Shynghys hannyng qaryzy

Shynghys han dәurendegen kezende – әlemdik biylikting tizigini bir ghana – Shynghys әuletine tәn boldy. Solay bola túrsa da, kóp tarihta «túqymyn túzday qúrtyp, tozdyryp jiberdi» dep sanaytyn kerey әuletining býtindey joyylyp ketpeui men Túghyryl әuleti Taybúghanyng handyq biylik basyna kelui de talay tarihy әngimege múryndyq bolady. Taybúghanyng biylikke kelu sebebin tarihshylar onyng birneshe úrysta eren erlik kórsetip, enbek sinirip, jenistik alyp bergendigining nәtiyjesi retinde kórsetedi. Desede, sol dәuirdegi qatal әskery zang baptarymen qaraghanda, erekshe erlik kórsetken batyrlargha jasalatyn syi-siyapattyng da әr týrli zandyq joly qarastyrylghan. Alayda «jenimpazgha handyqty syilau kerek» degen bap tipti de joq.

Qazirge deyin tarihshylar bas qatyrghysy kelmegen nemese mәn bermegensip ainalyp ótip kete beretin kereylerding Taybúgha biyligi (Týmen handyghy) kóp oilargha jeteleydi. Endeshe, múnyng sebebin әr týrli jaghdaylardan qarastyrghan jón.

Búl súraqtargha jauap izdeu ýshin biz attyng basyn Shynghys, Túghyryl zamanyna qayta búramyz.

Qytay derekteri boyynsha «Szini patshalyghynyng kómegin alghan Temýjin osy jyldyng kýzinde ishki-syrtqy sebepterden әbden әlsirep qalghan Kerey handyghyna kýtpegen jerde shabuyl jasap, Ong handy taghynan taydyrghan. Ong hannyng handyghy joyylyp, shekaragha tóngen qauip seyilgennen keyin Szini patshalyghy Temýjinmen qanday bir mәmilege kele otyryp, óz qolbasshylaryn keri shaqyrtyp alghan»^[1] .

Bizding qansha ghasyrlar boyy: «Shynghys han men soghysqan kerey hany Túghyryl jeniliske úshyrady» deytin búrmalanghan tarihtyng bir bútaghy osy joldardan angharylady. Atap aitqanda, Shynghys han ózining anda әkesimen songhy soghystyng birinde (1203 jyly) kýirey jeniledi.

«Shayqas kezinde kereyler Temýjin qosyndaryn aiqyn basymdyqpen kýiretip tastaghan edi. Shayqas ayaqtaghan kezde Temýjinning qol astynda bar bolghany 2600 әsker-sherigi ghana qalghan, ol  Mongholiyanyng qiyr shyghys jaq aimaghyna baryp boy tasalap, ol jaqta ang atyp, Kerlen ózenining tómengi boyyndaghy Baljúnaq kólining shalshyq suyn iship әreng jan saqtaghan. Kerisinshe,  kereylerding soghystan keyingi jaghdayy  mýlde basqasha sipattalghan. Kerey hanzadasynyng betine oq tiygeni bolmasa, olardyng soghystan keyingi mereyi ýstem, kónilderi kóterinki, ruhy biyik bolghan. Temýjindi mýlde qúrtyp jiberu mýmkindigi bola túra, aldaghy uaqytta onyng qayta bas kóteruine kýmәnmen qarap, ózi kelip baghynady, kelmese at ýstinde, aghash astynda say-saydy saghalap tozyp joghalady dep sengen^[2].

Eki jaqtyng soghystan esi shyghyp qaljyraghan osy sәtin paydalanghan qytay jaghy Shynghysqa jasyryn elshi attandyryp, kómekke dayyn ekendikterin, әri soghysty (kek alu joryghyn) sozbay, mýldem qúpiya týrde iske asyru qajettiligin úqtyrady. Ári oghan kórshiles ózge taypalardy da kómekke shaqyrugha yqpal etetinin bildiredi. Onsyzda bas kótere almastay oisyray jenilip, qúrugha bet alghan Shynghys toby aradaghy az ýzilisten song soghystyng ystyghy basylmay qaytadan atqa qonady. Syghaylanghan monghol, qytay qosyndarynyng týndelete jortqan qoly jasyryn týrde Túghyryl ordasyna eki býiirden jaqyndaydy.

Osy oqighagha qatysty «Mongholdyng qúpiya shejiresinin» 185-bóliminde: «Qaluydar, Shauyrqan ekeui Shynghys qaghangha : «Ong han ayaq astynan altyn orda ýiin tigip toy jasap jatyr eken. Tezdetip baryp týnde jetip tosynnan qorshayyq» deydi» degen joldar bar^[3]. Sonyng ózinde týngi qarauyldardan aman ótu ýshin aldyn ala jiberilgen sholghynshylar mýldem jaybaraqat, arnayy sәlemmen kele jatqan adamnyng beygham keypin tanytsa kerek.

Búl turaly taghy da qytay derekterine jýginsek, onda mynaday joldar bar: «Qaghan әskerin Vonan ózenining jogharghy jaghyna jinap, Vanhangha shabuyl jasaugha dayyndala bastaydy. Ol Vanhangha taghy da eki elshisin jiberip, oghan jalghannan-jalghan mynau Hasaerdyng sizge aitqan sәlemi edi degizip bylay deydi: «Men qazir agham Tayszynyng (Temujinnin) qayda jýrgenin bilmeymin. Mening әielim men balalarym Van (Túghyryl han) sizding jaqta jýr. Men ony izdep tapsam deymin. Biraq, qaydan izdep tabamyn? Van, eger siz bizding búrynghy dostyghymyzdy eskerip, ótkizgen qatelikterimdi keshirer bolsanyz, sizge qol qusyryp baghynugha dayyn otyrghanymdy aitqym keledi». Vanhan búl sózderge senip, kelgen eki elshining janyna óz adamdaryn qosyp berip, uaghdanyng nyshany retinde torsyqqa óz qanyn qúiyp, berip jiberedi. Olar kelgennen keyin, eki elshige jol bastatyp, sherikterding auzyna aghash tistetip, Chjechjengnidu tauyna qaray týndeletip joryqqa attanady. Olar qamsyz jatqan Vanhangha tútqiyl shabuyl jasap, ony jenedi. Kele (kerey) elining barlyq halqyn týgeldey baghyndyrady. Vanhan men Ilahe qan maydannan qashyp qútylady. Vanhan qatty ókinip: «Mening úlym meni qate týsingen eken. Myna qasiretting orny endi qansha ókingenmen de tolmas!» – deydi^[4]. Bir qyzyghy, monghol derektemelerining barlyghynda jogharydaghy shyndyq mýldemge búrmalanyp otyrghan. Al Rashid ad-dinmen Ábilghazy Bahadýr jazbalary da solardy qaytalaydy.

Qytaydan keletin qaterdi esten shygharghan kereyler jaghy Shynghys hannan múnday qarsylyq bolady dep esh oilamaghan edi. «Kereytter óz mýmkindigin asyra baghalap, jayaraqattyq tanytty, onyng sony keyin ózderine qan jútqyzdy. Aqyry Shynghys hannyng Vanhangha júmsaghan elshileri Qoludar, Shahurhandar arqyly kereytter qannen-qapersiz toy jasap jatqany turaly habar alghan Shynghys han óz qolyn jedel atqa qondyrady. Sóitip, Shynghys han qoly Jejeer qyratyndaghy jer qypshaldyng kire berisindegi mekeninde toy toylap jatqan Vanhan ordasyn qorshaugha alady. Tarihta «Jejeer ýstirtindegi shayqas» atalatyn úly qyrghyn osylay bastalady»^[5].

Osylaysha, Shynghys han qoly Túghyryl ordasyna jaqyndau ýshin aila-sharghy jasap, olardyng belgi beruimen bir qyrdyng astyna jasyrynghan qalyng qytay qoly da kereyt ordasyna lap qoyady.

«Shabuyl Jejeker jotasynyng Jer-Qapchaghay degen jerinde otyrghan Túghyryl hannyng ordasyna jasaldy. Joryqtyng asa qúpiya jasalghany sonshalyq kereyler monghol әskerlerimen Túghyryl hannyng han ordasynda soghysty. Búl soghystyng barysy turaly qytay derekteri men músylman avtorlary egjey-tegjeyli mәlimetter beruge qúlyq tanytpaghan. Monghol qosyndary týnde jortyp, kýndiz jasyrynyp,  eng sonynda Túghyryl handy ordasynda qorshaugha alyp,  tar qysangha qamap alyp soghysqan»^[6].

Sóitip, ordany basyp almaqshy bolghan qandy úrys ýsh kýn, ýsh týnge jalghasady. Sonyng ózinde hannyng qorghaushylary Túghyryl handy balalarymen birge mýldemge jasyryn týrde qútyldyryp jiberedi. Dәm-túzy tausylghan qart neshe kýn, neshe týn jortyp әbden qaljyraghan sәtte, týn ishinde bógde qarauyldar jaghynan andausyzda mert bolady.

Kereyt elining taghdyry 1203 jyly kýz aiynda bolghan «Jijger óndór» shayqasyna sheshildi. Búl shayqasta, shyn mәninde, kereytterding kýshi basym bolghan edi. Olay deuimizding dәleli - birinshi shayqastan keyingi qorytyndy sózinde Vanhangha onyng bas uәzirining biri Nachin Shirunnyng aitqan sózi. Jalghyz úly Sankumnyng osy shayqasta bet sýiegi jaralanyp, qansyrap jatqanyna qapalanghan Togoriyl: «Jenilmeytin jerde jenilip, jau oghy darymaytyn tústa daryghany-ay! Balamnyng jauda ketken kegin /namysyn/ qaytaru ýshin dereu shabuylgha shyghayyq», - deydi. Búghan Nachin Shirun: «Ua, qúzyretti han iyem! Bir ret rayynyzdan qaytynyz. Barlyghymyzgha da búl onay tiyip túrghan joq. Áueli Sankumnyng jarasyn jazyp alayyq. Jamuha, Altyn, Huchar bastaghan mongholdardyng kópshiligi bizding qolymyzda túr. Temujin qayda barar deysiz. Olarda endi barar jer, basar tau qalmady»,^[7] - dep toqtau aitady. El men jerine adaldyqpen qaraytyn anghal han «jau jaghadan alghanda, bóri etekten alady» degen mәtelding mәnisine jete almay, jar astyna tyghylghan jaularynyng qastandyghyna úshyraghanyn andamady.

Oqighanyng shyn syry dәl osylay. Al, «qytay jaghynyng Túghyrylgha múnshalyq óshiguining syry nede?» degen taghy bir súraq qylang beredi.

Derekterde Túghyryl  han kezekti han taghyna  otyrghannan keyingi eng eleuli oqigha retinde onyng Szini patshalyghy tarapynan «van» dep úlyqtalu oqighasyna kezek bergen. «Szinishi» kitaby bergen mәlimet búl oqighanyng 1196  jyly bolghanyn habarlaydy. Atalmysh enbek bergen mәlimet boyynsha tatar biyleushisi  Meuchjen Syaolitu 1195 jyly Szini patshalyghynyng qataghan, saljiut taypalaryn jazalau joryghynda jýrgen qolbasshysyna shabuyl jasap, olardyng at-kólikteri men azyq-týligin tonap alghan kórinedi. Kelesi jyly Szini memleketi tatarlardy jazalau ýshin Van yanisyan esimdi qolbasshynyng basqaruynna  arnauly qosynyn attandyrghan. Búl joly tatarlar Van yanisyan bastaghan nuychjeni qolynan jenilip Olja ózenine qaray shegingen. Szini memleketi qolbasshylary Mongholiyadaghy taypalargha jaushy jiberip tatarlardyng qylmysyn jariyalap, olardy Szini qosyndarymen selbesip tatarlardy jazalaugha ýndeu joldaghan. Derekterding habarlauy boyynsha,  múnday ýndeu  eng aldymen Temýjinnge jetken, ol búl habardy tatarlarda ata-babasynyng kegi bar Túghyryl hangha habarlaghan. Olar attanyp baryp Megýjin Segýltining jasaghan qamalyn talqandap, ony óltirip, dýnie mýlkin oljalaghan, onan song ortaq dúshpandy óltirgenderin aityp,  Onghyn Shynsiangha barghan, ol búghan qatty quanghan. Olardyng enbegin marapattap, Shynghys qaghangha «Chauyt qúry», Túghyryl hangha «Ong (Van)» ataghyn bergen^[8].

Szini patshalyghynyng búl jolghy Temýjinge bergen «shekarashy qosyndar qolbasshysy» degen úghymdy bildiretin jaghútqúry («Ja`ut-quri») degen mansaby, Túghyryl hangha berilgen «van» (han) degen shenmen salystyrghanda,  týkke túrmaytyn birdene bolatyn. Soghan qaraghanda búl soghysta onyng saharadaghy bedeli sonshalyq tómen bolumen birge atalmysh soghysta tatarlardy jenude kózge týserlik ýlesi bolmaghan dersin. Fransuz ghalymy R.Grusse  óz enbeginde osy jaghday turaly toqtalghan: búl turaly tarihy derekter, bizge Shynghys hangha atalghan soghysta, onyng óz suzereninin, atap aitqanda endi ghana úlyqtalghan «Ong hannyn» óte jaqsy qolqanaty retinde ghana mәmile jasalghanyn keremet dәleldep beredi degen qorytyndy shygharghan bolatyn^[9].

Ózderin aspan astynyng iyesi sanaytyn Szini patshalyghynyng «van» degen ataqpen úlyqtaluy onyng dalalyq aimaqtaghy biyligin zandy túrghydan moyyndaghany boldy. Búl jolghy úlyqtau Túghyryl hannyng óz úlysyna, tipti ózge kóshpendilerge óz biyligin jýrgizu ýshin batyl qadamdargha baruyna keremet mýmkindikter berip, onyng aibyny men aibaty asqaqtay týsti.

Dәl osy arada, jogharydaghy Szini patshalyghynyng Altan hany men Túghyryl arasynda bir kelensiz oqigha jýz berdi. Búl turaly Markopolo esteliginde mynaday bayan bar: Altan patshalyghymen birlesip tatarlardy joyghannan keyin Kerey handyghy men Altan eli arasynda baylanys jaqsara týsip, Altan hany oghan bir uәlayat syilaghan. «Ol jerdegilerding aituynsha osy qamal óte berik. Biraq ol Altyn patshasynyng Ong hangha bergen iyeligi. Óitkeni ol onymen maqtanady, sondyqtan ol dereu Ong hangha opasyzdyq jasady. Ong han búl habardy estigende óte qobaljydy, óitkeni búl óte berik qamal bolatyn, ony shabuyl jasap ala almaytyn. Sondyqtan búl jaghday bir mezetke sozyldy. Keyin onyng bastauymen on jeti atty jasaq  onyng aldyna kelip, Altyn hanyn tiridey ústap әkeluge peyil ekendigin bildirdi. Ong han is bitken song olardy syilaytynyn aityp olardy quandyrdy. Sonymen jetpis atty jasaq Ong hannan ketip Altan hanyna baryp baghyndy, olar ózderining qiyr teristikten kelgenin, Altan han ýshin qyzmet kórsetip, oghan adal nóker bolatyndyqtaryn bildirdi. Olar iske jaramdy bolghandyqtan jana qojalarynyng yqylasyna ie boldy. Bir kýni Altan patshasy sayatqa shyqty, bir ózenge kelgende ol ózennen ótpey túryp manyndaghylar bytyrady. Osy kezde atty jasaqtar oraydyng kelgenin bildi de tap berip Altan patshasyn qorshap, ony zorlyqpen Ong hannyng jerine alyp keldi, osylaysha ol óz halqynyng kómeginen tys qaldy. Olar Ong hannyng ordasyna barghan kezde Ong han tútqyngha eng soraqy kiyimder kiygizudi búiyrdy әri әdeyi masqaralap, ony arnayy ýy hayuandaryn baghugha búiyrdy. Altan patshasy osynday kiriptarlyq halde eki jyldy ótkizdi. Ári bastan aqyr qatang baqylauda boldy da qashyp kete almady. Eki jyldan keyin Ong han ony ózimen jolyqtyrdy, Altan hany qatty qobaljyp, ózin ólimge kesiledi dep qarady, biraq is onyng kerisinshe bolyp, Ong han oghan búdan bylay tәkappar bolmaudy eskertti de ony bosatyp, onyng búrynghy handyq kiyimderin qayta kiygizuge búiryq etti de ony óz eline qoya berdi. Sodan bastap Altan hany óz salauatyn saqtap úzaq uaqyt boyy Ong hanmen tatu dostyq ornatyp keldi»^[10].

«Szinishi» kitabynda kezdesken mәlimetter boyynsha,  Ong han jyl basynda Temýjinge shabuyl jasap,  ony quyp jibergennen keyin, Szini patshalyghynyng shekaralyq aimaqtaryna әlde qanday qater tóndirgen.  Búl Szini patshalyghynyng Kerey handyghy arasyndaghy qalyptasqan  qatynastaryn ózgertuge týrtki bolghan. Nәtiyjede olar shekaralyq  aimaqtarda jana qorghandar túrghyzumen qatar,  әsker attandyryp Szini elining shekarasyna basyp kirgen Ong hangha shabuyl jasap, ony auyr shyghyngha úshyratqan. Szini qolbasshylary Szunhao men Vusan Kuey qosyndary Ong han qosyndaryn shekara syrtyna quyp tastaghannan keyin,  shekara aimaqtargha jaqyn manyndaghy qonyrat, saljiut siyaqty taypalardy baghyndyryp, olardy Ong hannan soqqy kórgen Temýjinning basqaruyna berip Ong handy jazalau mindetin Szini patshalyghynyng «jaotaohuy» bolghan Temýjinge tapsyrghan. Szini patshalyghynyng qomaqty kómegin alghan Temýjin osy jyldyng kýzinde ishki-syrtqy sebepterden әbden әlsirep qalghan Kerey handyghyna kýtpegen jerde tútqiyl shabuyl jasaydy. Soghys jenisi Shynghys hangha tәn bolghasyn qytay jaghy dereu óz qosyny men qolbasshylaryn keri shegindirip әketedi^[11].

Qytay derekterindegi «Szini patshalyghynyng shekaralyq aimaqtaryna әlde qanday qater tóndirgen» degeni, әriyne, Altan handy masqaralaghan Túghyryl hannyng «әlinen asqan ospadarlyghy» bolsa kerek.

Al Shynghys hannyng 1211 jylgha deyin Altan eline bas iyip, salyq berip túrghanyn eske alsaq, ol managhy «Túyghyryldy kýiretip bergendigining qarymjysy» ekendiginde esh kýmәn joq.

Jogharydaghy derekterdegi oqighalardy saraptay kelgende, әlem tarihshylary tandanyp kelgen: «kóktemde kerey shabuylynan kýirey jenilip, ne bәri 2600 sarbazy ghana qalghan Temýjinning aragha az ghana uaqyt salyp, sol jyldyng kýzinde quatty Kerey handyghynyng 30 myng qoldyq armiyasyn qalaysha on-onay kýirete saldy?» deytin júmbaghyna jauap tapqanday bolamyz.

«Sóitip, kereytterding el bolyp, ense kóterip, ata júrtyn ornyqtyru ýshin kóne monghol jerinde ýsh ghasyr boyy jýrgizilgen jantalasy osylaysha sәtsiz ayaqtaldy. Búl orta ghasyrlardaghy kóshpendi taypalar ýshin asa bir qankeshti jantalas edi. Degenmen, kereytter qazirgi Mongholiya aumaghynda tarihta óshpestey iz qaldyrdy»^[12].

Degenmende, mәsele múnymen tyndym bolmaydy. Shynghys han bas iydirdim degen kerey sarbazdary onyng aldynda arynyng aqtyghymen qasqayyp túryp jauap beretin boldy.

Temujin, qytay birikken qolynyng Túghyryl han ordasyna jasaghan shabuylynyng aqyry bylay boldy. «Ýsh týn, ýsh kýn shayqasyp qarsylassa da ýshinshi kýni de kire almady. Ong han, Sengým ekeui de qalaysha shyghyp ketkenin de bile almady. Osy shayqasqany Jirkinning Qadaq batyry eken. Qadaq batyr kirip kelip: «Ýsh týn, ýsh kýn soghysyp qarsylasyp biylikti hanymdy kóre túra qalaysha ólimin kóremin dep janyn saughalap kýneltsin dep suyryltyp jiberdim. Endi ólsem ólermin. Shynghys qaghan búiyrsa kýsh bereyin» depti. Shynghys qaghan Qadaq batyrdyng sózin maqúldap jarlyq etedi:

«Biylikti qarasty hanyn ayap janyn saughalap kýneltuge jiberip osylaysha qarsylasqandar joq shyghar. Nókerlesse túrarlyqtay adam eken» dep tartu berdi»^[13].

Dәl osy oqigha kóp týrli әdebiyetterde úzyn yrghasy bireu bolghanmen әr týrli bayandalady.

Jirkin nemese Qanly ruynan shyqqan osy Qayranbay (Qadaq) turaly qytay derekterinde: «yanishy Ong hannyng qanly taypasynan shyqqan Haylanibay (Qayranbay) esimdi әmiri turaly ol «kezinde kelening (kereydin) Van kehanine (On qaghangha) qyzmet etken eken. Van kehani joyylghannan keyin, ol óz ýiin tastap, neshe myng qolyn bastap soltýtsik-batys tarapty betke alyp suyt sapargha attanady. Osy kezde Tayszu (Temujin) onyng artynan elshi jiberip, ony keri qaytugha ýgittegenimen, biraq ol elshilerge: «Men búryn qaghanmen (Temujindi aityp otyr) birge Van kehanige qyzmet atqarghan edim. Býgin Van kehani jenilip qaldy dep óz tirligimdi ózgertkim kelmeydi» degendi aityp kete barghan. Onyng sol boyy qayda ketkeni belgisiz» degen mәlimetti tәpteshtep túryp jazghan^[14].

Qalay bolghan kýnde de Qadaq batyrdyng Shynghys hangha tikpe-tik, naqty jauap bergeni, baghynghysy kelmegeni de shyn. Tipti onyn: «búryn sizben biz Túghyryl hangha qyzmet etken qarasha edik qoy, endi hanymyz jenilip qaldy eken dep basymdy iyer jayym joq!» degeni ashy da bolsa, aqiqat edi.

Búl sózder beyne Búqar jyraudyng Abylaygha:

Seni men kórgende,

Túrymtayday úl edin,

Týrkistanda jýr edin,

Ábilmәmbet patshagha,

Qyzmetshi bolyp túr edin,

Sen qay jerde jýrip jetiktin?

Ýisin Tóle biylerdin,

Týiesin baqqan qúl edin!...»^[15] – degenindey, Shynghystyng jan jýregine jetkizip aitqan sózi edi. Ózi týgili Shynghys hangha: «Túghyryl hangha qaryz eding ghoy, aramdyqpen anda әkendi orgha jyghyp, endi maghan qay betinmen til qatyp túrsyn?!» degeni dep týsinuge bolar edi.

Qay derekte bolmasyn, Shynghys hannyng Qadaq batyrgha qarsy uәji bolmaghany bayqalady. Demek, ózining kóshpendlerding dala zanyn búzyp, qarsylasyn aldap-arbap, kóshpendilerding ejelgi jauymen ymyragha kelip, qapiyada basyp qalghany sanasyna kirdi. Mýmkin «әkesi Yasukey týsine kirip: ózindi qaghan etken, әkenning andasyn, sen qalay qan ettin?!» dep kýnirendi. Mýmkin Qadaq syndy kereyding talay batyry basyn ólimge baylap, onyng opasyzdyghyn betke basty. Mýmkin, «han әkeyinin»: «Mening úlym meni qate týsingen eken. Myna qasiretting orny endi qansha ókingenmen de tolmas!» degen ýni qúlaghynda jaghyryghyp, jýregin tyrmalady.

Sóitip, Shynghys han Tәnirine tura qaray almay, kýrsindi, kýnirendi, ashyndy. Ishtey mýjilip, nalydy. «Jendim» dep emes, «jenildim» degen eshkimge aita almas jan nalasymen túnshyqty. Túghyryldyng aldynda ótelmegen qaryzy baryn jan-tәnimen týsindi. Qaryzdy ótemese, aldaghy saparlarda joly bola qoyar ma?! Qaryzdy qalay ótemek?

Tóle otauyndaghy kýbir nemese Súrghaqtan biyke hikayasy

Monghol tarihy jazbalarynda 1203 jyly Shynghys han kereytterdi jengen son, «olardy (kereytterdi) shashau shygharmay bólisip aldy» delinedi^[16]. «Myangan hegees» atty monghol shejiresindegi jazbada Shynghys han «kereytterdi besinshi inisi Otchiginning biyligine berdi» dep te kórsetedi^[17]. Biraq búl iri jenisting әserimen asyryp aitushylyq dep sanaymyz. Birinshiden, kereytter IH-HIII ghasyrda Monghol ólkesin meken etken taypalardyng ishindegi san jaghynan eng kóbi boldy. Ekinshiden, mongholdardan jenilgen son, batysqa jyljymay túruy mýmkin emes. Tarihta monghol jerinen kóshken kereytterding josuy turaly eki týrli mәlimet bar. Birin M.Tynyshpaev^[18], endi biri «Sibir jalnamalarynda» keltiriledi^[19].

Biz Sibir jylnamalaryna ózek bolghan qazaq tarihynyng qalyptasuyna yqpal etken tarihy oqighalargha azyraq moyyn búramyz.

Áuelgi sózdi Rashid ad-diiynen bastayyq:

«Qúrshaqúz Búiryqtyng birneshe úldary boldy. Onyng (biri) laqaby Ong han bolghan Túghryl, biri – Arqa Qara, ýshinshisi – Jaghambu, basynda onyng aty Qirayday (Kereyday) bolatyn...

Ong han men Shynghyz han dos jәne odaqtas bolghan kezinde Jaghambu Shynghyz hanmen tuysqan bauyr boldy. Shynghyz han ózine Jaghambudyng Ibaqa biyke atty bir qyzyn aittyryp aldy, (keyinnen) ony ol Kiyiktay noyangha tabystap jiberdi.

(Onyn) taghy bir Bektumysh fujin attysyn (qyzyn) ózining ýlken úly úly Joshy hangha aittyrdy. Al Súrghaqtan biyke atty ýshinshisin Tóle hangha alyp berdi.

Al Ong hannyng eki úly bolatyn: ýlkeni – Sangun, búl qytay tilinde hudavandzada (yaghni, biyleushining balasy) degendi bildiredi, kishisi – Ayqu aitty. Onyng qyzy – Toghyz qatyn, ony Shynghyz han Tóle hangha taghy (ekinshi әiel) etip aittyrghan bolatyn. Tóle hannan (dýniyeden ótken) keyin Húlaghu  han ony (Toghyz qatyndy) әmenger retinde iyelendi»^[20].

Súrghaqtan biyke turaly aitqanda, oghan eng jogharghy da, әdil baghasyn bergen Rashid ad-din boldy. Ol ózining «Jamigh at-tauariyh» enbeginde atalghan hanymgha airyqsha ayaldaydy.

Shynghys han óz úldarynyng ishinde Tóleni óte jaqsa kórgen jәne erjýrektigi, batyldyghy, basqarushyldyghy, bauyrmaldyghy jaqtarynan joghary baghalap, qasynan tastamaytyn bolghan.

«Tóle han kóbinese әkesining aldynda (qyzmetinde) boldy. Shynghys han әrdayym jәne barlyq ister jayly, manyzdy bolsyn, úsaq-týiek bolsyn onymen kenes jasaytyn. Shynghys han ony «Ibughan» dep ataytyn. Shynghys hannyng júrty, ordasy, qazynasy, әmirleri, nókerleri jәne jeke әskerleri onyng basqaruynda bolatyn... Shynghys han oghan qaghandyq pen patsha taghyn da berip, ony taq múrageri etpek te oiy boldy. Alayda ol (keyin): mening júrtymdy, ordamdy, әskerdi jәne qazynany biyleytin lauazym sen ýshin jaqsyraq, osylay sening janyng tynysh bolady. Sening әskering kóp bolghandyqtan, sening úldaryng derbes jәne ózge hanzadalardan kýshtirek bolady», – dedi. ... Tóle han soghystarda óte jenimpaz (joly bolghysh, baqytty) boldy, basqa birde-bir hanzada ol alghanday qalalar men memleketterdi jenip ala alghan joq»^[21].

Rashid ad-din Shynghyz hannyng Tóleni «Yike (Jeke) noyan» jәne «Úlyq noyan» degen attarmen ataytyndyghyn birneshe mәrte qaytalaydy^[22].

Tólening osylaysha, erligi men qajyr-qayraty – әkening belinen, bekzattyq asyl oilary men kisiligi – ananyng qúrsaghynan kelse, ordasyna oralghanda «otynyng basy, oshaghanyng qasy», altyn asyqtay úldarynyng anasy Súrghaqtan biyke aqylyna aqyl qosatyn, ómirine qanat, kóniline sanat syilaghan  ayauly qosaghy boldy. Tólening ómirin Súrghaqtan biykesiz elestetu mýmkin emes.

Rashid ad-din Súrghaqtan biyke haqynda óz enbeginining kóp jerinde qaytalap otyrady. «Jamigh at-tauariyh»-tyng birinshi tomynda: «Ol tórt patshalyq inju-marjannyng qabyrshaghy, tórt keremet, qadamdary mýbәrak, baqytty bekzat jәne kelbetteri jaghymdy úldardyng anasy boldy»^[23] dese, ýshinshi tomda taghy:  «Tóle hannyng әielderining eng ýlkeni jәne eng sýiiktisi, әri olar da Shynghys hannyng tórt úly siyaqty memleketting tórt ústynynyng dәrejesinde bolghan, onyng tórt yqpalgha ie bolghan úldarynyng anasy boldy»^[24] dep qaytalaydy.

Tarihshylardyng Súrghaqtan biykeden attap, Tóle turaly sóz sóileytin birde-biri joq. Sóilegen kýnning ózinde aqiqattan auytqyp, tektilik terenine kóz sala almay, ýstirtti qughan jel syndy susyma oimen syrghyp qana aitar edi.

Áygili jazushy, tarihshy Múhtar Maghauin de әz ananyng ghibyratty, ónegeli hanyshalyq kelbeti men han analaryna tәn danalyghy syndy qasiyetterine arnayy toqtalady:

«Atalmysh Súrghaqtan-biyke Shynghys hannyng kenje úly Tólening bas bәibishesi, eng sýiikti jary bolghan. Kórki men aqylyna minezi men sayasaty tendey eken. Áuel bastan-aq abyroyly ghana emes, asa qúrmetti, airyqsha bedeldi. Shynghys han 1226 jyly, ózining eng songhy, Tanghút joryghyna attanar qarsanda Súrghaqtan-biykege sheshek shyghyp, qatty auyryp jatyr eken, Tóle әkesinen súranyp, әielining janynda bógelip qalady – temir tәrtip, soghys jaghdayyndaghy tótenshe kenshilik, ózgeshe oqigha. Aqyry, birer apta bógelip baryp, qaterli dertting rayy qaytqannan keyin ghana attanady. Auyryp túrghan Súrghaqtannyng betin qorasan daghy shalyp, búrynghy kórkinen airylghan eken. Alayda, bedeli men salmaghyna núqsan kelmepti. Týpki nәtiyje, Shynghys han әuletining tarihynda ataqty Bórteden keyingi qasiyetti ekinshi әiel sanalady.

Súrghaqtan-biyke Shynghys hannan keyingi zaman – Óketay qaghan ordasynda da әspetti, syily bolghan, Kýiik qaghan kezinde de abyroyy joghary eken. 1246 jyly el astanasy Qaraqorymda bolghan Plano Karpiny Súrghaqtan (Seroktan) qatynnyng býkil Tatar qauymynda imperatordyng (búl rette Kýiik han, M.M.) anasynan keyingi eng yqpaldy әiel ekendigin atap jazady. Súrghaqtan-biyke әsirese Kýiik qaghannan songhy aumaly-tókpeli kezende býkil Eke Moghúl úlysynyng sayasiy-әleumettik ómirinde airyqsha qyzmet atqarghan. Kóregen aqyl parasaty, qatesiz, tereng sayasaty arqasynda Tóle әuletin Joshy әuletimen berik odaqqa keltirip, ýlken úly Mónkeni qaghan dәrejesine jetkizedi». Osydan song kóp úzamay, 1252 jyly dýniyeden ótipti»^[25].

Súrghaqtan biykening han ordasyndaghy yqpaly jóninde «Qazaqstan tarihy turaly qytay derektemeleri»-de jazady. Onda mynaday joldar bar:

«... Batu osydan shamaly uaqyt búryn Kýiikting batysqa jyljuynyng ishki mәni turaly Sorqaqtaniyden (Súrghaqtan biykeden – red) qúpiya mәlimet alghannan keyin, Kýiikten keletin qauipting aldyn alu maqsatynda óz qosyndarymen Joshy Úlysynyng shyghys bólegindegi Ýgedey jәne Shaghatay úlystarymen shektesken aimaqqa kelgen edi. Batu búl rette qalyptasqan jón-josyqtargha sәikes, úly ordany Kýiikting qatyny Úghúl-Kaymishting basqaruyna berip qoyghanymen, is jýzinde Tólening jesiri Sorqaqtaniymen baylanys jasay otyryp, Mónkeni úly han taghyna otyrghyzugha әrekettendi»^[26].

Kórsetilgen derekter boyynsha, býkil әlemdi baghyndyryp, qylyshynan qan tamyp túrghan Shynghys han 1226 jylghy songhy joryqqa attanar qarsanynda Súrghaqtan-biykege sheshek shyghyp, qatty auyryp jatqandyghy sebepti sapargha shyghugha saqaday-say túrghan jer qayysqan qalyng qoldyn  joryq sәtin keshiktirgen eken. Búdan ýlken qúrmet bolmasa kerek.

Súrghaqtan-biykening kýieui Tóle týgili, atasy Shynghysty attan týsirerlik aqylyna tarihty tamyrynan tarta bayandaushy Rashid ad-dinning ózi tәnti bolady. «Súrghaqtan biyke óte aqyldy әri qabiletti edi, (osy túrghydan payghambarlar әielderinen keyin) әlem әielderinen ýstem túratyn. Ol (meylinshe) tolyq dәrejede tabandylyq, sypayylyq, úyalshaqtyq jәne pәktilikke ie edi»^[27].

Shyn mәninde múndaghy «payghambarlar әielderinen keyin әlem әielderinen ýstem túratyn» degen teneudi sirә, basqa týrki balasy, basqa músylman balasy aita almas edi.

Shynghys hannyng Súrghaqtan biykege degen qúrmeti, izeti Rashid ad-din jazbasynyng әr jerinde qaytalanyp, eske alynyp otyrady. Nemeresi Qúbylay dýniyege kelip, «Shynghyz hannyng oghan kózi týskende, ol: «Bizding balalarymyzdyng bәrining shashy jiyren, al mynau bala qara qojalaq. Ol ózining (anasy jaghynan) naghashylaryna tartqan bolsa kerek. Súrghaqtan biykege aityndar, ol ony jaqsy emizushige bersin», – dedi» delinedi^[28]. Basqa kelinderi men nemereleri haqynda kóp aitylmaytyn nemese kónil bólinbeytin hikayalar Tóle ordasyna kelgende Súrghaqtan biykeni soqpastan óte almaydy. Atasy Shynghys hannyng ózi jas sәby Qúbylaygha meyirlenip: «naghashylaryna tartsa jaman bolmas, jerde qalmas, jaqsy emizip, erekshe qadaghalandar» degeni ghoy. Ári ózining aitqanynday mәpelep ósiretinine erekshe senim artyp, Súrghaqtan biykege tapsyrady. Búl jay ghana tapsyrys emes, shyn mәninde tútas әuletting ýrim-bútaghyna, olardyng ósip-jetilip adam boluyna ózing jauapty bol deytin senimnen tughan atalyq amanat bolatyn. Súrghaqtan biykening keyingi ómirinen qaraghanda sol amanatty ayaghyna deyin qaltqysyz, artyqsha adaldyqpen oryndaghany kórinedi.

Taghy bir qyzyghy,  Rashiyd-ad-dinning «Jamigh at-tauariyh» atty baghaly enbegining jazyluyna Súrghaqtan biykening de sharapaty tiyse kerek. Atap aitqanda, oghan osy bir úlan-qayyr, asa qúndy, tarih tamyryn suyrtpaqtaghan kól-kósir dýniyeni jazugha 1300 jyly әmir bergen Elhan memleketining (býgingi Iran aimaghy) әmirshisi Ghazan han (1271-1304) – Súrghaqtan biykening shóberesi bolady. Jyl esebinen qaraghanda Súrghaqtan biykening ómirden ótkenine 48 jyl ghana bolghan kez. Endeshe, ýlken әjesining enbegin óz auzynan tamsana bayandap, onyng elenbey qalmauyn erekshe qadaghalaghany Rashid ad-din jazbalarynan, әsirese jogharydaghy joldardan anyq kórinip túr.

«Óz ghúmyrynyng altyn uaqyttaryn tariyhqa jәne ghylymnyng kóptegen salalaryna arnaghan Ghazan-han osy jylnamany oqy jәne týzey otyryp, tómendegidey pikirdi aitty: «Osy kezenge deyin birde-bir dәuirde osynday tarih jasalmady. Búl enbekte әlemning barlyq halyqtarynyng úshqyr oilary jәne ómir sýru jaghdaylary jazylghan. Allanyng rahymymen jәne erkimen qazirgi uaqytta kóptegen qalalar men elder turaly tolyq mәlimet beretin jalghyz kitap osy. Barlyq elder men әlemning týkpir-týkpirinen, danalar men júldyznamashylar, ghalymdar men tarihshylar týrli dinmen, týrli últtar bolsa da Shynghys han úrpaqtarynyng qol astynda, әmirshige qyzmet etuge jinaldy.

(Soltýstik jәne Ontýstik Qytay, Ýndistan men Kashmiyr, Tiybet pen Úighyr) jәne týrik, arab, frank halyqtary, olardyng әrqaysysynda óz halyqtarynyng dini men ótkeni turaly jylnamalar boldy. Osylardyng barlyghyn jinaqtay otyryp, óz atymyzdan qysqasha tarih jasaugha úmtyldyq...»^[29].

Olay bolsa neshe úrpaq patshalargha azyq bolghan, anyz bolghan әz ana – Súrghaqtan biyke hikayasynyng altyn әriptermen jazyluy aq sýtin ayamaghan әulet anasyna degen úrpaqtar paryzynyng bir parasy der edik.

Osynday dana, dara әielding kýieui bolghan Tóle onasha otauda jarymen ne turaly keneser edi? Áriyne, el men jerding taghdyry, aldaghy kýnder kýtip túrghan qiyn mәseleler jәne ony sheshuding joldary. Sonyng ishinde әiel zatynyng tórkinine býiregi búrylyp túratyn qanshyl, bauyrmaldyghy men nәziktigi kýieuining aldynda erin úshyndaghy emeurinmen nemese qúlaghyna sybyrlaghan kýbirmen bolsa da jan bauyrlarynyng taghdyryna alandaytyndyghyn bildirmeui mýmkin be?  Kóz aldynan tórkin júrtynyng qandy qyrghynynyng sureti óship ýlgermegen jas qyzdyng orda ishindegi saliqaly bәibishege ainalghan túsynda búl taqyrypqa kýbir-sybyrsyz ashyq baruy da aqiqat edi.

Rashid ad-din derekterinen kórinis tapqanynday Tólening de, Súrghaqtan biykening de erekshe qanshyl, tuysshyl jandar ekenin eskersek, Tóle hannyng qayyn júrtyn «qúdayynday» syilap ótkeni kórinedi.

«Eger kereylerding Kók týrikter men Shynghys hannyng aralyghynda dalalyqtardyng arasynda biylik ústaghan jәne búl biyligi basqa kóshpendiler tarapynan moyyndalghanyn eskersek, Tólening kerey hanshayymyna ýilenui onyng Shynghys han memleketinde bedelin ósirgeni anyq.

Tóle alghash ret 1213 Shynghys hannyng Jing әuletining qol astyndaghy Qytaygha jýrgizgen joryghyna qatysty. Ol qaynaghasy Shegemen birge Dysing qamalyn alugha jauapty boldy. Al Shynghys hannyn Horezmshah memleketine jasaghan joryghynda Tóle aghalary siyaqty bas qolbasshy retinde emes, әkesining qaramaghyndaghy qolbasshy retinde qatysty. Biraq ta Tólege Merv qalasyn baghyndyru tapsyryldy. 1221 jyly qalany talqandaghan Tóle ontýstik batystaghy Nishapur qalasyndaghy әskerlerge qoldaugha bardy. Bir jyl boyy qorghanyp jatqan qala Shynghys hannyng manyzdy noyandarynyng biri, әri Tólening qaynaghasy Toghyshardy óltirgen edi. Qalany kýshpen alghan Tóle Toghyshardyng kegin alu ýshin qalany jermen-jeksen qylyp qiratty»^[30].

Atalghan mәtinnen anyq angharylghan bir oqigha «bir jyl boyy qorghanyp jatqan qala Shynghys hannyng manyzdy noyandarynyng biri, әri Tólening qaynaghasy Toghyshardy óltiredi. Qalany kýshpen alghan Tóle qaynaghasy Toghyshardyng kegin alu ýshin qalany jermen-jeksen qylyp qiratady». Biz Tólening qaynaghasy Toghyshardy óltirgendikten atalghan qalanyng jermen-jeksen bolghan tragediyasyn kóremiz. Mýmkin Taybúghanyng erekshe erlik kórsetkeni osy úrystardyng biri bolsa kerek.

Tóle jeke qosynyn alyp joryqqan shyqqan alghashqy saparynyng birinde, at basyn birden bayaghy Szini patshalyghynyng Altan hanyn shabuyldaugha búrady. Súrghaqtan biykenin: «Túghyryldyn, kerey memleketining týbine jetken atasy Shynghys emes, osy Altan han edi» dep oilauy bek mýmkin ghoy. Sondyqtan Tólening birden Altan hangha asyghys joryqqa shyghuyn jogharydaghy  «qaynaghasyn óltirgeni ýshin qalany jermen-jeksen etti» degen oqighamen sabaqtastyryp qaraugha bolady.

Endeshe, qayynaghasynyng kegi ýshin bir qalany jermen-jeksen etken «qayynsaq» (qayynshyl) Tóle ordanyng bas hanymy Súrghaqtan biykening «tórkini» haqyndaghy qay әmirin búza alar edi?!

Osy arada Shynghys han, Ibaq biykege qatysty taghy bir oqighanyng zerttelu qajettilin eske salsaq, Shynghys hannyng Ibaq biykeni Kiyiktay noyangha bere saluynyng qyry men syrynyng zertteludi qajet etetindigi. Atap aitqanda, úrut әskerining әmiri Kiyiktaydyng Ong handy kýiretken songhy úrystaghy jәne Jaghaqambudy jazalaudaghy erligi men Ibaq biykeni alghannan keyingi ólimi kóp oilargha jeteleydi. Shynghys han Kiyiktay noyannyng kózin qúrtu ýshin Ibaqa biykeni oghan әdeyi syilap otyr ma, әlde ózining kereyt әuletin qúrtugha jan sala kirisken Kiyiktaydyng kózin qúrtu ýshin Ibaqa biyke ózi súranyp oghan tiyip otyr ma degen tarihy saualdar tuyndaydy.

Súrghaqtan biykening Tóle ólgennen keyin de orda ishinde «aq degeni alghys, qara degeni qarghys» bolghany anyq kórinedi. «... Basqarushyldyqpen, parasattylyqpen úldaryn, nemerelerin, Shynghys han men Tóle hannyng artynda qalghan barlyq úly әmirler men әskerdi tәrbiyelep qorghady, olar oghan baghynyshty boldy. Olar onyng aqyl-parasaty men qabiletterining (meylinshe) kemel ekenin moyyndaghandyqtan eshqashan onyng búiryqtaryn bir tal shash (mólsherindey de) attap ótpeytin edi. ... Bir joly ol Shynghys hannyng anasynan da tózimdirek boldy jәne tabandylyqta odan asyp týsti»^[31]. Atap aitqanda, búl joly ol Ýketay (Ógedey) han Súrghaqtan biykege «әmengerlik» jol boyynsha Kýiik hangha kýieuge shyghugha jarlyq beredi.

«Qaghan jarlyghyna qalay qarsy shyghayyn. Alayda menin  maqsatym: balalarymdy es  bilip, óz erkin ózderi biylegenshe tәlimdi etip tәrbiyeleu, bir-birine jat bauyr etpeu, sóitip olardyng tatulyghy arqyly qaghanatqa qanday da bir septigin tiygizu»^[32] – degen Súrghaqtan biyke hannyng jarlyghyn búzyp, aqylymen sypayy toytarys jasaydy. Oghan Ýketay da, Kýiik te qarsy uәj aita almaydy.

«Jamigh at-tauarihtaghy»: «Shynghys hannyng anasynan da tózimdirek boldy jәne tabandylyqta odan asyp týsti» degenining mәnisine kelsek, atalghan kitapta aitylghanynday Esukey ólip jesir qalghanda Shynghys hannyng sheshesi Óluin (Úlún) bәibishening Menlikting eteginen ústap kýn kórgenin menzegeni edi. Al Súrghaqtan biyke óitip iyilmedi, qaharly handardyng úsynysyn keri qaytardy. Nәpsi aldynda da, jarlyq aldynda da qúldyq emes asyl tekti hanyshalyq tanytty.

«Jamigh at-tauariyh» osydan keyingi jerde de han taghyndaghy Ýketaydyng (Ógedeydyn) orda ishindegi keybir kelensiz is-әreketine Súrghaqtan biykening týzetu berip, ilandyrghanyn bayandaydy. Jәne de óz úldarynyng handyqqa otyruy men el basqaruynda da aqylshy-kenesshi, әz ana beynesinde jazylady.

Sol tústaghy oqighalargha toqtalghanda Joshy han dýniyeden ótkennen keyin, onyng ornyna ekinshi úly Batu otyrghan edi. «Batudyng auruy jayly sóz taraghan kezde Súrghaqtan biyke «Nauqasty kórip qaytu» (kónil súrau – red) syltauymen ózining úly Mónke qaghandy oghan jiberdi. Batu onyng kelgenine quandy, sóitip ol óz kózimen onyng boyynda saltanat pen aqyldyng sipattaryn kórgendikten jәne Ýgetay qaghannyng balalaryna renjuli bolghandyqtan: «Mónke qaghan – Shynghys hannyng kenje úly Tóle hannyng ýlken úly. Negizgi júrt pen meken oghan tiyesili. Ol hanzadanyng ózi óte aqyldy әri qabiletti jәne patshalyq etuge dayyn. Ol túrghanda qalaysha basqa bireu qaghan bola alady?! Oghan qosa Ýgetay qaghannyng balalary әkesining sózine qarsy shyghyp, biylikti Sheramangha bergen joq. Jәne kóne zang men dәstýrden attap ótip, agha-inilermen kenes jasamay túryp Shynghys hannyng barlyq balalarynan artyq jaqsy kórgen jәne onyng kýieuining laqabyn Chauyr sechen (Shauyr sheshen) dep ataghan kenje qyzyn jazyqsyzdan-jazyqsyz óltirdi. Sol sebepti qaghandyq olargha bolmaydy» – dedi de, ol ózi Mónke qaghandy qaghandyqqa otyrghyzdy jәne ózining barlyq bauyrlary men tuysqandaryn jәne әmirlerin oghan baghyndyryp, moyynsúndyrdy...

Jalpylay aitqanda, qaghandyqtyng Tóle hannyng ýiine (shanyraghyna – red) berilui jәne ózderining atyna qúqyqtardy bekitui Súrghaqtan biykening qabiletteri men kóregendigine jәne olardyng Batumen dostyghy arqasynda, onyng kómegi men qoldauy nәtiyjesinde jýzege asty. Búdan keyin de, onyng ómirining sonyna deyin jәne onyng óliminen son, Sartaq pen Úlaqshynyng uaqytynda jәne Berkening (biyliginin) kóp uaqytynda Tóle han men Batu úrpaqtarynyng arasynda birlik pen dostyq jalghasuly boldy»^[33].

Súrghaqtan biykening Tólening tiri kýninde biylikke ashyq aralasqanyn aitpaghan kýnning ózinde, Tóle qaytys bolghannan keyin handyqtyng bar tizgin-shylbyryn óz qolyna alyp, 20 jyl, 1232 jyldan 1252 jylgha deyin el biyligine tikeley aralasyp otyrdy.

Italiyan sayahatshysy Plano Karpiny (1182-1252) 1246 jyly sәuirde Edil boyyndaghy Batu hannyng ordasyna, odan ary Shynghys hannyng nemerelerining ordasy bolghan eski júrttargha barady. Sol jyly 24 tamyzda Kýiikti han kótergen úly qúryltaygha qatysady. Ol ózining sayahat esteliginde de Súrghaqtan biykeni tilge tiyek etip bylay deydi: «Shynghys hannyng taghy bir úlynyng balalary: sonyng biri Mónke, onyng anasy Sóróktәn (Súrghaqtan biyke – red) Batudan jәne El anasy qatúnnan qalsa, búl әiel manghúl әuletindegi eng mәrtebeli, eng yqpaldy adam bolyp tabylady»^[34].

Demek, Plano Karpiniydi Súrghaqtan biykening handyq ishindegi bet-bedeli men abyroyyn óz kózimen kórip, qaghazgha tanbalaghan birden-bir kuәger retinde ataugha bolady.

«Mongholdyng qúpiya shejiresinin» bayany boyynsha Qúrshaqús Búiryq hannyng 40 úly bolghanyn eskersek, Súrghaqtan biyke zamanynda atasynyng bauyrynan taraghan sol qyryq otaudan órbigen ordaly elden dalada qalghany bolmasa kerek.

«Súrghaqtan biyke Mónke men Qúbylaydyn, Aryq Búqa men Irandy jaulap, Elhandar әuletining negizin qalaghan Qúlaghu hannyng anasy edi. Shynghys han tórt úlyna óz múrasyn bólip bergende kereyler tórt úlysta da oryn alady. Ong hannyng Batumen birge batysqa barghan balalary men nemereleri Altyn Orda ydyray bastaghanda Qyrymgha ie bolyp, Qyrym handyghyn qúraydy. Mine sondyqtan Qyrym handarynyng attary Qajy Kerey, Dәulet kerey retinde keledi»^[35].

«Úly Daladaghy ejelgi týrik qauymynyng qaytadan újymdasuy kezeninde Kerey patshalyghy  Shynghys hannyng úlylyghyna úitqy boldy. Týptin-týbinde birtútas úlystyq qúrylym jolyna qúrbangha shalyndy. Alayda, Shynghys han men Toghryl-Ong hannyng arasyndaghy qantógis soghystar kezining ózinde kerey taypasynyng birshama bóligi, jekelegen iri túlghalary bolashaq úly qaghannyng jaghynda bolghanyn kóremiz. Aqyry, kerey júrty ýlken qazagha úshyraydy, handyghy qúlap, biraz halqy әr tarapqa bytyraydy. Áytkenmen de kóp úzamay-aq Shynghys han ordasynyng ózinde әjeptәuir yqpalgha jetipti. Jәne negizgi әsker qúramyna qosylady. Qytay derekterining aituynsha, 1204 jyly, Tayan han men Jamúqa górhan bastaghan qalyng qolgha qarsy attanghan Shynghys han әskerining basym bóligi – kerey júrtynan eken. Ataqty Sýbitay-bahadúrdyng jeke myndyghy kerey men nayman, merkitten qúralghan («yani shiy»). Sonymen qatar, aghayyndy Shiraqúl (Saryqúl) jәne Tobúqa noyandar Shynghys hannyng tuynyng astynda mynbasy bolghan, osy dәrejedegi Dayyr-bahadúr Sartauyl joryghynda airyqsha kózge týsipti. Al Toghryl hannyng batysqa yghysqan bir balasy (әlde nemeresi) Taybúgha Sibir handyghynyng negizin salady, biraq aqyr týbinde ol da Shynghys hannyng dәrgeyine bas úryp, kenshilik alghan»^[36].

Rashiyd  ad-din deregi boyynsha, Monghol әskerinde Shymqay joghary dәrejege ie boldy. Ol Shynghys qaghangha  jaqyn jýrgen adamdardyng biri boldy, kóne úighyr bitik jazuyn mengergen, kóne týrik  tilinde jaza alatyn, qytaysha biletin, qytaydyng tútqyngha týsken halqynyng Tuvadaghy qonystanuynyng әskeriy-eginshilik mәselelerin basqardy. Sonymen qatar Shymqay qidandyq  Eluy Chu-saymen birge Monghol imperiyasynyng әkimshilik-basqaru jýiesining qúryluynda erekshe ról atqardy. Ógedey (1229-1241) jәne Kýiik (1246-1248) qaghandary kezenderinde Shymqay (Chinhay) ministr boldy.

Monghol qoghamynda Kerey taypasynyng qarqyn ruynan shyqqan Keyýk- bahadýrding úldary Moynaq,  Sartau, Ilauqan, Soyqandar  manyzdy oryn aldy.

Kerey taypasynyng jyrqyn ruynan namanger Shiraz Nodjud-Sarudjiyr-Qúday, onyng aghalary Bahcha, Tugay jәne Qútlyq-Búqa-bitikshi, sonymen qosa Esuderding úldary jәne Dýzbaylar monghol qoghamynda joghary oryn aldy. Shynghys hannyng ataqty qolbasshylary Bensiyl-noyon jәne onyng úldary Túghlyq-kýshi, Taydjy-bahadýr jәne onyng úly Gazan qonqayt ruynan shyqqan. Kerey taypasynyng albat ruynan shyqqan jýzbasy Ilanghyz Shynghys hannyng jeke kýzetshisi, sonymen qatar han sarayynda joghary dәrejeli orny bar hannyng tamaghyn ýilestirushi-basqarushysy boldy.

Derekterde Van hannyng túmaut ruynan shyqqan әskerbasy Qúidu, basqa da myrzalar Shynghys hannyng әskerine kelip qosylghandyghy aitylady. Qúdu, onan keyin onyng balasy Kurtake kerey әskerin basqaratyn mynbasy, al Abishke degen balasy Shynghys hannyng bas bitikshi-hatshysy bolghan. Qaydudyng Túqyr degen bir úly da bitikshi jәne jýzbasy bolghan. Al, kenje balasy  Alinaq-bahadýr Húlaghu hannyng kezinde mynbasy qyzmetin atqarghan. Oghan qosa monghol әkimshiligindegi joghary oryndardy kereyding túmauyt ruynan shyqqan Alshy-tútqauyl jәne Ebigen-bitikshi iyelengen^[37].

Van hannyng bas әmirlerining biri Eke-Cherennin  jylqyshysy Qyshlyqty erekshe atap aitu kerek. Qyshlyq Van han men úly Sanghún qastandyq jasamaqshy bolghan kezinde oghan kómektesken, sol ýshin Shynghys han ony bas әmiri jәne tarhan etip taghayyndaghan. Búl lauazym onyng úrpaqtaryna da berilip otyrghan. Olardyng úrpaqtary Bahshiybek-bahadýr HV ghasyrda Ábilhayyr hannyng seriktesteri atalyp, Tobyl jaghasyndaghy úlysqa kiretin Shayban úrpaqtarynyng ókili boldy^[38].

«Hatshylar men derektanushylar aitsa-aytqanday, kerey qyzy Sorqaqtan (Súrghaqtan biyke – red) «qara shanyraqtyn» da, ózining «altyn úryqtarynyn» da, kerey tórkinderining de  qamyn keninen qarastyrypty. Osy ýsh maqsatqa jetu ýshin,  әriyne, óz mýddesine oray, barlyq  bopsa men bylghaqqa kónipti»^[39].

Býkil Shynghys әuletin ashsa alaqanynda, júmsa júdyrghynda ústap otyrghan Súrghaqtan biyke zamanynynda, «altynnyng synyghy, asyldyng qiyghy» bolghan, «jýzikting kózinen ótkendey» ózi jas, ózi bas, bekzat tughan Taybúghanyng handyqtyng bir bólegin jeke dara biylemeui mýmkin be edi. Shynghys han qosynynyng aldynghy leginde jaugha atoylap, qarsy jaqtyng qabyrghasyn qaqyratyp, býkil sardar, sarbazdargha erlik ónegesin kórsetkeni ýshin de eshkimning bóten uәji bolmas edi. Onsyzda әskery basqaru, lauazym taghayyndau syndy әmirlikti qolyna uystaghan, azuly jas barys, jezde aghasy Tólening qasynda jýrse.

Sibir jylnamalaryna sýiensek, Shynghys han Taybúghagha qúrmet kórsetken, әsker de bergen, sóitip Ertis pen Obi jaghasyndaghy shayqastarda jeniske jetken^[40]. Qalay bolghanda da, Monghol imperiyasynyng negizin qalaushy túlgha Sibir jerlerin Taybúghagha basqaru qúqghyn bergen, yaghny dalalyq iydeologiyada shynghystyq dәstýrge betbúrys bolghanyn aiqyndaydy. «Sibir jylnamalarynda» Taybúgha Sibir joryghynan kelgennen keyin «Shynghys basqarugha jer de berdi, sonymen birge qyzyn da berdi» («dsheri svon dade za nego v jenu»). Osylaysha «Taybúgha gurgen boldy, yaghny әiel jaghynan han әuletining mýshesine ainaldy». Búl arada biz bayandap otyrghanday Taybúgha Shynghys әuletining tughan qúda balasy ghana emes, qyz alghan kýieu balasy bolghany da kórinip túr.

Osy derekterdegi «Taybúgha Sibir joryghynan kelgennen keyin «Shynghys basqarugha jer de berdi, sonymen birge qyzyn da berdi» («dsheri svon dade za nego v jenu»). Osylaysha «Taybúgha gurgen boldy, yaghny әiel jaghynan han әuletining mýshesine ainaldy» degen bayandaular da nazar audartady. Rashid ad-din deregindegi Sangunnyng bir úlyna Shynghyshannyng qyzy Fudjiyn-begimdi atastyrghanyn eske alsaq, jogharydaghy «qyzyn berdi» men «qyz atastyrghan» oqighalarynyng ara-qatynasy jalghasty zertteudi qajet etedi.

Shynghys han ózin de bas iydirgen aqyldy kelinning kónilin aulau ýshin bolsa da, onyng «jar degendegi jalghyz bauyryna» tozghan kerey elining basyn qosyp tizginin beruge (әriyne, Tólening úsynysymen) әbden keliser edi. Ári sol arqyly Túghyryl aldynda ótelmey ketken qaryzyn qaytaurdyng da orayyn  sәtti paydalandy. Onsyzda tas qamalgha baryssha shapqan, monghol qosynynyng mandayyndaghy kerey batyrlaryna «kóz qylyp», olardyng jigerine jiger qosu ýshin de, ózining «darqandyghyn», «әdildigin» osylay tanytpasa, Shynghys han Shynghys han bola ma? Ári Taybúghany «soghysta kórsetken eren erligi ýshin» dep dýiim júrttyng aldynda kóterip, әspetteui de qol astyndaghylaryn tany biletin, baghalay biletin ózining dara qasiyetin de asha týspey me. Monghol biyligine qater tóndiretin aumaqtan mýldem shalghay, orda irgesinen aulaq,  qiyrdaghy Týmen boyynan oghan alaqanday jer syilap, sondaghy eldi basqartqanynan Shynghys neden útylar edi!? Útylmaydy! Útty – ózi qangha shylaghan handyqtyng iyelerine eskertkish, estelik ýshin bolsa da solay syilap, «opaly patshanyn» úpayyn kórsetti. Tipti múnyng bәrin ózi qalamasa da býkil әskery biylikting tútqasyn ústap, basqarushylardy taghayyndaytyn erekshe qúqyqty Tólening qalauymen (Súrghaqtan biykening aqyl-úsynymen) iske asyrdy.

Shynghystyng birneshe jyldan keyin Taybúgha jóninde estip, ony qyzmetke shaqyrghany turaly Pogodin jylnamasyndaghy Sibir handyghynyng shyghu tegi» atty tarauda bayandalady: «…Esil ózeninde Magmet zanyndaghy On atty patsha ómir sýrdi. Taybúgha – Onnyng úly. Shynghys ony jaqsy qarsy alyp, ózine baghynghandardyng ishindegi birinshi kinәz dep atap, oghan jeke jer ýlesin berdi.

Kinәz Taybúgha Shynghys patshadan soghysugha jasaq súrady… Shynghys patsha jaqsy dayyndalghan kóptegen jasaqtardy jinap, Taybúghany Ertis ózenining tómengi aghysymen Obi ózenine jiberedi, al búl jerde chud dep atalatyn halyqtar túrghan.

Shynghys patsha Taybúgha kinәzgha ýlken qúrmetpen qarady, jәne Taybúgha Shynghys patshadan ózi túrghysy keletin jer súrady. Shynghys patsha «qayda túrghyng kelse, sonda túr» dep jiberedi. Taybúgha kinәz býkil ózining ruymen Túra ózenine ketip, sol jerde Shymgha qalasyn kóterdi. Týmen qalasy sol jerde. Taybúgha múnda úzaq túrdy, osynda óldi^[41].

Sóitip, Túghyryl hannnyng aldyndaghy Shynghystyng ótelmey ketken qaryzynyng bir parasy – tariyhqa Taybúgha esimin kóterip shyqty.

Túghyryldyng dәurendep túrghan shaghynda, onyng hanzada, hanyshayymdarymen qúda bolugha qoly jetpey zar bolatyn Shynghystyng Taybúghany tekti túqymgha balap, qúrmet kórsetui de zandylyq. Kóshpendilerden jalghasqan Shynghys hannyng zany boyynsha «han túqymyn biylikten shettetu turaly» bap qarastyrylmaghan.

Taybúgha taqqa otyrghan 1220 jyldan eseptegende, onyng han ordasyn uysyna ústap otyrghan әpekesi Súrghaqtan biykening aitqany oryndalyp, analyq aibaty asyp túrghan shaghy. Súrghaqtan biykening 1552 jyly ómirden qaytqanyn eskersek, ol kózining tirisinde telim-telimge týsken kerey balasynyng eshqaysysyn «shekesinen shertkizbedi». «Qanattygha qaqtyrmady, túmsyqtygha shoqyttyrmady». Kerey sarbazdarynyng bәri derlik orda jaghalap, lauazymdy qyzmetter atqardy, halqy handyqtardyng qúramyndaghy shúrayly jerlerdi meken etti.

Sóitip Súrghaqtan biyke, handyghy qúlap, qara ormanday halqy tozghyn bolghan oqighany kózimen kórip, kóz jasyn ishine jútsa da, tórkinining taghdyryna alandaumen ómir sýrdi. Onyng ataqty úldaryna da ósiyettep: «naghashylaryng senderding qúrbandaryng bolyp edi, qan-qaryzy moyyndarynda ketpesin. Shamalaryng jetkenshe qol úshyn berip, kóz qyrlaryndy sala jýrinder!» dep tapsyruy әbden mýmkin. Ananyng uyzy men aqyl-nasihatyna meylinshe qanyp ósken úldarynyng anasynyng jýregindegi, janaryndaghy nala men múndy, arman men saghynyshty, jan jarasyn sezinbeui de mýmkin emes.

Osy bayandaulardyng basynda aitylghan,  Súrghaqtan biykening birge tughan әpkesi Bektumysh fujindi (Bektimúshty) Joshy hannyng alghanyn eske alsaq, Súrghaqtan biykening jezdesine aitqan kóp amanatynyng ishinde ejelgi qúdasy, keyingi qayyn júrty – kerey әuletin tapsyruy da mýmkin. Onsyzda Joshy ordasynda otyrghan Bektimúshtyng da óz ataq-abyroyy jeterlik.

«Joshy hannyng movzoleyinde onyng әieli, Kerey hany Túghúryl hannyng qyzy Bektimúshtyng da sýiegi tabylghan. Qúrylysy jaghynan Joshyhan movzoleyine úqsas bolyp keledi»^[42] degen derekke qarasaq, Bektimúshtyng da Joshy ordasyndaghy ornynynng tómen bolmaghany angharylady.

Joshy joryghyna qatysty myna bir oqighalargha da nazar audarugha túrarlyq.

«(Kezinde) Shynghys hannyng Joshygha әskermen attanyp, barlyq Ibir-Sibir, Pular, Deshti Qypshaq, Bashqúrt, Orys jәne Sherkesten múghuldar Temir qaqpa dep ataytyn hazarlyq Derbendke deyin basyp alu, olardy ózining iyelikterine qosyp lau turaly bergen búiryghynan jaltaryp ketkendikten, Ýgetay qaghan patshalyqqa otyrghan kezde Batugha solay isteuge búiyrdy... Batu 633 hijry jylynyng jumada әl-hir aiyna say kelgen bichin jyly, yaghni, meshin jyly olar (joryqqa) attanyp, ol uәlayyattardyng kóp bóligin baghyndyrdy»^[43].

Demek, atalghan oqighalar túsynda әkesi Joshynyng da, úly Batudyng da Ibir-Sibir aimaghyn jaulamaghany (baghyndyrmaghany) bayqalady. Onyng sebebin – Shynghys hannyng Taybúghagha syilaghan handyghyna olardyng «tisi batpaghany»-men birge, ózderine bóten bolmaghan Taybúghany jәne ol qúrghan handyqty baghynghan, birlikke kelgen óz teritoriyasynyng ajyramas bólegi sanaghanynan qarastyrugha bolady. Múnda da bizding joramalymyzdaghyday Joshy kýieu men Bektumysh qyzdyng yqpalyn joqqa shygharugha bolmaydy.

Bir ananyng omyrauyn tel emgen eki qyzdyng birining (Súrghaqtan biykenin) sýiegi – Burah Undur (Búraq Óndir), Silinga ózenine jaqyn jerdegi Shynghys hannyng Úly qoryghyna^[44] jerlense, endi birining (Bektumyshtyn) sýiegi – Qazaq dalasyndaghy handar orda tikken Úly taudan mәngilik túraq tapty. Olardyng әuleti de әlemning әr týkpirine, sonyng ishinde býgingi mongholiya, qytay, qazaqstan elderine tarady.

Súrghaqtan biykeden tughan ataqty handar – Mónke, Qúbylay, Qúlaghu, Aryqbúqa tórteui әlemdi alaqanyna salghan әigili túlghalargha ainalsa da, naghashylaryn syrt tebuge qauqarsyz edi. Túghyryl han ólgenmen onyng halqy torghayday tozyp ketken joq. Olar Shynghys hannyng týrki-monghol әskerleri qúramyndaghy negizgi kýshke ainaldy. Álemdi at túyaghymen baghyndyryp, qazaq halqynyng qalyptasuyna negiz boldy. Joshy, Sibir úlystarynda da kereyler negizgi rular qatarynda attyng jaly, týiening qomdyghynda kýn keship, baytaq qazaq dalasynyng býgingi teritoriyasyn jasau jolynda qan keshti úrystargha qatysty.

Sóitip, Túghyryl han әuletining Sibirdegi biyligi birde jyghyp, birde jyghylyp jýrip, 388 jylgha (1200-1588) jalghasty.

Meyli Túghyryl han, meyli Shynghys han dәuirindegi orda qorghaushy erekshe jasaqtar – túrghaqtar sany da olardan keyingi órbigen әr bir úsaq handyqtar qúramynda bir mynnan bes myngha deyin, tipti keyde qajetke qaray on myngha deyin jetip otyrdy. Taybúgha úlysynda da túrghaqtardyng sany az bolghan joq. Joshy úlysynyng qúramyndaghy túrghaq kereyler de olardyng barlyq joryqtaryndaghy sheshushi oqighalardyng ortasynda jýrdi. Keyingi dәuirde olar «túrghaq» týrinde emes, kerey ruy qúramynda ortaq ru atymen ataldy. Tarihy maghynalyq jaghynan erekshe jauynger taypa retinde beynelenetin boldy.

Taybúghanyng biylik qúryp dәurendeui men oghan eshkimning súghanaqtyq jasay almauy – handar túqymyna tәn darabozdyq, tektiliginen qalsa, mine, osynday tuysqandyq-odaqtyq baylanystardy da artqy tirek etti. Onyng kózi tirisinde keudesin eshkimge bastyrmay, úzaq jasap, qúday ajalymen ólgeni de de biraz nәrseni anghartsa kerek.

Qazaqta «shóp shyqqan jerine shóp shyghady, «su sýzilmeydi, úrpaq ýzilmeydi», «tektiden tekti tuady», «dosy kópti jau almaydy, tuysy kópti dau almaydy», «jaqsy atanyng aruaghy qyryq jyl sýireydi», «asyl kezdik qap týbinde jatpaydy», «at túyaghyn tay basar» degen sózder bar.

Ýzilmegen altyn arqau Súrghaqtan biyke Kereydayqyzy syndy ayauly analardyng arqasynda býgingi qazaq dalasyna jalghandy. Eldik, erlik úranyna Taybúgha esimi qosylyp, Sibir syndy handyqtyng qúryluymen óz tarihyn jazdy.

Jәdy Shәkenúly,

Jazushy-tarihshy, Qazaqstan jazushylar odaghynyn, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi.

[1] Toto. Szinishy (Szini patshalyghynyng tarihy). – Pekiyn: ChHShS,  1976. 9 s., 11 s.,93 s.  (Tuōtuō. Jīn shǐ, Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[2] «Mongholdyng qúpiya shejiresi» –  kóne monghol tilindegi týpnúsqalyq transkripsiyasy, ghylymy maghynalyq audarmasy men týsindermelerin, kórsetkishterin jasaghan Nәpil Bazylhan. Seriya «Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri». -I tom.  -Almaty:Dayk-Press, 2006 jyl. 204 bet.

[3] Búl da sonda.

[4] «Qazaqstan tarihy turaly qytay derekteri» V tom. Almaty, «Dayk-Press» baspasy,  2005 jyl.

[5] «Qazaq memlekettiligining tarihy» (ejelgi jәne ortaghasyrlyq kezen). Monografiyalyq zertteu. – Almaty: «Adamdar» JShS. 2007 jyl. 228-229 bet.

[6] Qazaq ru-taypalarynyng tarihy XV tom – «Kerey», «Alash» tarihy zertteu ortalyghy, Almaty, 2014 jyl. 79 bet.

[7] Lubsan Danzan, Altan tovch. –UB.,1990,73 bet.

[8] «Mongholdyng qúpiya shejiresi»  (kóne monghol tilindegi týpnúsqalyq transkripsiyasy, ghylymy maghynalyq audarmasy men týsindermelerin, kórsetkishterin jasaghan Nәpil Bazylhan). Seriya «Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri». I tom.  Almaty: Dayk-Press, 2006.152 bet.

[9] René Grousset. L̉Empire mongol par// Veni Douszyani. – Pekiyn, 1989. 80 b. (Léinà. Gélǔsài. Gōng Yuè yì, Wēng Dújiàn xiào. Ménggǔ dìguó shǐ, Shāngwù yìn shūguǎn, 1989 nián.

[10] «Túghyryl han». Almaty, Palitra Press», 2019 jyl.

[11] Toto. Szinishy «Szini patshalyghynyng tarihy». – Pekiyn: ChHShS,  1976. 9 s., 11 s., 93 s.  Tuōtuō. Jīn shǐ, Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[12] Pozdnyakov N.N. Mongoliskaya imperiya v epohu Chingishana.-L., 1941, e. 4; L.RKyzlasov. Ocherky po istoriy Sibiry y Sentralinoy Aziya. –Kr., 1992; Kyrgyzy y ih predki. /Pod.obsh.red.Karilkulova A.-Bishkek. 1994.S.20.

[13] «Mongholdyng qúpiya shejiresi» - (kóne monghol tilindegi týpnúsqalyq transkripsiyasy, ghylymy maghynalyq audarmasy men týsindermelerin, kórsetkishterin jasaghan Nәpil Bazylhan). Seriya «Qazaqstan tarihy turaly monghol derektemeleri». I tom.  Almaty:Dayk-Press, 2006 jyl. 204 bet.

[14] Sun Lyani. «yanishy (yani patshalyghynyng tarihy)». Pekiyn: ChHShS,  1976. 120-121 s.(Sòng Lián. Yuánshǐ, Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[15] «Abylay han», qúrast:S.Dәuit. Jazushy, Almaty, 1993 jyl. 37-38 better.

[16] Mongolyn iuus tovchoo. 187-bap.

[17] D.Gongor. Halh tovchoon. 135-b.

[18] Tynyshpaev M.Velikie bedstviya. - Almaty,1992.S.19.

[19] Potapov L.P.Etnicheskiy sostav y proishojdenie altaysev.-L., 1996.S.23.

[20] Rashid ad-din «Jamigh at-tauariyh» 2-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 46-47 better.

[21] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl.138-139 better.

[22] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 2-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 518 bet.

[23] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 1-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 287 bet.

[24] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl.133-134 better.

[25] Maghauin M. «Shynghys han jәne onyng zamany». Derekti tarihy hikaya.-Almaty,2011.-608.

[26] «Qazaqstan tarihy turaly qytay derektemeleri», V tom, Almaty: «Dayk-Press», 2006 jyl. 130 bet.

[27] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 144 better.

[28] Búl da sonda. 201 bet.

[29] «Tarih – adamzat aqyl-oyynyng qazynasy», III tom. Qúrast: N.A.Atyghaev, K.Q.Aqtaeva, L.L. Baturina, Á.Á.Qaydarova, Q.Z.Óskenbay. «Foliant» baspasy.Astana-2005 jyl. 243 bet.

[30] «Túghyryl han». Almaty, Palitra Press», 2019 jyl.

[31] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 144 better.

[32] Búl da sonda.

[33] Rashid ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl.

100-101 better.

[34] Plano Karpiny «Manghúl tarihy», aud: T.Á.Tynybayyn. «Shapaghat-Núr», Almaty, 2013 jyl. 52 bet.

[35] https://www.trt.net.tr/kazakh/k-azak-ieli-turki-orkieniietinin-biesighi/2015/12/18/kieriei-ieli-411069. «Túghyryl han». Almaty, Palitra Press», 2019 jyl. 212 bet.

[36] Maghauin M. «Shynghys han jәne onyng zamany». Derekti tarihy hikaya. Almaty,2011.-608 bet.

[37] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» kóp tomdyghy. Foliant, Astana. 2018 jyl.

[38] Tavariyh-y guzida-yy nusrat-name//Materialy po istoriy kazahskih hanstv XV-XVIII vekov «Izvlecheniya iz persidskih y turkskih sochiyneniy». - Alma-Ata: Nauka, 1–17 bet.

[39] Túrsyn Júrtbay «Kekti besik nemese «kekti qatyndar» men «kekti jatyrda» úiyghan handyq». «Últ portaly», 23.10.2016. http://ult.kz/post/tursyn-zhurtbay-kekti-besik-nemes-kekti-katyndar-men-kekti-zhatyrda-uyygan-khandyk.

[40] «Sibirskie Letopisiy». Spb., 1907g. 47 bet.

[41] «Sibirskie Letopisiy». – Spb., 1907. 63 bet.

[42] B.Q.Tasqanbaeva. «Shynghys hannyng shyqqan tegi turaly shyndyq». https://yvision.kz/post/820722. «Túghyryl han». Almaty, Palitra Press», 2019 jyl.

[43] Rashiyd-ad-din «Jamigh at-tauariyh» 3-tom. Foliant, Astana. 2018 jyl. 88 bet.

[44] Búl da sonda. 264 bet.

Abai.kz