «Armysyzdar, qúrmetti dostar!

Eki ay boyy júrtty ala shapqyn jasaghan saylau da ótti. Árkim saylaugha qatysyp óz tandauyn jasady dep oilaymyn. Men әu basta Q.Toqaevty tandagham. Sebebi, myna jýiege, myna qoghamgha ong ózgeris әkeletin biyliktegi senimdi adam osy kisi dep sanadym. Kóp adam Toqaevty túnghysh preziydentting jaqtasy, quyrshaghy dep oilaydy. Sonyng aitqanyn istep, aidaghanyna kónedi, elge jana ózgeris jasay almaydy, sol bayaghy eski sýrdekpen jýredi, dep alandaydy. Búl oy mende de bolghan. Biraq mening sanamda bir jylt etken ýmit úshqyny boldy. Búl – Q.Toqaevqa  degen senimge alyp keldi. Qasym-Jomart Toqaev úly jýzding noqta balasy, jalayyr elding tekti úrpaghy bolar. Óitkeni memleketti dúrys basqaru tektilikke de baylanysty. Sol sebepti preziydent Toqaev myna eski jýiege batyl sayasy reforma jýrgizedi dep senip otyrmyn. Qordalanyp qalghan halyqtyng әleumettik, qoghamdyq mәselelerin ontaylandyrugha bet búryp, ózining preziydenttik missiyasyn abyroymen atqaryp shyghady dep senelik. Qashangha deyin bireuding aitqanyna kónip, jeteginde jýre bermek?! Sondyqtan halqym! Bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, auyzbirshilikte bolghanymyz abzal. «Ornynda bar onalar» dep halqymyz beker aitpaghan» (10 mausym 2019 j.).

Mening osy jazbalarymdy oqyp, «mynau naghyz jaghympazdyng ózi eken ghoy» dep qarghap-silegender de, «óte dúrys aitqansyn» dep qoldaghandar da boldy. Kimning auzyna qaqpaq qoya alasyn. Mening ol kezde Toqaevqa sengenim ras, ol qadamgha ýlken ýmit artqanym ýshin men kinәli emespin dep oilaymyn.

Odan da «sizding Toqaev biyligine degen seniminiz keyin nege ózgerdi? Áleumettik jelide biylikti kóp synap jýrsin» degen sekildi súraqtar qoyylsa onyng jóni bólek edi.

Preziydent Toqaevqa Qazaqstan halqyna ant berip, taqqa otyrghan kezinde Astananyng atyn birden «Núr-Súltan»-gha ózgerte salghan joq pa?. Búl óte asyghys jasalghan sayasy sheshim boldy. Halyq qatty narazy bolghan A.Mәmin ýkimetti otstavkagha jiberuding ornyna,  ony saqtap qaldy. Odan keyin preziydent Toqaevtyng «Biz elbasynyng sarabdal jolymen jýremiz!» degen sózi býkil biyliktin, deputattaprdyn, Núr-Otandyqtardyng úranyna ainalyp ketti.

«Elimizding damu jolyn býkil әlem moyyndap, qazaqstandyq, yaghniy  Nazarbaev modeli dep atady. Qazir bizge tәuelsizdikting jetistikterin eselep, elimizdi damudyng jana sapaly kezenine shygharu mýmkindigi berilip otyr.

 Biz búghan Elbasy sayasatynyng sabaqtastyghyn saqtap, jýieli reformalar jýrgizu arqyly qol jetkize alamyz» – dedi preziydent alghashqy Joldauynda. Búl eski jýiemen, eski arbamen ayandap jýre beremiz, asyqpaghan arbamen qoyan alady degenmen birdey edi.

Al memlekettik til turaly preziydent: «Qazaq tilining memlekettik til retindegi róli kýsheyip, últaralyq qatynas tiline ainalatyn kezeni keledi dep esepteymin»,-dedi. Múnysyn qúp kórdik.

Al «Biraq múnday dәrejege jetu ýshin bәrimiz danghaza jasamay, júmyla júmys jýrgizuimiz kerek» dep qadap aitty. Búl – memlekettik tilding problamasyn jii kótere bermender, tynysh jýrinder, bolashaqty «últaralyq qatynas tiline aynalatyn kezeni keledi» degeni ghoy. Búghan da shýkir dedik. Al Joldauda sheteldegi qandastar men kóshi-qon turaly bir auyz sóz bolmady.

Nesin jasyramyz, «Qasiretti qantar» oqighasy biyliktegi biraz bylyqtyng betin ashty. Otyz jyl boyy qatqan múz jaryldy, seng qozghaldy. Biraz lauazymdy adamdar tútqyndaldy, keybireui qyzmetinen ketti. Parlamenti palatalarynyng birlesken otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldauyn jariyalady.

«Men azamattarymyzdyng erteng emes, býgin baqytty ómir sýrgenin qalaymyn. Eng bastysy – elimizding egemendigi. Shyn mәninde biz ýshin Qazaqstannyng Tәuelsizdigi bәrinen qymbat. Osy túraqsyz, qúbylmaly әlemde Qazaqstanymyz bizden basqa eshkimge kerek emes. Sondyqtan maghan elimning amandyghy men jerimning tútastyghynan asqan eshbir qúndylyq joq. Meni eng aldymen halqymnyng bolashaghy qanday bolatyny tolghandyrady. Qyzmetime týrli adamdardyng beretin baghasynan góri memleketimizdi qorghap qalu men ýshin asa manyzdy»  – dedi memleket basshysy. Ol:

«Babalar amanatyna adal bolyp, ony úrpaqqa tabystau – men ýshin kiyeli paryz. Jana Qazaqstan – janaru men janghyru joly, býgingi buynnyng bolashaq úrpaqqa amanaty. Endeshe «Jana Qazaqstandy» birge órkendeteyik, aghayyn. Qasterli Otanymyzdyng túryghy myghym, abyroyy biyik bola bersin!», – dedi.

Bәrimizding de ansap, armandap jýrgenimiz osy edi ghoy. Layym solay bolsyn dep jabyla elge jaqsylyq tiledik. Preziydentke ishtey alghysymyzdy aittyq.

Osydan keyin 2022 jyly 22-sәuirde preziydent Q.Toqaev QR Konstitusiyasyna ózgeris engizu turaly kenes ótkizdi, jedel júmys tobyn qúrdy. Konstitusiyagha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly zang jobasyn Konstitusiyalyq Kenesting qarauyna úsyndy. Mausym aiynda Konstitusiyagha jalpyhalyqtyq referendum jýrgizilip, Konstitusiyanyng 33 babyna 56 ózgeris  engizildi.  Búl preziydentting jedel sheshimining nәtiyjesi bolsa, taghy bir jaghynan «Qantar oqighasynyn» úly jenisinen bólip ala almaymyz. Endi memleket basshysy Q.Toqaev «Ádiletti Qazaqstan qúramyn» dep jatyr. Múny aldy uaqyt kórsetedi.

Bizding elde Qazaqstannyng damuyna kedergi, ayaghyna túsau bolyp otyrghan óte qaterli tórt dert bar. Ol – burokratiyalyq, jemqorlyq, jaghympazdyq, әdiletsizdik. Eger preziydent әdiletti Qazaqstan qúramyn, ony ornatamyn dese, aldymen osy tórteuin qúrtu kerek. Nazarbaev jýiesin shirik jýiege ainaldyrghan osy qauipti tórt dert edi.

Últtyq iydeologiya men últtyq jýiemizdi qalyptastyryp, ony memlekettik manyzdy sayasattyng birine ainaldyru kerek. Bolashaq jastarymyz últtyq iydeologiyamen susyndap, ozyq bilim-ghylymyn alatyn bolsa erteng elimizding naghyz patriot jastary qalyptasady. Olar jer sharynyng qay jerine barsa da, ózining qazaq ekenin, qazaqstandyq ekenin maqtanysh etip jýretin bolady.

Kóshi-qon sayasatyn jandandyryp, sheteldegi qandastarymyzdyng elge oraluyna mýmkindik jasau kerek. Sheteldegi qandastarymyzdyng elge oraluy, QR azamattyghyn aluy jyl sayyn qiyndap keti. Kýni keshe «Abai.kz» aqparattyq portalynda bir top ziyaly qauym ókilderining QR preziydenti Q. Toqaevqa, QR premier-ministri Á.Smailovqa jәne QR premier-ministrining orynbasary, Syrtqy ister ministri M. Tileuberdige jazghan ashyq haty jariyalanypty. Hatta:

«Eki jyl boyy Enbek jәne әleumettik qorghau ministrligi  2023-2027 jyldargha arnalghan Kóshi-qon tújyrymdamasynyng (Konsepsiya) jobasy әli talqylauda. Tújyrymdamada (Konsepsiya) elge kelgen qandastarymyzgha 5 jylgha deyin QR azamattyghy berilmeydi delingen. Teli-Aviv qalasynyng Ben-Gurion әuejayynda shetelden kelgen evreylerge bir kýn ishinde Izraili azamattyghy beriledi.

Biraq búl kóshi-qon jobasy qazirgi sayasy jaghdaydy eskermegen. Qazaqstan 30 jyl boyy shetelden bir million qandasymyzdy qabyldady, búl turaly «Memlekettik egemendik turaly» Deklarasiya, Qazaq SSR «Tәuelsizdik turaly» zanynda jәne kóptegen zannamalar bar. Sondyqtan qaytadan Konsepsiya jasaudyn qajeti joq. Onyng ornyna naqty qandastardy qabyldau Baghdarlamasyn jasau kerek» degen naqty úsynystaryn aita kelip, adam jany auyratyn mynanday derekterdi kóldeneng tartypty.

«Biyl kórshi elden kelimsekter sany kóbeide (130 000 adam), olargha yqtiyarhat, azamattyq alu onay, qalaghan qalagha, oblysqa túrugha rúqsat, sóitip «jalpaqshesheylik» kórsetudemiz. Alayda Týrkimenstannan kelgen qandastarymyzgha (700 asa adam) biz aitqan jerge ghana barasyz dep mәjbirleudemiz. Enbek ministrligi kerek emes taghy da bir burokratiyalyq kedergi, «qandas statusy» degendi oilap shygharyp, azamattyq 5 jyldan keyin beriledi dep otyr. Búl qazaq kóshi-qonyna qiyanat emes pe? Shetelde jýrgen qandastarymyzdyng songhy jyldary tarihy otanyna qaytuy, olardyng elge oraluy tym azayyp ketti. Tәuelsizdik jariyalaghannan keyin 1992 jyly Qazaqstangha kelgen qazaqtardyng joghary sany 105 896 adamdar bolatyn, 2012 jyly oralmandar sany 47 112-ge tómendedi, Janaózen oqighasynan keyin 2015 jyly tipti 4 949 adamgha deyin týsti. Al ótken 2021 jyly Ýkimetting qabyldau kvotasy boyynsha 4 187 qandastar degen status alghan qazaqtardyng bar bolghany 2 420-syna ghana Qazaqstan Respublika azamattyghy berildi. Qalghandary óz tarihy otanyna kelip azamattyq ala almay, jәrdemaqysyz qinalyp jýr. Osy ýrdispen  sheteldegi býgingi 6,5 mln qazaqtyng jyl sayyn 2 420-yna ghana azamattyq beretin bolsaq, olar Qazaqstangha oralu ýshin әli 100 jyl uaqyt kerek eken» («Abai.kz» aqparattyq portaly. «Qorgha talas – qazaq kóshine qiyanat bop jýrmesin», 16 qarasha 2022 j.)

Búl elining qamyn jegen, qandastardyng taghdyryna qatty alandaghan ziyaly qauym ókilderining jýrek sózi. Aldaghy kýnderi búl mәsele әdiletti Qazaqstannyng әdiletti sheshimin alady dep senemiz.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz