شىڭعىس حاننىڭ قارىزى

شىڭعىس حان داۋرەندەگەن كەزەڭدە – الەمدىك بيلىكتىڭ تىزىگىنى ءبىر عانا – شىڭعىس اۋلەتىنە ءتان بولدى. سولاي بولا تۇرسا دا، كوپ تاريحتا «تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ، توزدىرىپ جىبەردى» دەپ سانايتىن كەرەي اۋلەتىنىڭ بۇتىندەي جويىلىپ كەتپەۋى مەن تۇعىرىل اۋلەتى تايبۇعانىڭ حاندىق بيلىك باسىنا كەلۋى دە تالاي تاريحي اڭگىمەگە مۇرىندىق بولادى. تايبۇعانىڭ بيلىككە كەلۋ سەبەبىن تاريحشىلار ونىڭ بىرنەشە ۇرىستا ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، ەڭبەك ءسىڭىرىپ، جەڭىستىك الىپ بەرگەندىگىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە كورسەتەدى. دەسەدە، سول داۋىردەگى قاتال اسكەري زاڭ باپتارىمەن قاراعاندا، ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن باتىرلارعا جاسالاتىن سىي-سياپاتتىڭ دا ءار ءتۇرلى زاڭدىق جولى قاراستىرىلعان. الايدا «جەڭىمپازعا حاندىقتى سىيلاۋ كەرەك» دەگەن باپ ءتىپتى دە جوق.

قازىرگە دەيىن تاريحشىلار باس قاتىرعىسى كەلمەگەن نەمەسە ءمان بەرمەگەنسىپ اينالىپ ءوتىپ كەتە بەرەتىن كەرەيلەردىڭ تايبۇعا بيلىگى (تۇمەن حاندىعى) كوپ ويلارعا جەتەلەيدى. ەندەشە، مۇنىڭ سەبەبىن ءار ءتۇرلى جاعدايلاردان قاراستىرعان ءجون.

بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن ءبىز اتتىڭ باسىن شىڭعىس، تۇعىرىل زامانىنا قايتا بۇرامىز.

قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا «تسزين پاتشالىعىنىڭ كومەگىن العان تەمۇجىن وسى جىلدىڭ كۇزىندە ىشكى-سىرتقى سەبەپتەردەن ابدەن السىرەپ قالعان كەرەي حاندىعىنا كۇتپەگەن جەردە شابۋىل جاساپ، وڭ حاندى تاعىنان تايدىرعان. وڭ حاننىڭ حاندىعى جويىلىپ، شەكاراعا تونگەن قاۋىپ سەيىلگەننەن كەيىن تسزين پاتشالىعى تەمۇجىنمەن قانداي ءبىر مامىلەگە كەلە وتىرىپ، ءوز قولباسشىلارىن كەرى شاقىرتىپ العان»^[1] .

ءبىزدىڭ قانشا عاسىرلار بويى: «شىڭعىس حان مەن سوعىسقان كەرەي حانى تۇعىرىل جەڭىلىسكە ۇشىرادى» دەيتىن بۇرمالانعان تاريحتىڭ ءبىر بۇتاعى وسى جولداردان اڭعارىلادى. اتاپ ايتقاندا، شىڭعىس حان ءوزىنىڭ اندا اكەسىمەن سوڭعى سوعىستىڭ بىرىندە (1203 جىلى) كۇيرەي جەڭىلەدى.

«شايقاس كەزىندە كەرەيلەر تەمۇجىن قوسىندارىن ايقىن باسىمدىقپەن كۇيرەتىپ تاستاعان ەدى. شايقاس اياقتاعان كەزدە تەمۇجىننىڭ قول استىندا بار بولعانى 2600 اسكەر-شەرىگى عانا قالعان، ول  موڭعوليانىڭ قيىر شىعىس جاق ايماعىنا بارىپ بوي تاسالاپ، ول جاقتا اڭ اتىپ، كەرلەن وزەنىنىڭ تومەنگى بويىنداعى بالجۇناق كولىنىڭ شالشىق سۋىن ءىشىپ ارەڭ جان ساقتاعان. كەرىسىنشە،  كەرەيلەردىڭ سوعىستان كەيىنگى جاعدايى  مۇلدە باسقاشا سيپاتتالعان. كەرەي حانزاداسىنىڭ بەتىنە وق تيگەنى بولماسا، ولاردىڭ سوعىستان كەيىنگى مەرەيى ۇستەم، كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى، رۋحى بيىك بولعان. تەمۇجىندى مۇلدە قۇرتىپ جىبەرۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا، الداعى ۋاقىتتا ونىڭ قايتا باس كوتەرۋىنە كۇمانمەن قاراپ، ءوزى كەلىپ باعىنادى، كەلمەسە ات ۇستىندە، اعاش استىندا ساي-سايدى ساعالاپ توزىپ جوعالادى دەپ سەنگەن^[2].

ەكى جاقتىڭ سوعىستان ەسى شىعىپ قالجىراعان وسى ءساتىن پايدالانعان قىتاي جاعى شىڭعىسقا جاسىرىن ەلشى اتتاندىرىپ، كومەككە دايىن ەكەندىكتەرىن، ءارى سوعىستى (كەك الۋ جورىعىن) سوزباي، مۇلدەم قۇپيا تۇردە ىسكە اسىرۋ قاجەتتىلىگىن ۇقتىرادى. ءارى وعان كورشىلەس وزگە تايپالاردى دا كومەككە شاقىرۋعا ىقپال ەتەتىنىن بىلدىرەدى. ونسىزدا باس كوتەرە الماستاي ويسىراي جەڭىلىپ، قۇرۋعا بەت العان شىڭعىس توبى اراداعى از ۇزىلىستەن سوڭ سوعىستىڭ ىستىعى باسىلماي قايتادان اتقا قونادى. سىعايلانعان موڭعول، قىتاي قوسىندارىنىڭ تۇندەلەتە جورتقان قولى جاسىرىن تۇردە تۇعىرىل ورداسىنا ەكى بۇيىردەن جاقىندايدى.

وسى وقيعاعا قاتىستى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» 185-بولىمىندە: «قالۋىدار، شاۋىرقان ەكەۋى شىڭعىس قاعانعا : «وڭ حان اياق استىنان التىن وردا ءۇيىن تىگىپ توي جاساپ جاتىر ەكەن. تەزدەتىپ بارىپ تۇندە جەتىپ توسىننان قورشايىق» دەيدى» دەگەن جولدار بار^[3]. سونىڭ وزىندە تۇنگى قاراۋىلداردان امان ءوتۋ ءۇشىن الدىن الا جىبەرىلگەن شولعىنشىلار مۇلدەم جايباراقات، ارنايى سالەممەن كەلە جاتقان ادامنىڭ بەيعام كەيپىن تانىتسا كەرەك.

بۇل تۋرالى تاعى دا قىتاي دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، وندا مىناداي جولدار بار: «قاعان اسكەرىن ۆونان وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنا جيناپ، ۆانحانعا شابۋىل جاساۋعا دايىندالا باستايدى. ول ۆانحانعا تاعى دا ەكى ەلشىسىن جىبەرىپ، وعان جالعاننان-جالعان مىناۋ حاساەردىڭ سىزگە ايتقان سالەمى ەدى دەگىزىپ بىلاي دەيدى: «مەن قازىر اعام تايتسزىنىڭ (تەمۋجىننىڭ) قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ايەلىم مەن بالالارىم ۆان (تۇعىرىل حان) ءسىزدىڭ جاقتا ءجۇر. مەن ونى ىزدەپ تاپسام دەيمىن. بىراق، قايدان ىزدەپ تابامىن؟ ۆان، ەگەر ءسىز ءبىزدىڭ بۇرىنعى دوستىعىمىزدى ەسكەرىپ، وتكىزگەن قاتەلىكتەرىمدى كەشىرەر بولساڭىز، سىزگە قول قۋسىرىپ باعىنۋعا دايىن وتىرعانىمدى ايتقىم كەلەدى». ۆانحان بۇل سوزدەرگە سەنىپ، كەلگەن ەكى ەلشىنىڭ جانىنا ءوز ادامدارىن قوسىپ بەرىپ، ۋاعدانىڭ نىشانى رەتىندە تورسىققا ءوز قانىن قۇيىپ، بەرىپ جىبەرەدى. ولار كەلگەننەن كەيىن، ەكى ەلشىگە جول باستاتىپ، شەرىكتەردىڭ اۋزىنا اعاش تىستەتىپ، چجەچجەيۋندۋ تاۋىنا قاراي تۇندەلەتىپ جورىققا اتتانادى. ولار قامسىز جاتقان ۆانحانعا تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، ونى جەڭەدى. كەلە (كەرەي) ەلىنىڭ بارلىق حالقىن تۇگەلدەي باعىندىرادى. ۆانحان مەن يلاحە قان مايداننان قاشىپ قۇتىلادى. ۆانحان قاتتى وكىنىپ: «مەنىڭ ۇلىم مەنى قاتە تۇسىنگەن ەكەن. مىنا قاسىرەتتىڭ ورنى ەندى قانشا وكىنگەنمەن دە تولماس!» – دەيدى^[4]. ءبىر قىزىعى، موڭعول دەرەكتەمەلەرىنىڭ بارلىعىندا جوعارىداعى شىندىق مۇلدەمگە بۇرمالانىپ وتىرعان. ال راشيد اد-دينمەن ابىلعازى ءباھادۇر جازبالارى دا سولاردى قايتالايدى.

قىتايدان كەلەتىن قاتەردى ەستەن شىعارعان كەرەيلەر جاعى شىڭعىس حاننان مۇنداي قارسىلىق بولادى دەپ ەش ويلاماعان ەدى. «كەرەيتتەر ءوز مۇمكىندىگىن اسىرا باعالاپ، جاياراقاتتىق تانىتتى، ونىڭ سوڭى كەيىن وزدەرىنە قان جۇتقىزدى. اقىرى شىڭعىس حاننىڭ ۆاڭحانعا جۇمساعان ەلشىلەرى قولۋدار، شاحۋرحاندار ارقىلى كەرەيتتەر قاننەن-قاپەرسىز توي جاساپ جاتقانى تۋرالى حابار العان شىڭعىس حان ءوز قولىن جەدەل اتقا قوندىرادى. ءسويتىپ، شىڭعىس حان قولى جەجەەر قىراتىنداعى جەر قىپشالدىڭ كىرە بەرىسىندەگى مەكەنىندە توي تويلاپ جاتقان ۆاڭحان ورداسىن قورشاۋعا الادى. تاريحتا «جەجەەر ۇستىرتىندەگى شايقاس» اتالاتىن ۇلى قىرعىن وسىلاي باستالادى»^[5].

وسىلايشا، شىڭعىس حان قولى تۇعىرىل ورداسىنا جاقىنداۋ ءۇشىن ايلا-شارعى جاساپ، ولاردىڭ بەلگى بەرۋىمەن ءبىر قىردىڭ استىنا جاسىرىنعان قالىڭ قىتاي قولى دا كەرەيت ورداسىنا لاپ قويادى.

«شابۋىل جەجەكەر جوتاسىنىڭ جەر-قاپچاعاي دەگەن جەرىندە وتىرعان تۇعىرىل حاننىڭ ورداسىنا جاسالدى. جورىقتىڭ اسا قۇپيا جاسالعانى سونشالىق كەرەيلەر موڭعول اسكەرلەرىمەن تۇعىرىل حاننىڭ حان ورداسىندا سوعىستى. بۇل سوعىستىڭ بارىسى تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى مەن مۇسىلمان اۆتورلارى ەگجەي-تەگجەيلى مالىمەتتەر بەرۋگە قۇلىق تانىتپاعان. موڭعول قوسىندارى تۇندە جورتىپ، كۇندىز جاسىرىنىپ،  ەڭ سوڭىندا تۇعىرىل حاندى ورداسىندا قورشاۋعا الىپ،  تار قىساڭعا قاماپ الىپ سوعىسقان»^[6].

ءسويتىپ، وردانى باسىپ الماقشى بولعان قاندى ۇرىس ءۇش كۇن، ءۇش تۇنگە جالعاسادى. سونىڭ وزىندە حاننىڭ قورعاۋشىلارى تۇعىرىل حاندى بالالارىمەن بىرگە مۇلدەمگە جاسىرىن تۇردە قۇتىلدىرىپ جىبەرەدى. ءدام-تۇزى تاۋسىلعان قارت نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جورتىپ ابدەن قالجىراعان ساتتە، ءتۇن ىشىندە بوگدە قاراۋىلدار جاعىنان اڭداۋسىزدا مەرت بولادى.

كەرەيت ەلىنىڭ تاعدىرى 1203 جىلى كۇز ايىندا بولعان «جيجگەر ءوندور» شايقاسىنا شەشىلدى. بۇل شايقاستا، شىن مانىندە، كەرەيتتەردىڭ كۇشى باسىم بولعان ەدى. ولاي دەۋىمىزدىڭ دالەلى - ءبىرىنشى شايقاستان كەيىنگى قورىتىندى سوزىندە ۆاڭحانعا ونىڭ باس ءۋازىرىنىڭ ءبىرى ناچين شيرۋننىڭ ايتقان ءسوزى. جالعىز ۇلى سانكۋمنىڭ وسى شايقاستا بەت سۇيەگى جارالانىپ، قانسىراپ جاتقانىنا قاپالانعان توگوريل: «جەڭىلمەيتىن جەردە جەڭىلىپ، جاۋ وعى دارىمايتىن تۇستا دارىعانى-اي! بالامنىڭ جاۋدا كەتكەن كەگىن /نامىسىن/ قايتارۋ ءۇشىن دەرەۋ شابۋىلعا شىعايىق»، - دەيدى. بۇعان ناچين شيرۋن: «ۋا، قۇزىرەتتى حان يەم! ءبىر رەت رايىڭىزدان قايتىڭىز. بارلىعىمىزعا دا بۇل وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. اۋەلى سانكۋمنىڭ جاراسىن جازىپ الايىق. جامۋحا، التىن، حۋچار باستاعان موڭعولداردىڭ كوپشىلىگى ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇر. تەمۋجين قايدا بارار دەيسىز. ولاردا ەندى بارار جەر، باسار تاۋ قالمادى»،^[7] - دەپ توقتاۋ ايتادى. ەل مەن جەرىنە ادالدىقپەن قارايتىن اڭعال حان «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن الادى» دەگەن ماتەلدىڭ مانىسىنە جەتە الماي، جار استىنا تىعىلعان جاۋلارىنىڭ قاستاندىعىنا ۇشىراعانىن اڭدامادى.

وقيعانىڭ شىن سىرى ءدال وسىلاي. ال، «قىتاي جاعىنىڭ تۇعىرىلعا مۇنشالىق وشىگۋىنىڭ سىرى نەدە؟» دەگەن تاعى ءبىر سۇراق قىلاڭ بەرەدى.

دەرەكتەردە تۇعىرىل  حان كەزەكتى حان تاعىنا  وتىرعاننان كەيىنگى ەڭ ەلەۋلى وقيعا رەتىندە ونىڭ تسزين پاتشالىعى تاراپىنان «ۆان» دەپ ۇلىقتالۋ وقيعاسىنا كەزەك بەرگەن. «تسزينشي» كىتابى بەرگەن مالىمەت بۇل وقيعانىڭ 1196  جىلى بولعانىن حابارلايدى. اتالمىش ەڭبەك بەرگەن مالىمەت بويىنشا تاتار بيلەۋشىسى  مەۋچجەن سياوليتۋ 1195 جىلى تسزين پاتشالىعىنىڭ قاتاعان، سالجيۋت تايپالارىن جازالاۋ جورىعىندا جۇرگەن قولباسشىسىنا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ ات-كولىكتەرى مەن ازىق-تۇلىگىن توناپ العان كورىنەدى. كەلەسى جىلى تسزين مەملەكەتى تاتارلاردى جازالاۋ ءۇشىن ۆان يانسيان ەسىمدى قولباسشىنىڭ باسقارۋىننا  ارناۋلى قوسىنىن اتتاندىرعان. بۇل جولى تاتارلار ۆان يانسيان باستاعان نيۋيچجەن قولىنان جەڭىلىپ ولجا وزەنىنە قاراي شەگىنگەن. تسزين مەملەكەتى قولباسشىلارى موڭعولياداعى تايپالارعا جاۋشى جىبەرىپ تاتارلاردىڭ قىلمىسىن جاريالاپ، ولاردى تسزين قوسىندارىمەن سەلبەسىپ تاتارلاردى جازالاۋعا ۇندەۋ جولداعان. دەرەكتەردىڭ حابارلاۋى بويىنشا،  مۇنداي ۇندەۋ  ەڭ الدىمەن تەمۇجىننگە جەتكەن، ول بۇل حاباردى تاتارلاردا اتا-باباسىنىڭ كەگى بار تۇعىرىل حانعا حابارلاعان. ولار اتتانىپ بارىپ مەگۇجىن سەگۇلتىنىڭ جاساعان قامالىن تالقانداپ، ونى ءولتىرىپ، دۇنيە مۇلكىن ولجالاعان، ونان سوڭ ورتاق دۇشپاندى ولتىرگەندەرىن ايتىپ،  وڭعىن شىنسيانعا بارعان، ول بۇعان قاتتى قۋانعان. ولاردىڭ ەڭبەگىن ماراپاتتاپ، شىڭعىس قاعانعا «چاۋىت قۇرى»، تۇعىرىل حانعا «وڭ (ۆان)» اتاعىن بەرگەن^[8].

تسزين پاتشالىعىنىڭ بۇل جولعى تەمۇجىنگە بەرگەن «شەكاراشى قوسىندار قولباسشىسى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن جاعۇتقۇري («Ja`ut-quri») دەگەن مانسابى، تۇعىرىل حانعا بەرىلگەن «ۆان» (حان) دەگەن شەنمەن سالىستىرعاندا،  تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە بولاتىن. سوعان قاراعاندا بۇل سوعىستا ونىڭ ساحاراداعى بەدەلى سونشالىق تومەن بولۋمەن بىرگە اتالمىش سوعىستا تاتارلاردى جەڭۋدە كوزگە تۇسەرلىك ۇلەسى بولماعان دەرسىڭ. فرانتسۋز عالىمى ر.گرۋسسە  ءوز ەڭبەگىندە وسى جاعداي تۋرالى توقتالعان: بۇل تۋرالى تاريحي دەرەكتەر، بىزگە شىڭعىس حانعا اتالعان سوعىستا، ونىڭ ءوز سيۋزەرەنىنىڭ، اتاپ ايتقاندا ەندى عانا ۇلىقتالعان «وڭ حاننىڭ» وتە جاقسى قولقاناتى رەتىندە عانا مامىلە جاسالعانىن كەرەمەت دالەلدەپ بەرەدى دەگەن قورىتىندى شىعارعان بولاتىن^[9].

وزدەرىن اسپان استىنىڭ يەسى سانايتىن تسزين پاتشالىعىنىڭ «ۆان» دەگەن اتاقپەن ۇلىقتالۋى ونىڭ دالالىق ايماقتاعى بيلىگىن زاڭدى تۇرعىدان مويىنداعانى بولدى. بۇل جولعى ۇلىقتاۋ تۇعىرىل حاننىڭ ءوز ۇلىسىنا، ءتىپتى وزگە كوشپەندىلەرگە ءوز بيلىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن باتىل قادامدارعا بارۋىنا كەرەمەت مۇمكىندىكتەر بەرىپ، ونىڭ ايبىنى مەن ايباتى اسقاقتاي ءتۇستى.

ءدال وسى ارادا، جوعارىداعى تسزين پاتشالىعىنىڭ التان حانى مەن تۇعىرىل اراسىندا ءبىر كەلەڭسىز وقيعا ءجۇز بەردى. بۇل تۋرالى ماركوپولو ەستەلىگىندە مىناداي بايان بار: التان پاتشالىعىمەن بىرلەسىپ تاتارلاردى جويعاننان كەيىن كەرەي حاندىعى مەن التان ەلى اراسىندا بايلانىس جاقسارا ءتۇسىپ، التان حانى وعان ءبىر ءۋالايات سىيلاعان. «ول جەردەگىلەردىڭ ايتۋىنشا وسى قامال وتە بەرىك. بىراق ول التىن پاتشاسىنىڭ وڭ حانعا بەرگەن يەلىگى. ويتكەنى ول ونىمەن ماقتانادى، سوندىقتان ول دەرەۋ وڭ حانعا وپاسىزدىق جاسادى. وڭ حان بۇل حاباردى ەستىگەندە وتە قوبالجىدى، ويتكەنى بۇل وتە بەرىك قامال بولاتىن، ونى شابۋىل جاساپ الا المايتىن. سوندىقتان بۇل جاعداي ءبىر مەزەتكە سوزىلدى. كەيىن ونىڭ باستاۋىمەن ون جەتى اتتى جاساق  ونىڭ الدىنا كەلىپ، التىن حانىن تىرىدەي ۇستاپ اكەلۋگە پەيىل ەكەندىگىن ءبىلدىردى. وڭ حان ءىس بىتكەن سوڭ ولاردى سىيلايتىنىن ايتىپ ولاردى قۋاندىردى. سونىمەن جەتپىس اتتى جاساق وڭ حاننان كەتىپ التان حانىنا بارىپ باعىندى، ولار وزدەرىنىڭ قيىر تەرىستىكتەن كەلگەنىن، التان حان ءۇشىن قىزمەت كورسەتىپ، وعان ادال نوكەر بولاتىندىقتارىن ءبىلدىردى. ولار ىسكە جارامدى بولعاندىقتان جاڭا قوجالارىنىڭ ىقىلاسىنا يە بولدى. ءبىر كۇنى التان پاتشاسى ساياتقا شىقتى، ءبىر وزەنگە كەلگەندە ول وزەننەن وتپەي تۇرىپ ماڭىنداعىلار بىتىرادى. وسى كەزدە اتتى جاساقتار ورايدىڭ كەلگەنىن ءبىلدى دە تاپ بەرىپ التان پاتشاسىن قورشاپ، ونى زورلىقپەن وڭ حاننىڭ جەرىنە الىپ كەلدى، وسىلايشا ول ءوز حالقىنىڭ كومەگىنەن تىس قالدى. ولار وڭ حاننىڭ ورداسىنا بارعان كەزدە وڭ حان تۇتقىنعا ەڭ سوراقى كيىمدەر كيگىزۋدى بۇيىردى ءارى ادەيى ماسقارالاپ، ونى ارنايى ءۇي حايۋاندارىن باعۋعا بۇيىردى. التان پاتشاسى وسىنداي كىرىپتارلىق حالدە ەكى جىلدى وتكىزدى. ءارى باستان اقىر قاتاڭ باقىلاۋدا بولدى دا قاشىپ كەتە المادى. ەكى جىلدان كەيىن وڭ حان ونى وزىمەن جولىقتىردى، التان حانى قاتتى قوبالجىپ، ءوزىن ولىمگە كەسىلەدى دەپ قارادى، بىراق ءىس ونىڭ كەرىسىنشە بولىپ، وڭ حان وعان بۇدان بىلاي تاكاپپار بولماۋدى ەسكەرتتى دە ونى بوساتىپ، ونىڭ بۇرىنعى حاندىق كيىمدەرىن قايتا كيگىزۋگە بۇيرىق ەتتى دە ونى ءوز ەلىنە قويا بەردى. سودان باستاپ التان حانى ءوز سالاۋاتىن ساقتاپ ۇزاق ۋاقىت بويى وڭ حانمەن تاتۋ دوستىق ورناتىپ كەلدى»^[10].

«تسزينشي» كىتابىندا كەزدەسكەن مالىمەتتەر بويىنشا،  وڭ حان جىل باسىندا تەمۇجىنگە شابۋىل جاساپ،  ونى قۋىپ جىبەرگەننەن كەيىن، تسزين پاتشالىعىنىڭ شەكارالىق ايماقتارىنا الدە قانداي قاتەر توندىرگەن.  بۇل تسزين پاتشالىعىنىڭ كەرەي حاندىعى اراسىنداعى قالىپتاسقان  قاتىناستارىن وزگەرتۋگە تۇرتكى بولعان. ناتيجەدە ولار شەكارالىق  ايماقتاردا جاڭا قورعاندار تۇرعىزۋمەن قاتار،  اسكەر اتتاندىرىپ تسزين ەلىنىڭ شەكاراسىنا باسىپ كىرگەن وڭ حانعا شابۋىل جاساپ، ونى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتقان. تسزين قولباسشىلارى تسزۋنحاو مەن ۆۋسان كۋەي قوسىندارى وڭ حان قوسىندارىن شەكارا سىرتىنا قۋىپ تاستاعاننان كەيىن،  شەكارا ايماقتارعا جاقىن ماڭىنداعى قوڭىرات، سالجيۋت سياقتى تايپالاردى باعىندىرىپ، ولاردى وڭ حاننان سوققى كورگەن تەمۇجىننىڭ باسقارۋىنا بەرىپ وڭ حاندى جازالاۋ مىندەتىن تسزين پاتشالىعىنىڭ «جاوتاوحۋى» بولعان تەمۇجىنگە تاپسىرعان. تسزين پاتشالىعىنىڭ قوماقتى كومەگىن العان تەمۇجىن وسى جىلدىڭ كۇزىندە ىشكى-سىرتقى سەبەپتەردەن ابدەن السىرەپ قالعان كەرەي حاندىعىنا كۇتپەگەن جەردە تۇتقيىل شابۋىل جاسايدى. سوعىس جەڭىسى شىڭعىس حانعا ءتان بولعاسىن قىتاي جاعى دەرەۋ ءوز قوسىنى مەن قولباسشىلارىن كەرى شەگىندىرىپ اكەتەدى^[11].

قىتاي دەرەكتەرىندەگى «تسزين پاتشالىعىنىڭ شەكارالىق ايماقتارىنا الدە قانداي قاتەر توندىرگەن» دەگەنى، ارينە، التان حاندى ماسقارالاعان تۇعىرىل حاننىڭ «الىنەن اسقان وسپادارلىعى» بولسا كەرەك.

ال شىڭعىس حاننىڭ 1211 جىلعا دەيىن التان ەلىنە باس ءيىپ، سالىق بەرىپ تۇرعانىن ەسكە الساق، ول ماناعى «تۇىعىرىلدى كۇيرەتىپ بەرگەندىگىنىڭ قارىمجىسى» ەكەندىگىندە ەش كۇمان جوق.

جوعارىداعى دەرەكتەردەگى وقيعالاردى ساراپتاي كەلگەندە، الەم تاريحشىلارى تاڭدانىپ كەلگەن: «كوكتەمدە كەرەي شابۋىلىنان كۇيرەي جەڭىلىپ، نە ءبارى 2600 ساربازى عانا قالعان تەمۇجىننىڭ اراعا از عانا ۋاقىت سالىپ، سول جىلدىڭ كۇزىندە قۋاتتى كەرەي حاندىعىنىڭ 30 مىڭ قولدىق ارمياسىن قالايشا وڭ-وڭاي كۇيرەتە سالدى؟» دەيتىن جۇمباعىنا جاۋاپ تاپقانداي بولامىز.

«ءسويتىپ، كەرەيتتەردىڭ ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرىپ، اتا جۇرتىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن كونە موڭعول جەرىندە ءۇش عاسىر بويى جۇرگىزىلگەن جانتالاسى وسىلايشا ءساتسىز اياقتالدى. بۇل ورتا عاسىرلارداعى كوشپەندى تايپالار ءۇشىن اسا ءبىر قانكەشتى جانتالاس ەدى. دەگەنمەن، كەرەيتتەر قازىرگى موڭعوليا اۋماعىندا تاريحتا وشپەستەي ءىز قالدىردى»^[12].

دەگەنمەندە، ماسەلە مۇنىمەن تىندىم بولمايدى. شىڭعىس حان باس ءيدىردىم دەگەن كەرەي ساربازدارى ونىڭ الدىندا ارىنىڭ اقتىعىمەن قاسقايىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرەتىن بولدى.

تەمۋجىن، قىتاي بىرىككەن قولىنىڭ تۇعىرىل حان ورداسىنا جاساعان شابۋىلىنىڭ اقىرى بىلاي بولدى. «ءۇش ءتۇن، ءۇش كۇن شايقاسىپ قارسىلاسسا دا ءۇشىنشى كۇنى دە كىرە المادى. وڭ حان، سەڭگۇم ەكەۋى دە قالايشا شىعىپ كەتكەنىن دە بىلە المادى. وسى شايقاسقانى جىركىننىڭ قاداق باتىرى ەكەن. قاداق باتىر كىرىپ كەلىپ: «ءۇش ءتۇن، ءۇش كۇن سوعىسىپ قارسىلاسىپ بيلىكتى حانىمدى كورە تۇرا قالايشا ءولىمىن كورەمىن دەپ جانىن ساۋعالاپ كۇنەلتسىن دەپ سۋىرىلتىپ جىبەردىم. ەندى ولسەم ولەرمىن. شىڭعىس قاعان بۇيىرسا كۇش بەرەيىن» دەپتى. شىڭعىس قاعان قاداق باتىردىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ جارلىق ەتەدى:

«بيلىكتى قاراستى حانىن اياپ جانىن ساۋعالاپ كۇنەلتۋگە جىبەرىپ وسىلايشا قارسىلاسقاندار جوق شىعار. نوكەرلەسسە تۇرارلىقتاي ادام ەكەن» دەپ تارتۋ بەردى»^[13].

ءدال وسى وقيعا كوپ ءتۇرلى ادەبيەتتەردە ۇزىن ىرعاسى بىرەۋ بولعانمەن ءار ءتۇرلى باياندالادى.

جىركىن نەمەسە قاڭلى رۋىنان شىققان وسى قايرانباي (قاداق) تۋرالى قىتاي دەرەكتەرىندە: «يۋانشي وڭ حاننىڭ قاڭلى تايپاسىنان شىققان حايلانباي (قايرانباي) ەسىمدى ءامىرى تۋرالى ول «كەزىندە كەلەنىڭ (كەرەيدىڭ) ۆان كەحانىنە (ون قاعانعا) قىزمەت ەتكەن ەكەن. ۆان كەحان جويىلعاننان كەيىن، ول ءوز ءۇيىن تاستاپ، نەشە مىڭ قولىن باستاپ سولتۇتسىك-باتىس تاراپتى بەتكە الىپ سۋىت ساپارعا اتتانادى. وسى كەزدە تايتسزۋ (تەمۋجىن) ونىڭ ارتىنان ەلشى جىبەرىپ، ونى كەرى قايتۋعا ۇگىتتەگەنىمەن، بىراق ول ەلشىلەرگە: «مەن بۇرىن قاعانمەن (تەمۋجىندى ايتىپ وتىر) بىرگە ۆان كەحانگە قىزمەت اتقارعان ەدىم. بۇگىن ۆان كەحان جەڭىلىپ قالدى دەپ ءوز تىرلىگىمدى وزگەرتكىم كەلمەيدى» دەگەندى ايتىپ كەتە بارعان. ونىڭ سول بويى قايدا كەتكەنى بەلگىسىز» دەگەن مالىمەتتى تاپتەشتەپ تۇرىپ جازعان^[14].

قالاي بولعان كۇندە دە قاداق باتىردىڭ شىڭعىس حانعا تىكپە-تىك، ناقتى جاۋاپ بەرگەنى، باعىنعىسى كەلمەگەنى دە شىن. ءتىپتى ونىڭ: «بۇرىن سىزبەن ءبىز تۇعىرىل حانعا قىزمەت ەتكەن قاراشا ەدىك قوي، ەندى حانىمىز جەڭىلىپ قالدى ەكەن دەپ باسىمدى يەر جايىم جوق!» دەگەنى اششى دا بولسا، اقيقات ەدى.

بۇل سوزدەر بەينە بۇقار جىراۋدىڭ ابىلايعا:

سەنى مەن كورگەندە،

تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،

تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ،

ابىلمامبەت پاتشاعا،

قىزمەتشى بولىپ تۇر ەدىڭ،

سەن قاي جەردە ءجۇرىپ جەتىكتىڭ؟

ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ،

تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ!...»^[15] – دەگەنىندەي، شىڭعىستىڭ جان جۇرەگىنە جەتكىزىپ ايتقان ءسوزى ەدى. ءوزى تۇگىلى شىڭعىس حانعا: «تۇعىرىل حانعا قارىز ەدىڭ عوي، ارامدىقپەن اندا اكەڭدى ورعا جىعىپ، ەندى ماعان قاي بەتىڭمەن ءتىل قاتىپ تۇرسىڭ؟!» دەگەنى دەپ تۇسىنۋگە بولار ەدى.

قاي دەرەكتە بولماسىن، شىڭعىس حاننىڭ قاداق باتىرعا قارسى ءۋاجى بولماعانى بايقالادى. دەمەك، ءوزىنىڭ كوشپەندلەردىڭ دالا زاڭىن بۇزىپ، قارسىلاسىن الداپ-ارباپ، كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى جاۋىمەن ىمىراعا كەلىپ، قاپيادا باسىپ قالعانى ساناسىنا كىردى. مۇمكىن «اكەسى ياسۋكەي تۇسىنە كىرىپ: ءوزىڭدى قاعان ەتكەن، اكەڭنىڭ انداسىن، سەن قالاي قان ەتتىڭ؟!» دەپ كۇڭىرەندى. مۇمكىن قاداق سىندى كەرەيدىڭ تالاي باتىرى باسىن ولىمگە بايلاپ، ونىڭ وپاسىزدىعىن بەتكە باستى. مۇمكىن، «حان اكەيىنىڭ»: «مەنىڭ ۇلىم مەنى قاتە تۇسىنگەن ەكەن. مىنا قاسىرەتتىڭ ورنى ەندى قانشا وكىنگەنمەن دە تولماس!» دەگەن ءۇنى قۇلاعىندا جاعىرىعىپ، جۇرەگىن تىرمالادى.

ءسويتىپ، شىڭعىس حان تاڭىرىنە تۋرا قاراي الماي، كۇرسىندى، كۇڭىرەندى، اشىندى. ىشتەي ءمۇجىلىپ، نالىدى. «جەڭدىم» دەپ ەمەس، «جەڭىلدىم» دەگەن ەشكىمگە ايتا الماس جان نالاسىمەن تۇنشىقتى. تۇعىرىلدىڭ الدىندا وتەلمەگەن قارىزى بارىن جان-تانىمەن ءتۇسىندى. قارىزدى وتەمەسە، الداعى ساپارلاردا جولى بولا قويار ما؟! قارىزدى قالاي وتەمەك؟

تولە وتاۋىنداعى كۇبىر نەمەسە سۇرعاقتان بيكە حيكاياسى

موڭعول تاريحي جازبالارىندا 1203 جىلى شىڭعىس حان كەرەيتتەردى جەڭگەن سوڭ، «ولاردى (كەرەيتتەردى) شاشاۋ شىعارماي ءبولىسىپ الدى» دەلىنەدى^[16]. «ميانگان حەگەەس» اتتى موڭعول شەجىرەسىندەگى جازبادا شىڭعىس حان «كەرەيتتەردى بەسىنشى ءىنىسى وتچيگيننىڭ بيلىگىنە بەردى» دەپ تە كورسەتەدى^[17]. بىراق بۇل ءىرى جەڭىستىڭ اسەرىمەن اسىرىپ ايتۋشىلىق دەپ سانايمىز. بىرىنشىدەن، كەرەيتتەر ءىح-ءحىىى عاسىردا موڭعول ولكەسىن مەكەن ەتكەن تايپالاردىڭ ىشىندەگى سان جاعىنان ەڭ كوبى بولدى. ەكىنشىدەن، موڭعولداردان جەڭىلگەن سوڭ، باتىسقا جىلجىماي تۇرۋى مۇمكىن ەمەس. تاريحتا موڭعول جەرىنەن كوشكەن كەرەيتتەردىڭ جوسۋى تۋرالى ەكى ءتۇرلى مالىمەت بار. ءبىرىن م.تىنىشپاەۆ^[18], ەندى ءبىرى «ءسىبىر جالنامالارىندا» كەلتىرىلەدى^[19].

ءبىز ءسىبىر جىلنامالارىنا وزەك بولعان قازاق تاريحىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن تاريحي وقيعالارعا ازىراق مويىن بۇرامىز.

اۋەلگى ءسوزدى راشيد اد-دينەن باستايىق:

«قۇرشاقۇز بۇيرىقتىڭ بىرنەشە ۇلدارى بولدى. ونىڭ ء(بىرى) لاقابى وڭ حان بولعان تۇعرىل، ءبىرى – ارقا قارا، ءۇشىنشىسى – جاعامبۋ، باسىندا ونىڭ اتى قيرايداي (كەرەيداي) بولاتىن...

وڭ حان مەن شىڭعىز حان دوس جانە وداقتاس بولعان كەزىندە جاعامبۋ شىڭعىز حانمەن تۋىسقان باۋىر بولدى. شىڭعىز حان وزىنە جاعامبۋدىڭ يباقا بيكە اتتى ءبىر قىزىن ايتتىرىپ الدى، (كەيىننەن) ونى ول كيىكتاي نويانعا تابىستاپ جىبەردى.

(ونىڭ) تاعى ءبىر بەكتۋمىش فۋجين اتتىسىن (قىزىن) ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى ۇلى جوشى حانعا ايتتىردى. ال سۇرعاقتان بيكە اتتى ءۇشىنشىسىن تولە حانعا الىپ بەردى.

ال وڭ حاننىڭ ەكى ۇلى بولاتىن: ۇلكەنى – سانگۋن، بۇل قىتاي تىلىندە حۋداۆاندزادا (ياعني، بيلەۋشىنىڭ بالاسى) دەگەندى بىلدىرەدى، كىشىسى – ايقۋ ايتتى. ونىڭ قىزى – توعىز قاتىن، ونى شىڭعىز حان تولە حانعا تاعى (ەكىنشى ايەل) ەتىپ ايتتىرعان بولاتىن. تولە حاننان (دۇنيەدەن وتكەن) كەيىن حۇلاعۋ  حان ونى (توعىز قاتىندى) امەڭگەر رەتىندە يەلەندى»^[20].

سۇرعاقتان بيكە تۋرالى ايتقاندا، وعان ەڭ جوعارعى دا، ءادىل باعاسىن بەرگەن راشيد اد-دين بولدى. ول ءوزىنىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» ەڭبەگىندە اتالعان حانىمعا ايرىقشا ايالدايدى.

شىڭعىس حان ءوز ۇلدارىنىڭ ىشىندە تولەنى وتە جاقسا كورگەن جانە ەرجۇرەكتىگى، باتىلدىعى، باسقارۋشىلدىعى، باۋىرمالدىعى جاقتارىنان جوعارى باعالاپ، قاسىنان تاستامايتىن بولعان.

«تولە حان كوبىنەسە اكەسىنىڭ الدىندا (قىزمەتىندە) بولدى. شىڭعىس حان ءاردايىم جانە بارلىق ىستەر جايلى، ماڭىزدى بولسىن، ۇساق-تۇيەك بولسىن ونىمەن كەڭەس جاسايتىن. شىڭعىس حان ونى «يبۋعان» دەپ اتايتىن. شىڭعىس حاننىڭ جۇرتى، ورداسى، قازىناسى، امىرلەرى، نوكەرلەرى جانە جەكە اسكەرلەرى ونىڭ باسقارۋىندا بولاتىن... شىڭعىس حان وعان قاعاندىق پەن پاتشا تاعىن دا بەرىپ، ونى تاق مۇراگەرى ەتپەك تە ويى بولدى. الايدا ول (كەيىن): مەنىڭ جۇرتىمدى، وردامدى، اسكەردى جانە قازىنانى بيلەيتىن لاۋازىم سەن ءۇشىن جاقسىراق، وسىلاي سەنىڭ جانىڭ تىنىش بولادى. سەنىڭ اسكەرىڭ كوپ بولعاندىقتان، سەنىڭ ۇلدارىڭ دەربەس جانە وزگە حانزادالاردان كۇشتىرەك بولادى»، – دەدى. ... تولە حان سوعىستاردا وتە جەڭىمپاز (جولى بولعىش، باقىتتى) بولدى، باسقا بىردە-ءبىر حانزادا ول العانداي قالالار مەن مەملەكەتتەردى جەڭىپ الا العان جوق»^[21].

راشيد اد-دين شىڭعىز حاننىڭ تولەنى «يىكە (جەكە) نويان» جانە «ۇلىق نويان» دەگەن اتتارمەن اتايتىندىعىن بىرنەشە مارتە قايتالايدى^[22].

تولەنىڭ وسىلايشا، ەرلىگى مەن قاجىر-قايراتى – اكەنىڭ بەلىنەن، بەكزاتتىق اسىل ويلارى مەن كىسىلىگى – انانىڭ قۇرساعىنان كەلسە، ورداسىنا ورالعاندا «وتىنىڭ باسى، وشاعانىڭ قاسى»، التىن اسىقتاي ۇلدارىنىڭ اناسى سۇرعاقتان بيكە اقىلىنا اقىل قوساتىن، ومىرىنە قانات، كوڭىلىنە سانات سىيلاعان  اياۋلى قوساعى بولدى. تولەنىڭ ءومىرىن سۇرعاقتان بيكەسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.

راشيد اد-دين سۇرعاقتان بيكە حاقىندا ءوز ەڭبەگىنىنىڭ كوپ جەرىندە قايتالاپ وتىرادى. «جاميع ات-تاۋاريح»-تىڭ ءبىرىنشى تومىندا: «ول ءتورت پاتشالىق ءىنجۋ-مارجاننىڭ قابىرشاعى، ءتورت كەرەمەت، قادامدارى مۇباراك، باقىتتى بەكزات جانە كەلبەتتەرى جاعىمدى ۇلداردىڭ اناسى بولدى»^[23] دەسە، ءۇشىنشى تومدا تاعى:  «تولە حاننىڭ ايەلدەرىنىڭ ەڭ ۇلكەنى جانە ەڭ سۇيىكتىسى، ءارى ولار دا شىڭعىس حاننىڭ ءتورت ۇلى سياقتى مەملەكەتتىڭ ءتورت ۇستىنىنىڭ دارەجەسىندە بولعان، ونىڭ ءتورت ىقپالعا يە بولعان ۇلدارىنىڭ اناسى بولدى»^[24] دەپ قايتالايدى.

تاريحشىلاردىڭ سۇرعاقتان بيكەدەن اتتاپ، تولە تۋرالى ءسوز سويلەيتىن بىردە-ءبىرى جوق. سويلەگەن كۇننىڭ وزىندە اقيقاتتان اۋىتقىپ، تەكتىلىك تەرەڭىنە كوز سالا الماي، ءۇستىرتتى قۋعان جەل سىندى سۋسىما ويمەن سىرعىپ قانا ايتار ەدى.

ايگىلى جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋين دە ءاز انانىڭ عيبىراتتى، ونەگەلى حانىشالىق كەلبەتى مەن حان انالارىنا ءتان دانالىعى سىندى قاسيەتتەرىنە ارنايى توقتالادى:

«اتالمىش سۇرعاقتان-بيكە شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ باس بايبىشەسى، ەڭ سۇيىكتى جارى بولعان. كوركى مەن اقىلىنا مىنەزى مەن ساياساتى تەڭدەي ەكەن. اۋەل باستان-اق ابىرويلى عانا ەمەس، اسا قۇرمەتتى، ايرىقشا بەدەلدى. شىڭعىس حان 1226 جىلى، ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى، تاڭعۇت جورىعىنا اتتانار قارساڭدا سۇرعاقتان-بيكەگە شەشەك شىعىپ، قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن، تولە اكەسىنەن سۇرانىپ، ايەلىنىڭ جانىندا بوگەلىپ قالادى – تەمىر ءتارتىپ، سوعىس جاعدايىنداعى توتەنشە كەڭشىلىك، وزگەشە وقيعا. اقىرى، بىرەر اپتا بوگەلىپ بارىپ، قاتەرلى دەرتتىڭ رايى قايتقاننان كەيىن عانا اتتانادى. اۋىرىپ تۇرعان سۇرعاقتاننىڭ بەتىن قوراسان داعى شالىپ، بۇرىنعى كوركىنەن ايرىلعان ەكەن. الايدا، بەدەلى مەن سالماعىنا نۇقسان كەلمەپتى. تۇپكى ناتيجە، شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تاريحىندا اتاقتى بورتەدەن كەيىنگى قاسيەتتى ەكىنشى ايەل سانالادى.

سۇرعاقتان-بيكە شىڭعىس حاننان كەيىنگى زامان – وكەتاي قاعان ورداسىندا دا اسپەتتى، سىيلى بولعان، كۇيىك قاعان كەزىندە دە ابىرويى جوعارى ەكەن. 1246 جىلى ەل استاناسى قاراقورىمدا بولعان پلانو كارپيني سۇرعاقتان (سەروكتان) قاتىننىڭ بۇكىل تاتار قاۋىمىندا يمپەراتوردىڭ (بۇل رەتتە كۇيىك حان، م.م.) اناسىنان كەيىنگى ەڭ ىقپالدى ايەل ەكەندىگىن اتاپ جازادى. سۇرعاقتان-بيكە اسىرەسە كۇيىك قاعاننان سوڭعى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە بۇكىل ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە ايرىقشا قىزمەت اتقارعان. كورەگەن اقىل پاراساتى، قاتەسىز، تەرەڭ ساياساتى ارقاسىندا تولە اۋلەتىن جوشى اۋلەتىمەن بەرىك وداققا كەلتىرىپ، ۇلكەن ۇلى موڭكەنى قاعان دارەجەسىنە جەتكىزەدى». وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي، 1252 جىلى دۇنيەدەن ءوتىپتى»^[25].

سۇرعاقتان بيكەنىڭ حان ورداسىنداعى ىقپالى جونىندە «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى»-دە جازادى. وندا مىناداي جولدار بار:

«... باتۋ وسىدان شامالى ۋاقىت بۇرىن كۇيىكتىڭ باتىسقا جىلجۋىنىڭ ىشكى ءمانى تۋرالى سورقاقتانيدەن (سۇرعاقتان بيكەدەن – رەد) قۇپيا مالىمەت العاننان كەيىن، كۇيىكتەن كەلەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءوز قوسىندارىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس بولەگىندەگى ۇگەدەي جانە شاعاتاي ۇلىستارىمەن شەكتەسكەن ايماققا كەلگەن ەدى. باتۋ بۇل رەتتە قالىپتاسقان ءجون-جوسىقتارعا سايكەس، ۇلى وردانى كۇيىكتىڭ قاتىنى ۇعۇل-كايمىشتىڭ باسقارۋىنا بەرىپ قويعانىمەن، ءىس جۇزىندە تولەنىڭ جەسىرى سورقاقتانيمەن بايلانىس جاساي وتىرىپ، موڭكەنى ۇلى حان تاعىنا وتىرعىزۋعا ارەكەتتەندى»^[26].

كورسەتىلگەن دەرەكتەر بويىنشا، بۇكىل الەمدى باعىندىرىپ، قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شىڭعىس حان 1226 جىلعى سوڭعى جورىققا اتتانار قارساڭىندا سۇرعاقتان-بيكەگە شەشەك شىعىپ، قاتتى اۋىرىپ جاتقاندىعى سەبەپتى ساپارعا شىعۋعا ساقاداي-ساي تۇرعان جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ  جورىق ءساتىن كەشىكتىرگەن ەكەن. بۇدان ۇلكەن قۇرمەت بولماسا كەرەك.

سۇرعاقتان-بيكەنىڭ كۇيەۋى تولە تۇگىلى، اتاسى شىڭعىستى اتتان تۇسىرەرلىك اقىلىنا تاريحتى تامىرىنان تارتا بايانداۋشى راشيد اد-ءديننىڭ ءوزى ءتانتى بولادى. «سۇرعاقتان بيكە وتە اقىلدى ءارى قابىلەتتى ەدى، (وسى تۇرعىدان پايعامبارلار ايەلدەرىنەن كەيىن) الەم ايەلدەرىنەن ۇستەم تۇراتىن. ول (مەيلىنشە) تولىق دارەجەدە تاباندىلىق، سىپايىلىق، ۇيالشاقتىق جانە پاكتىلىككە يە ەدى»^[27].

شىن مانىندە مۇنداعى «پايعامبارلار ايەلدەرىنەن كەيىن الەم ايەلدەرىنەن ۇستەم تۇراتىن» دەگەن تەڭەۋدى ءسىرا، باسقا تۇركى بالاسى، باسقا مۇسىلمان بالاسى ايتا الماس ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ سۇرعاقتان بيكەگە دەگەن قۇرمەتى، ىزەتى راشيد اد-دين جازباسىنىڭ ءار جەرىندە قايتالانىپ، ەسكە الىنىپ وتىرادى. نەمەرەسى قۇبىلاي دۇنيەگە كەلىپ، «شىڭعىز حاننىڭ وعان كوزى تۇسكەندە، ول: «ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ شاشى جيرەن، ال مىناۋ بالا قارا قوجالاق. ول ءوزىنىڭ (اناسى جاعىنان) ناعاشىلارىنا تارتقان بولسا كەرەك. سۇرعاقتان بيكەگە ايتىڭدار، ول ونى جاقسى ەمىزۋشىگە بەرسىن»، – دەدى» دەلىنەدى^[28]. باسقا كەلىندەرى مەن نەمەرەلەرى حاقىندا كوپ ايتىلمايتىن نەمەسە كوڭىل بولىنبەيتىن حيكايالار تولە ورداسىنا كەلگەندە سۇرعاقتان بيكەنى سوقپاستان وتە المايدى. اتاسى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جاس ءسابي قۇبىلايعا مەيىرلەنىپ: «ناعاشىلارىنا تارتسا جامان بولماس، جەردە قالماس، جاقسى ەمىزىپ، ەرەكشە قاداعالاڭدار» دەگەنى عوي. ءارى ءوزىنىڭ ايتقانىنداي ماپەلەپ وسىرەتىنىنە ەرەكشە سەنىم ارتىپ، سۇرعاقتان بيكەگە تاپسىرادى. بۇل جاي عانا تاپسىرىس ەمەس، شىن مانىندە تۇتاس اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا، ولاردىڭ ءوسىپ-جەتىلىپ ادام بولۋىنا ءوزىڭ جاۋاپتى بول دەيتىن سەنىمنەن تۋعان اتالىق امانات بولاتىن. سۇرعاقتان بيكەنىڭ كەيىنگى ومىرىنەن قاراعاندا سول اماناتتى اياعىنا دەيىن قالتقىسىز، ارتىقشا ادالدىقپەن ورىنداعانى كورىنەدى.

تاعى ءبىر قىزىعى،  راشيد-اد-ءديننىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» اتتى باعالى ەڭبەگىنىڭ جازىلۋىنا سۇرعاقتان بيكەنىڭ دە شاراپاتى تيسە كەرەك. اتاپ ايتقاندا، وعان وسى ءبىر ۇلان-قايىر، اسا قۇندى، تاريح تامىرىن سۋىرتپاقتاعان كول-كوسىر دۇنيەنى جازۋعا 1300 جىلى ءامىر بەرگەن ەلحان مەملەكەتىنىڭ (بۇگىنگى يران ايماعى) ءامىرشىسى عازان حان (1271-1304) – سۇرعاقتان بيكەنىڭ شوبەرەسى بولادى. جىل ەسەبىنەن قاراعاندا سۇرعاقتان بيكەنىڭ ومىردەن وتكەنىنە 48 جىل عانا بولعان كەز. ەندەشە، ۇلكەن اجەسىنىڭ ەڭبەگىن ءوز اۋزىنان تامسانا بايانداپ، ونىڭ ەلەنبەي قالماۋىن ەرەكشە قاداعالاعانى راشيد اد-دين جازبالارىنان، اسىرەسە جوعارىداعى جولداردان انىق كورىنىپ تۇر.

«ءوز عۇمىرىنىڭ التىن ۋاقىتتارىن تاريحقا جانە عىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارىنا ارناعان عازان-حان وسى جىلنامانى وقي جانە تۇزەي وتىرىپ، تومەندەگىدەي پىكىردى ايتتى: «وسى كەزەڭگە دەيىن بىردە-ءبىر داۋىردە وسىنداي تاريح جاسالمادى. بۇل ەڭبەكتە الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ ۇشقىر ويلارى جانە ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارى جازىلعان. اللانىڭ راحىمىمەن جانە ەركىمەن قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن قالالار مەن ەلدەر تۋرالى تولىق مالىمەت بەرەتىن جالعىز كىتاپ وسى. بارلىق ەلدەر مەن الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، دانالار مەن جۇلدىزناماشىلار، عالىمدار مەن تاريحشىلار ءتۇرلى دىنمەن، ءتۇرلى ۇلتتار بولسا دا شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ قول استىندا، امىرشىگە قىزمەت ەتۋگە جينالدى.

(سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك قىتاي، ءۇندىستان مەن كاشمير، تيبەت پەن ۇيعىر) جانە تۇرىك، اراب، فرانك حالىقتارى، ولاردىڭ ارقايسىسىندا ءوز حالىقتارىنىڭ ءدىنى مەن وتكەنى تۋرالى جىلنامالار بولدى. وسىلاردىڭ بارلىعىن جيناقتاي وتىرىپ، ءوز اتىمىزدان قىسقاشا تاريح جاساۋعا ۇمتىلدىق...»^[29].

ولاي بولسا نەشە ۇرپاق پاتشالارعا ازىق بولعان، اڭىز بولعان ءاز انا – سۇرعاقتان بيكە حيكاياسىنىڭ التىن ارىپتەرمەن جازىلۋى اق ءسۇتىن اياماعان اۋلەت اناسىنا دەگەن ۇرپاقتار پارىزىنىڭ ءبىر پاراسى دەر ەدىك.

وسىنداي دانا، دارا ايەلدىڭ كۇيەۋى بولعان تولە وڭاشا وتاۋدا جارىمەن نە تۋرالى كەڭەسەر ەدى؟ ارينە، ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى، الداعى كۇندەر كۇتىپ تۇرعان قيىن ماسەلەلەر جانە ونى شەشۋدىڭ جولدارى. سونىڭ ىشىندە ايەل زاتىنىڭ توركىنىنە بۇيرەگى بۇرىلىپ تۇراتىن قانشىل، باۋىرمالدىعى مەن نازىكتىگى كۇيەۋىنىڭ الدىندا ەرىن ۇشىنداعى ەمەۋرىنمەن نەمەسە قۇلاعىنا سىبىرلاعان كۇبىرمەن بولسا دا جان باۋىرلارىنىڭ تاعدىرىنا الاڭدايتىندىعىن بىلدىرمەۋى مۇمكىن بە؟  كوز الدىنان توركىن جۇرتىنىڭ قاندى قىرعىنىنىڭ سۋرەتى ءوشىپ ۇلگەرمەگەن جاس قىزدىڭ وردا ىشىندەگى ساليقالى بايبىشەگە اينالعان تۇسىندا بۇل تاقىرىپقا كۇبىر-سىبىرسىز اشىق بارۋى دا اقيقات ەدى.

راشيد اد-دين دەرەكتەرىنەن كورىنىس تاپقانىنداي تولەنىڭ دە، سۇرعاقتان بيكەنىڭ دە ەرەكشە قانشىل، تۋىسشىل جاندار ەكەنىن ەسكەرسەك، تولە حاننىڭ قايىن جۇرتىن «قۇدايىنداي» سىيلاپ وتكەنى كورىنەدى.

«ەگەر كەرەيلەردىڭ كوك تۇرىكتەر مەن شىڭعىس حاننىڭ ارالىعىندا دالالىقتاردىڭ اراسىندا بيلىك ۇستاعان جانە بۇل بيلىگى باسقا كوشپەندىلەر تاراپىنان مويىندالعانىن ەسكەرسەك، تولەنىڭ كەرەي حانشايىمىنا ۇيلەنۋى ونىڭ شىڭعىس حان مەملەكەتىندە بەدەلىن وسىرگەنى انىق.

تولە العاش رەت 1213 شىڭعىس حاننىڭ جيڭ اۋلەتىنىڭ قول استىنداعى قىتايعا جۇرگىزگەن جورىعىنا قاتىستى. ول قايناعاسى شەگەمەن بىرگە دىسيڭ قامالىن الۋعا جاۋاپتى بولدى. ال شىڭعىس حاننىڭ حورەزمشاح مەملەكەتىنە جاساعان جورىعىندا تولە اعالارى سياقتى باس قولباسشى رەتىندە ەمەس، اكەسىنىڭ قاراماعىنداعى قولباسشى رەتىندە قاتىستى. بىراق تا تولەگە مەرۆ قالاسىن باعىندىرۋ تاپسىرىلدى. 1221 جىلى قالانى تالقانداعان تولە وڭتۇستىك باتىستاعى نيشاپۋر قالاسىنداعى اسكەرلەرگە قولداۋعا باردى. ءبىر جىل بويى قورعانىپ جاتقان قالا شىڭعىس حاننىڭ ماڭىزدى نوياندارىنىڭ ءبىرى، ءارى تولەنىڭ قايناعاسى توعىشاردى ولتىرگەن ەدى. قالانى كۇشپەن العان تولە توعىشاردىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن قالانى جەرمەن-جەكسەن قىلىپ قيراتتى»^[30].

اتالعان ماتىننەن انىق اڭعارىلعان ءبىر وقيعا «ءبىر جىل بويى قورعانىپ جاتقان قالا شىڭعىس حاننىڭ ماڭىزدى نوياندارىنىڭ ءبىرى، ءارى تولەنىڭ قايناعاسى توعىشاردى ولتىرەدى. قالانى كۇشپەن العان تولە قايناعاسى توعىشاردىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن قالانى جەرمەن-جەكسەن قىلىپ قيراتادى». ءبىز تولەنىڭ قايناعاسى توعىشاردى ولتىرگەندىكتەن اتالعان قالانىڭ جەرمەن-جەكسەن بولعان تراگەدياسىن كورەمىز. مۇمكىن تايبۇعانىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەنى وسى ۇرىستاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

تولە جەكە قوسىنىن الىپ جورىققان شىققان العاشقى ساپارىنىڭ بىرىندە، ات باسىن بىردەن باياعى تسزين پاتشالىعىنىڭ التان حانىن شابۋىلداۋعا بۇرادى. سۇرعاقتان بيكەنىڭ: «تۇعىرىلدىڭ، كەرەي مەملەكەتىنىڭ تۇبىنە جەتكەن اتاسى شىڭعىس ەمەس، وسى التان حان ەدى» دەپ ويلاۋى بەك مۇمكىن عوي. سوندىقتان تولەنىڭ بىردەن التان حانعا اسىعىس جورىققا شىعۋىن جوعارىداعى  «قايناعاسىن ولتىرگەنى ءۇشىن قالانى جەرمەن-جەكسەن ەتتى» دەگەن وقيعامەن ساباقتاستىرىپ قاراۋعا بولادى.

ەندەشە، قايىناعاسىنىڭ كەگى ءۇشىن ءبىر قالانى جەرمەن-جەكسەن ەتكەن «قايىنساق» (قايىنشىل) تولە وردانىڭ باس حانىمى سۇرعاقتان بيكەنىڭ «توركىنى» حاقىنداعى قاي ءامىرىن بۇزا الار ەدى؟!

وسى ارادا شىڭعىس حان، يباق بيكەگە قاتىستى تاعى ءبىر وقيعانىڭ زەرتتەلۋ قاجەتتىلىن ەسكە سالساق، شىڭعىس حاننىڭ يباق بيكەنى كيىكتاي نويانعا بەرە سالۋىنىڭ قىرى مەن سىرىنىڭ زەرتتەلۋدى قاجەت ەتەتىندىگى. اتاپ ايتقاندا، ۇرۋت اسكەرىنىڭ ءامىرى كيىكتايدىڭ وڭ حاندى كۇيرەتكەن سوڭعى ۇرىستاعى جانە جاعاقامبۋدى جازالاۋداعى ەرلىگى مەن يباق بيكەنى العاننان كەيىنگى ءولىمى كوپ ويلارعا جەتەلەيدى. شىڭعىس حان كيىكتاي نوياننىڭ كوزىن قۇرتۋ ءۇشىن يباقا بيكەنى وعان ادەيى سىيلاپ وتىر ما، الدە ءوزىنىڭ كەرەيت اۋلەتىن قۇرتۋعا جان سالا كىرىسكەن كيىكتايدىڭ كوزىن قۇرتۋ ءۇشىن يباقا بيكە ءوزى سۇرانىپ وعان ءتيىپ وتىر ما دەگەن تاريحي ساۋالدار تۋىندايدى.

سۇرعاقتان بيكەنىڭ تولە ولگەننەن كەيىن دە وردا ىشىندە «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولعانى انىق كورىنەدى. «... باسقارۋشىلدىقپەن، پاراساتتىلىقپەن ۇلدارىن، نەمەرەلەرىن، شىڭعىس حان مەن تولە حاننىڭ ارتىندا قالعان بارلىق ۇلى امىرلەر مەن اسكەردى تاربيەلەپ قورعادى، ولار وعان باعىنىشتى بولدى. ولار ونىڭ اقىل-پاراساتى مەن قابىلەتتەرىنىڭ (مەيلىنشە) كەمەل ەكەنىن مويىنداعاندىقتان ەشقاشان ونىڭ بۇيرىقتارىن ءبىر تال شاش (مولشەرىندەي دە) اتتاپ وتپەيتىن ەدى. ... ءبىر جولى ول شىڭعىس حاننىڭ اناسىنان دا توزىمدىرەك بولدى جانە تاباندىلىقتا ودان اسىپ ءتۇستى»^[31]. اتاپ ايتقاندا، بۇل جولى ول ۇكەتاي (وگەدەي) حان سۇرعاقتان بيكەگە «امەڭگەرلىك» جول بويىنشا كۇيىك حانعا كۇيەۋگە شىعۋعا جارلىق بەرەدى.

«قاعان جارلىعىنا قالاي قارسى شىعايىن. الايدا مەنىڭ  ماقساتىم: بالالارىمدى ەس  ءبىلىپ، ءوز ەركىن وزدەرى بيلەگەنشە ءتالىمدى ەتىپ تاربيەلەۋ، ءبىر-بىرىنە جات باۋىر ەتپەۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تاتۋلىعى ارقىلى قاعاناتقا قانداي دا ءبىر سەپتىگىن تيگىزۋ»^[32] – دەگەن سۇرعاقتان بيكە حاننىڭ جارلىعىن بۇزىپ، اقىلىمەن سىپايى تويتارىس جاسايدى. وعان ۇكەتاي دا، كۇيىك تە قارسى ءۋاج ايتا المايدى.

«جاميع ات-تاۋاريحتاعى»: «شىڭعىس حاننىڭ اناسىنان دا توزىمدىرەك بولدى جانە تاباندىلىقتا ودان اسىپ ءتۇستى» دەگەنىنىڭ مانىسىنە كەلسەك، اتالعان كىتاپتا ايتىلعانىنداي ەسۋكەي ءولىپ جەسىر قالعاندا شىڭعىس حاننىڭ شەشەسى ءولۋىن (ۇلۇن) بايبىشەنىڭ مەڭلىكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كۇن كورگەنىن مەڭزەگەنى ەدى. ال سۇرعاقتان بيكە ءويتىپ يىلمەدى، قاھارلى حانداردىڭ ۇسىنىسىن كەرى قايتاردى. ءناپسى الدىندا دا، جارلىق الدىندا دا قۇلدىق ەمەس اسىل تەكتى حانىشالىق تانىتتى.

«جاميع ات-تاۋاريح» وسىدان كەيىنگى جەردە دە حان تاعىنداعى ۇكەتايدىڭ (وگەدەيدىڭ) وردا ىشىندەگى كەيبىر كەلەڭسىز ءىس-ارەكەتىنە سۇرعاقتان بيكەنىڭ تۇزەتۋ بەرىپ، يلاندىرعانىن باياندايدى. جانە دە ءوز ۇلدارىنىڭ حاندىققا وتىرۋى مەن ەل باسقارۋىندا دا اقىلشى-كەڭەسشى، ءاز انا بەينەسىندە جازىلادى.

سول تۇستاعى وقيعالارعا توقتالعاندا جوشى حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا ەكىنشى ۇلى باتۋ وتىرعان ەدى. «باتۋدىڭ اۋرۋى جايلى ءسوز تاراعان كەزدە سۇرعاقتان بيكە «ناۋقاستى كورىپ قايتۋ» (كوڭىل سۇراۋ – رەد) سىلتاۋىمەن ءوزىنىڭ ۇلى موڭكە قاعاندى وعان جىبەردى. باتۋ ونىڭ كەلگەنىنە قۋاندى، ءسويتىپ ول ءوز كوزىمەن ونىڭ بويىندا سالتانات پەن اقىلدىڭ سيپاتتارىن كورگەندىكتەن جانە ۇگەتاي قاعاننىڭ بالالارىنا رەنجۋلى بولعاندىقتان: «موڭكە قاعان – شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى. نەگىزگى جۇرت پەن مەكەن وعان تيەسىلى. ول حانزادانىڭ ءوزى وتە اقىلدى ءارى قابىلەتتى جانە پاتشالىق ەتۋگە دايىن. ول تۇرعاندا قالايشا باسقا بىرەۋ قاعان بولا الادى؟! وعان قوسا ۇگەتاي قاعاننىڭ بالالارى اكەسىنىڭ سوزىنە قارسى شىعىپ، بيلىكتى شەرامانعا بەرگەن جوق. جانە كونە زاڭ مەن داستۇردەن اتتاپ ءوتىپ، اعا-ىنىلەرمەن كەڭەس جاساماي تۇرىپ شىڭعىس حاننىڭ بارلىق بالالارىنان ارتىق جاقسى كورگەن جانە ونىڭ كۇيەۋىنىڭ لاقابىن چاۋىر سەچەن (شاۋىر شەشەن) دەپ اتاعان كەنجە قىزىن جازىقسىزدان-جازىقسىز ءولتىردى. سول سەبەپتى قاعاندىق ولارعا بولمايدى» – دەدى دە، ول ءوزى موڭكە قاعاندى قاعاندىققا وتىرعىزدى جانە ءوزىنىڭ بارلىق باۋىرلارى مەن تۋىسقاندارىن جانە امىرلەرىن وعان باعىندىرىپ، مويىنسۇندىردى...

جالپىلاي ايتقاندا، قاعاندىقتىڭ تولە حاننىڭ ۇيىنە (شاڭىراعىنا – رەد) بەرىلۋى جانە وزدەرىنىڭ اتىنا قۇقىقتاردى بەكىتۋى سۇرعاقتان بيكەنىڭ قابىلەتتەرى مەن كورەگەندىگىنە جانە ولاردىڭ باتۋمەن دوستىعى ارقاسىندا، ونىڭ كومەگى مەن قولداۋى ناتيجەسىندە جۇزەگە استى. بۇدان كەيىن دە، ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جانە ونىڭ ولىمىنەن سوڭ، سارتاق پەن ۇلاقشىنىڭ ۋاقىتىندا جانە بەركەنىڭ (بيلىگىنىڭ) كوپ ۋاقىتىندا تولە حان مەن باتۋ ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا بىرلىك پەن دوستىق جالعاسۋلى بولدى»^[33].

سۇرعاقتان بيكەنىڭ تولەنىڭ ءتىرى كۇنىندە بيلىككە اشىق ارالاسقانىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، تولە قايتىس بولعاننان كەيىن حاندىقتىڭ بار تىزگىن-شىلبىرىن ءوز قولىنا الىپ، 20 جىل، 1232 جىلدان 1252 جىلعا دەيىن ەل بيلىگىنە تىكەلەي ارالاسىپ وتىردى.

يتاليان ساياحاتشىسى پلانو كارپيني (1182-1252) 1246 جىلى ساۋىردە ەدىل بويىنداعى باتۋ حاننىڭ ورداسىنا، ودان ارى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەلەرىنىڭ ورداسى بولعان ەسكى جۇرتتارعا بارادى. سول جىلى 24 تامىزدا كۇيىكتى حان كوتەرگەن ۇلى قۇرىلتايعا قاتىسادى. ول ءوزىنىڭ ساياحات ەستەلىگىندە دە سۇرعاقتان بيكەنى تىلگە تيەك ەتىپ بىلاي دەيدى: «شىڭعىس حاننىڭ تاعى ءبىر ۇلىنىڭ بالالارى: سونىڭ ءبىرى موڭكە، ونىڭ اناسى سوروكتان (سۇرعاقتان بيكە – رەد) باتۋدان جانە ەل اناسى قاتۇننان قالسا، بۇل ايەل ماڭعۇل اۋلەتىندەگى ەڭ مارتەبەلى، ەڭ ىقپالدى ادام بولىپ تابىلادى»^[34].

دەمەك، پلانو كارپينيدى سۇرعاقتان بيكەنىڭ حاندىق ىشىندەگى بەت-بەدەلى مەن ابىرويىن ءوز كوزىمەن كورىپ، قاعازعا تاڭبالاعان بىردەن-ءبىر كۋاگەر رەتىندە اتاۋعا بولادى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» بايانى بويىنشا قۇرشاقۇس بۇيرىق حاننىڭ 40 ۇلى بولعانىن ەسكەرسەك، سۇرعاقتان بيكە زامانىندا اتاسىنىڭ باۋىرىنان تاراعان سول قىرىق وتاۋدان وربىگەن وردالى ەلدەن دالادا قالعانى بولماسا كەرەك.

«سۇرعاقتان بيكە موڭكە مەن قۇبىلايدىڭ، ارىق بۇقا مەن يراندى جاۋلاپ، ەلحاندار اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان قۇلاعۋ حاننىڭ اناسى ەدى. شىڭعىس حان ءتورت ۇلىنا ءوز مۇراسىن ءبولىپ بەرگەندە كەرەيلەر ءتورت ۇلىستا دا ورىن الادى. وڭ حاننىڭ باتۋمەن بىرگە باتىسقا بارعان بالالارى مەن نەمەرەلەرى التىن وردا ىدىراي باستاعاندا قىرىمعا يە بولىپ، قىرىم حاندىعىن قۇرايدى. مىنە سوندىقتان قىرىم حاندارىنىڭ اتتارى قاجى كەرەي، داۋلەت كەرەي رەتىندە كەلەدى»^[35].

«ۇلى دالاداعى ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ قايتادان ۇجىمداسۋى كەزەڭىندە كەرەي پاتشالىعى  شىڭعىس حاننىڭ ۇلىلىعىنا ۇيتقى بولدى. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىرتۇتاس ۇلىستىق قۇرىلىم جولىنا قۇربانعا شالىندى. الايدا، شىڭعىس حان مەن توعرىل-وڭ حاننىڭ اراسىنداعى قانتوگىس سوعىستار كەزىنىڭ وزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىرشاما بولىگى، جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالارى بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىندا بولعانىن كورەمىز. اقىرى، كەرەي جۇرتى ۇلكەن قازاعا ۇشىرايدى، حاندىعى قۇلاپ، ءبىراز حالقى ءار تاراپقا بىتىرايدى. ايتكەنمەن دە كوپ ۇزاماي-اق شىڭعىس حان ورداسىنىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ىقپالعا جەتىپتى. جانە نەگىزگى اسكەر قۇرامىنا قوسىلادى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1204 جىلى، تايان حان مەن جامۇقا گورحان باستاعان قالىڭ قولعا قارسى اتتانعان شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ باسىم بولىگى – كەرەي جۇرتىنان ەكەن. اتاقتى ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جەكە مىڭدىعى كەرەي مەن نايمان، مەركىتتەن قۇرالعان («يۋان شي»). سونىمەن قاتار، اعايىندى شيراقۇل (سارىقۇل) جانە توبۇقا نوياندار شىڭعىس حاننىڭ تۋىنىڭ استىندا مىڭباسى بولعان، وسى دارەجەدەگى دايىر-باحادۇر سارتاۋىل جورىعىندا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپتى. ال توعرىل حاننىڭ باتىسقا ىعىسقان ءبىر بالاسى (الدە نەمەرەسى) تايبۇعا ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى، بىراق اقىر تۇبىندە ول دا شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، كەڭشىلىك العان»^[36].

راشيد  اد-دين دەرەگى بويىنشا، موڭعول اسكەرىندە شىمقاي جوعارى دارەجەگە يە بولدى. ول شىڭعىس قاعانعا  جاقىن جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرى بولدى، كونە ۇيعىر بىتىك جازۋىن مەڭگەرگەن، كونە تۇرىك  تىلىندە جازا الاتىن، قىتايشا بىلەتىن، قىتايدىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن حالقىنىڭ تۋۆاداعى قونىستانۋىنىڭ اسكەري-ەگىنشىلىك ماسەلەلەرىن باسقاردى. سونىمەن قاتار شىمقاي قيداندىق  ەليۋي چۋ-تسايمەن بىرگە موڭعول يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىك-باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋىندا ەرەكشە ءرول اتقاردى. وگەدەي (1229-1241) جانە كۇيىك (1246-1248) قاعاندارى كەزەڭدەرىندە شىمقاي (چينحاي) مينيستر بولدى.

موڭعول قوعامىندا كەرەي تايپاسىنىڭ قارقىن رۋىنان شىققان كەيۇك- ءباھادۇردىڭ ۇلدارى مويناق،  سارتاۋ، يلاۋقان، سويقاندار  ماڭىزدى ورىن الدى.

كەرەي تايپاسىنىڭ جىرقىن رۋىنان نامانگەر شيراز نودجۋد-سارۋدجير-قۇداي، ونىڭ اعالارى باحچا، تۋگاي جانە قۇتلىق-بۇقا-بىتىكشى، سونىمەن قوسا ەسۋدەردىڭ ۇلدارى جانە ءدۇزبايلار موڭعول قوعامىندا جوعارى ورىن الدى. شىڭعىس حاننىڭ اتاقتى قولباسشىلارى بەنسيل-نويون جانە ونىڭ ۇلدارى تۇعلىق-كۇشى، تايدجى-ءباھادۇر جانە ونىڭ ۇلى گازان قونقايت رۋىنان شىققان. كەرەي تايپاسىنىڭ البات رۋىنان شىققان ءجۇزباسى يلانعىز شىڭعىس حاننىڭ جەكە كۇزەتشىسى، سونىمەن قاتار حان سارايىندا جوعارى دارەجەلى ورنى بار حاننىڭ تاماعىن ۇيلەستىرۋشى-باسقارۋشىسى بولدى.

دەرەكتەردە ۆان حاننىڭ تۇماۋت رۋىنان شىققان اسكەرباسى قۇيدۋ، باسقا دا مىرزالار شىڭعىس حاننىڭ اسكەرىنە كەلىپ قوسىلعاندىعى ايتىلادى. قۇدۋ، ونان كەيىن ونىڭ بالاسى كۋرتاكە كەرەي اسكەرىن باسقاراتىن مىڭباسى، ال ابيشكە دەگەن بالاسى شىڭعىس حاننىڭ باس بىتىكشى-حاتشىسى بولعان. قايدۋدىڭ تۇقىر دەگەن ءبىر ۇلى دا بىتىكشى جانە ءجۇزباسى بولعان. ال، كەنجە بالاسى  اليناق-ءباھادۇر حۇلاعۋ حاننىڭ كەزىندە مىڭباسى قىزمەتىن اتقارعان. وعان قوسا موڭعول اكىمشىلىگىندەگى جوعارى ورىنداردى كەرەيدىڭ تۇماۋىت رۋىنان شىققان الشى-تۇتقاۋىل جانە ەبىگەن-بىتىكشى يەلەنگەن^[37].

ۆان حاننىڭ باس امىرلەرىنىڭ ءبىرى ەكە-چەرەننىڭ  جىلقىشىسى قىشلىقتى ەرەكشە اتاپ ايتۋ كەرەك. قىشلىق ۆان حان مەن ۇلى سانعۇن قاستاندىق جاساماقشى بولعان كەزىندە وعان كومەكتەسكەن، سول ءۇشىن شىڭعىس حان ونى باس ءامىرى جانە تارحان ەتىپ تاعايىنداعان. بۇل لاۋازىم ونىڭ ۇرپاقتارىنا دا بەرىلىپ وتىرعان. ولاردىڭ ۇرپاقتارى باحشيبەك-ءباھادۇر حV عاسىردا ءابىلحايىر حاننىڭ سەرىكتەستەرى اتالىپ، توبىل جاعاسىنداعى ۇلىسقا كىرەتىن شايبان ۇرپاقتارىنىڭ وكىلى بولدى^[38].

«حاتشىلار مەن دەرەكتانۋشىلار ايتسا-ايتقانداي، كەرەي قىزى سورقاقتان (سۇرعاقتان بيكە – رەد) «قارا شاڭىراقتىڭ» دا، ءوزىنىڭ «التىن ۇرىقتارىنىڭ» دا، كەرەي توركىندەرىنىڭ دە  قامىن كەڭىنەن قاراستىرىپتى. وسى ءۇش ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن،  ارينە، ءوز مۇددەسىنە وراي، بارلىق  بوپسا مەن بىلعاققا كونىپتى»^[39].

بۇكىل شىڭعىس اۋلەتىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرعىندا ۇستاپ وتىرعان سۇرعاقتان بيكە زامانىنىندا، «التىننىڭ سىنىعى، اسىلدىڭ قيىعى» بولعان، «جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي» ءوزى جاس، ءوزى باس، بەكزات تۋعان تايبۇعانىڭ حاندىقتىڭ ءبىر بولەگىن جەكە دارا بيلەمەۋى مۇمكىن بە ەدى. شىڭعىس حان قوسىنىنىڭ الدىڭعى لەگىندە جاۋعا اتويلاپ، قارسى جاقتىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ، بۇكىل ساردار، ساربازدارعا ەرلىك ونەگەسىن كورسەتكەنى ءۇشىن دە ەشكىمنىڭ بوتەن ءۋاجى بولماس ەدى. ونسىزدا اسكەري باسقارۋ، لاۋازىم تاعايىنداۋ سىندى امىرلىكتى قولىنا ۋىستاعان، ازۋلى جاس بارىس، جەزدە اعاسى تولەنىڭ قاسىندا جۇرسە.

ءسىبىر جىلنامالارىنا سۇيەنسەك، شىڭعىس حان تايبۇعاعا قۇرمەت كورسەتكەن، اسكەر دە بەرگەن، ءسويتىپ ەرتىس پەن وب جاعاسىنداعى شايقاستاردا جەڭىسكە جەتكەن^[40]. قالاي بولعاندا دا، مونعول يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعا ءسىبىر جەرلەرىن تايبۇعاعا باسقارۋ قۇقعىن بەرگەن، ياعني دالالىق يدەولوگيادا شىڭعىستىق داستۇرگە بەتبۇرىس بولعانىن ايقىندايدى. «ءسىبىر جىلنامالارىندا» تايبۇعا ءسىبىر جورىعىنان كەلگەننەن كەيىن «شىڭعىس باسقارۋعا جەر دە بەردى، سونىمەن بىرگە قىزىن دا بەردى» («دششەر سۆويۋ دادە زا نەگو ۆ جەنۋ»). وسىلايشا «تايبۇعا گۋرگەن بولدى، ياعني ايەل جاعىنان حان اۋلەتىنىڭ مۇشەسىنە اينالدى». بۇل ارادا ءبىز بايانداپ وتىرعانداي تايبۇعا شىڭعىس اۋلەتىنىڭ تۋعان قۇدا بالاسى عانا ەمەس، قىز العان كۇيەۋ بالاسى بولعانى دا كورىنىپ تۇر.

وسى دەرەكتەردەگى «تايبۇعا ءسىبىر جورىعىنان كەلگەننەن كەيىن «شىڭعىس باسقارۋعا جەر دە بەردى، سونىمەن بىرگە قىزىن دا بەردى» («دششەر سۆويۋ دادە زا نەگو ۆ جەنۋ»). وسىلايشا «تايبۇعا گۋرگەن بولدى، ياعني ايەل جاعىنان حان اۋلەتىنىڭ مۇشەسىنە اينالدى» دەگەن بايانداۋلار دا نازار اۋدارتادى. راشيد اد-دين دەرەگىندەگى سانگۋننىڭ ءبىر ۇلىنا شىڭعىسحاننىڭ قىزى فۋدجين-بەگىمدى اتاستىرعانىن ەسكە الساق، جوعارىداعى «قىزىن بەردى» مەن «قىز اتاستىرعان» وقيعالارىنىڭ ارا-قاتىناسى جالعاستى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

شىڭعىس حان ءوزىن دە باس يدىرگەن اقىلدى كەلىننىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن بولسا دا، ونىڭ «جار دەگەندەگى جالعىز باۋىرىنا» توزعان كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ تىزگىنىن بەرۋگە (ارينە، تولەنىڭ ۇسىنىسىمەن) ابدەن كەلىسەر ەدى. ءارى سول ارقىلى تۇعىرىل الدىندا وتەلمەي كەتكەن قارىزىن قايتاۋردىڭ دا ورايىن  ءساتتى پايدالاندى. ونسىزدا تاس قامالعا بارىسشا شاپقان، موڭعول قوسىنىنىڭ ماڭدايىنداعى كەرەي باتىرلارىنا «كوز قىلىپ»، ولاردىڭ جىگەرىنە جىگەر قوسۋ ءۇشىن دە، ءوزىنىڭ «دارقاندىعىن»، «ادىلدىگىن» وسىلاي تانىتپاسا، شىڭعىس حان شىڭعىس حان بولا ما؟ ءارى تايبۇعانى «سوعىستا كورسەتكەن ەرەن ەرلىگى ءۇشىن» دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا كوتەرىپ، اسپەتتەۋى دە قول استىنداعىلارىن تاني بىلەتىن، باعالاي بىلەتىن ءوزىنىڭ دارا قاسيەتىن دە اشا تۇسپەي مە. موڭعول بيلىگىنە قاتەر توندىرەتىن اۋماقتان مۇلدەم شالعاي، وردا ىرگەسىنەن اۋلاق،  قيىرداعى تۇمەن بويىنان وعان الاقانداي جەر سىيلاپ، سونداعى ەلدى باسقارتقانىنان شىڭعىس نەدەن ۇتىلار ەدى!؟ ۇتىلمايدى! ۇتتى – ءوزى قانعا شىلاعان حاندىقتىڭ يەلەرىنە ەسكەرتكىش، ەستەلىك ءۇشىن بولسا دا سولاي سىيلاپ، «وپالى پاتشانىڭ» ۇپايىن كورسەتتى. ءتىپتى مۇنىڭ ءبارىن ءوزى قالاماسا دا بۇكىل اسكەري بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، باسقارۋشىلاردى تاعايىندايتىن ەرەكشە قۇقىقتى تولەنىڭ قالاۋىمەن (سۇرعاقتان بيكەنىڭ اقىل-ۇسىنىمەن) ىسكە اسىردى.

شىڭعىستىڭ بىرنەشە جىلدان كەيىن تايبۇعا جونىندە ەستىپ، ونى قىزمەتكە شاقىرعانى تۋرالى پوگودين جىلناماسىنداعى ءسىبىر حاندىعىنىڭ شىعۋ تەگى» اتتى تاراۋدا باياندالادى: «…ەسىل وزەنىندە ماگمەت زاڭىنداعى ون اتتى پاتشا ءومىر ءسۇردى. تايبۇعا – وننىڭ ۇلى. شىڭعىس ونى جاقسى قارسى الىپ، وزىنە باعىنعانداردىڭ ىشىندەگى ءبىرىنشى كىناز دەپ اتاپ، وعان جەكە جەر ۇلەسىن بەردى.

كىناز تايبۇعا شىڭعىس پاتشادان سوعىسۋعا جاساق سۇرادى… شىڭعىس پاتشا جاقسى دايىندالعان كوپتەگەن جاساقتاردى جيناپ، تايبۇعانى ەرتىس وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىمەن وب وزەنىنە جىبەرەدى، ال بۇل جەردە چۋد دەپ اتالاتىن حالىقتار تۇرعان.

شىڭعىس پاتشا تايبۇعا كىنازعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارادى، جانە تايبۇعا شىڭعىس پاتشادان ءوزى تۇرعىسى كەلەتىن جەر سۇرادى. شىڭعىس پاتشا «قايدا تۇرعىڭ كەلسە، سوندا تۇر» دەپ جىبەرەدى. تايبۇعا كىناز بۇكىل ءوزىنىڭ رۋىمەن تۇرا وزەنىنە كەتىپ، سول جەردە شىمعا قالاسىن كوتەردى. تۇمەن قالاسى سول جەردە. تايبۇعا مۇندا ۇزاق تۇردى، وسىندا ءولدى^[41].

ءسويتىپ، تۇعىرىل حانننىڭ الدىنداعى شىڭعىستىڭ وتەلمەي كەتكەن قارىزىنىڭ ءبىر پاراسى – تاريحقا تايبۇعا ەسىمىن كوتەرىپ شىقتى.

تۇعىرىلدىڭ داۋرەندەپ تۇرعان شاعىندا، ونىڭ حانزادا، حانىشايىمدارىمەن قۇدا بولۋعا قولى جەتپەي زار بولاتىن شىڭعىستىڭ تايبۇعانى تەكتى تۇقىمعا بالاپ، قۇرمەت كورسەتۋى دە زاڭدىلىق. كوشپەندىلەردەن جالعاسقان شىڭعىس حاننىڭ زاڭى بويىنشا «حان تۇقىمىن بيلىكتەن شەتتەتۋ تۋرالى» باپ قاراستىرىلماعان.

تايبۇعا تاققا وتىرعان 1220 جىلدان ەسەپتەگەندە، ونىڭ حان ورداسىن ۋىسىنا ۇستاپ وتىرعان اپەكەسى سۇرعاقتان بيكەنىڭ ايتقانى ورىندالىپ، انالىق ايباتى اسىپ تۇرعان شاعى. سۇرعاقتان بيكەنىڭ 1552 جىلى ومىردەن قايتقانىن ەسكەرسەك، ول كوزىنىڭ تىرىسىندە تەلىم-تەلىمگە تۇسكەن كەرەي بالاسىنىڭ ەشقايسىسىن «شەكەسىنەن شەرتكىزبەدى». «قاناتتىعا قاقتىرمادى، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمادى». كەرەي ساربازدارىنىڭ ءبارى دەرلىك وردا جاعالاپ، لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردى، حالقى حاندىقتاردىڭ قۇرامىنداعى شۇرايلى جەرلەردى مەكەن ەتتى.

ءسويتىپ سۇرعاقتان بيكە، حاندىعى قۇلاپ، قارا ورمانداي حالقى توزعىن بولعان وقيعانى كوزىمەن كورىپ، كوز جاسىن ىشىنە جۇتسا دا، توركىنىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋمەن ءومىر ءسۇردى. ونىڭ اتاقتى ۇلدارىنا دا وسيەتتەپ: «ناعاشىلارىڭ سەندەردىڭ قۇرباندارىڭ بولىپ ەدى، قان-قارىزى مويىندارىڭدا كەتپەسىن. شامالارىڭ جەتكەنشە قول ۇشىن بەرىپ، كوز قىرلارىڭدى سالا جۇرىڭدەر!» دەپ تاپسىرۋى ابدەن مۇمكىن. انانىڭ ۋىزى مەن اقىل-ناسيحاتىنا مەيلىنشە قانىپ وسكەن ۇلدارىنىڭ اناسىنىڭ جۇرەگىندەگى، جانارىنداعى نالا مەن مۇڭدى، ارمان مەن ساعىنىشتى، جان جاراسىن سەزىنبەۋى دە مۇمكىن ەمەس.

وسى بايانداۋلاردىڭ باسىندا ايتىلعان،  سۇرعاقتان بيكەنىڭ بىرگە تۋعان اپكەسى بەكتۋمىش ءفۋجيندى (بەكتىمۇشتى) جوشى حاننىڭ العانىن ەسكە الساق، سۇرعاقتان بيكەنىڭ جەزدەسىنە ايتقان كوپ اماناتىنىڭ ىشىندە ەجەلگى قۇداسى، كەيىنگى قايىن جۇرتى – كەرەي اۋلەتىن تاپسىرۋى دا مۇمكىن. ونسىزدا جوشى ورداسىندا وتىرعان بەكتىمۇشتىڭ دا ءوز اتاق-ابىرويى جەتەرلىك.

«جوشى حاننىڭ موۆزولەيىندە ونىڭ ايەلى، كەرەي حانى تۇعۇرىل حاننىڭ قىزى بەكتىمۇشتىڭ دا سۇيەگى تابىلعان. قۇرىلىسى جاعىنان جوشىحان موۆزولەيىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى»^[42] دەگەن دەرەككە قاراساق، بەكتىمۇشتىڭ دا جوشى ورداسىنداعى ورنىنىنڭ تومەن بولماعانى اڭعارىلادى.

جوشى جورىعىنا قاتىستى مىنا ءبىر وقيعالارعا دا نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق.

«(كەزىندە) شىڭعىس حاننىڭ جوشىعا اسكەرمەن اتتانىپ، بارلىق ءىبىر-ءسىبىر، پۋلار، دەشتى قىپشاق، باشقۇرت، ورىس جانە شەركەستەن مۇعۋلدار تەمىر قاقپا دەپ اتايتىن حازارلىق دەربەندكە دەيىن باسىپ الۋ، ولاردى ءوزىنىڭ يەلىكتەرىنە قوسىپ لاۋ تۋرالى بەرگەن بۇيرىعىنان جالتارىپ كەتكەندىكتەن، ۇگەتاي قاعان پاتشالىققا وتىرعان كەزدە باتۋعا سولاي ىستەۋگە بۇيىردى... باتۋ 633 حيجري جىلىنىڭ جۋمادا ءال-حير ايىنا ساي كەلگەن بيچين جىلى، ياعني، مەشىن جىلى ولار (جورىققا) اتتانىپ، ول ءۋالاياتتاردىڭ كوپ بولىگىن باعىندىردى»^[43].

دەمەك، اتالعان وقيعالار تۇسىندا اكەسى جوشىنىڭ دا، ۇلى باتۋدىڭ دا ءىبىر-ءسىبىر ايماعىن جاۋلاماعانى (باعىندىرماعانى) بايقالادى. ونىڭ سەبەبىن – شىڭعىس حاننىڭ تايبۇعاعا سىيلاعان حاندىعىنا ولاردىڭ «ءتىسى باتپاعانى»-مەن بىرگە، وزدەرىنە بوتەن بولماعان تايبۇعانى جانە ول قۇرعان حاندىقتى باعىنعان، بىرلىككە كەلگەن ءوز تەريتورياسىنىڭ اجىراماس بولەگى ساناعانىنان قاراستىرۋعا بولادى. مۇندا دا ءبىزدىڭ جورامالىمىزداعىداي جوشى كۇيەۋ مەن بەكتۋمىش قىزدىڭ ىقپالىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

ءبىر انانىڭ ومىراۋىن تەل ەمگەن ەكى قىزدىڭ ءبىرىنىڭ (سۇرعاقتان بيكەنىڭ) سۇيەگى – بۋراح ۋندۋر (بۇراق ءوندىر), سيلينگا وزەنىنە جاقىن جەردەگى شىڭعىس حاننىڭ ۇلى قورىعىنا^[44] جەرلەنسە، ەندى ءبىرىنىڭ (بەكتۋمىشتىڭ) سۇيەگى – قازاق دالاسىنداعى حاندار وردا تىككەن ۇلى تاۋدان ماڭگىلىك تۇراق تاپتى. ولاردىڭ اۋلەتى دە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە، سونىڭ ىشىندە بۇگىنگى موڭعوليا، قىتاي، قازاقستان ەلدەرىنە تارادى.

سۇرعاقتان بيكەدەن تۋعان اتاقتى حاندار – مونكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىقبۇقا تورتەۋى الەمدى الاقانىنا سالعان ايگىلى تۇلعالارعا اينالسا دا، ناعاشىلارىن سىرت تەبۋگە قاۋقارسىز ەدى. تۇعىرىل حان ولگەنمەن ونىڭ حالقى تورعايداي توزىپ كەتكەن جوق. ولار شىڭعىس حاننىڭ تۇركى-موڭعول اسكەرلەرى قۇرامىنداعى نەگىزگى كۇشكە اينالدى. الەمدى ات تۇياعىمەن باعىندىرىپ، قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. جوشى، ءسىبىر ۇلىستارىندا دا كەرەيلەر نەگىزگى رۋلار قاتارىندا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومدىعىندا كۇن كەشىپ، بايتاق قازاق دالاسىنىڭ بۇگىنگى تەريتورياسىن جاساۋ جولىندا قان كەشتى ۇرىستارعا قاتىستى.

ءسويتىپ، تۇعىرىل حان اۋلەتىنىڭ سىبىردەگى بيلىگى بىردە جىعىپ، بىردە جىعىلىپ ءجۇرىپ، 388 جىلعا (1200-1588) جالعاستى.

مەيلى تۇعىرىل حان، مەيلى شىڭعىس حان داۋىرىندەگى وردا قورعاۋشى ەرەكشە جاساقتار – تۇرعاقتار سانى دا ولاردان كەيىنگى وربىگەن ءار ءبىر ۇساق حاندىقتار قۇرامىندا ءبىر مىڭنان بەس مىڭعا دەيىن، ءتىپتى كەيدە قاجەتكە قاراي ون مىڭعا دەيىن جەتىپ وتىردى. تايبۇعا ۇلىسىندا دا تۇرعاقتاردىڭ سانى از بولعان جوق. جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنداعى تۇرعاق كەرەيلەر دە ولاردىڭ بارلىق جورىقتارىنداعى شەشۋشى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. كەيىنگى داۋىردە ولار «تۇرعاق» تۇرىندە ەمەس، كەرەي رۋى قۇرامىندا ورتاق رۋ اتىمەن اتالدى. تاريحي ماعىنالىق جاعىنان ەرەكشە جاۋىنگەر تايپا رەتىندە بەينەلەنەتىن بولدى.

تايبۇعانىڭ بيلىك قۇرىپ داۋرەندەۋى مەن وعان ەشكىمنىڭ سۇعاناقتىق جاساي الماۋى – حاندار تۇقىمىنا ءتان دارابوزدىق، تەكتىلىگىنەن قالسا، مىنە، وسىنداي تۋىسقاندىق-وداقتىق بايلانىستاردى دا ارتقى تىرەك ەتتى. ونىڭ كوزى تىرىسىندە كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرماي، ۇزاق جاساپ، قۇداي اجالىمەن ولگەنى دە دە ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

قازاقتا «ءشوپ شىققان جەرىنە ءشوپ شىعادى، «سۋ سۇزىلمەيدى، ۇرپاق ۇزىلمەيدى»، «تەكتىدەن تەكتى تۋادى»، «دوسى كوپتى جاۋ المايدى، تۋىسى كوپتى داۋ المايدى»، «جاقسى اتانىڭ ارۋاعى قىرىق جىل سۇيرەيدى»، «اسىل كەزدىك قاپ تۇبىندە جاتپايدى»، «ات تۇياعىن تاي باسار» دەگەن سوزدەر بار.

ۇزىلمەگەن التىن ارقاۋ سۇرعاقتان بيكە كەرەيدايقىزى سىندى اياۋلى انالاردىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى قازاق دالاسىنا جالعاندى. ەلدىك، ەرلىك ۇرانىنا تايبۇعا ەسىمى قوسىلىپ، ءسىبىر سىندى حاندىقتىڭ قۇرىلۋىمەن ءوز تاريحىن جازدى.

ءجادي شاكەنۇلى،

جازۋشى-تاريحشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

[1] توتو. تسزينشي (تسزين پاتشالىعىنىڭ تاريحى). – پەكين: چحشتس،  1976. 9 تس.، 11 تس.،93 تس.  (Tuōtuō. Jīn shǐ، Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[2] «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» –  كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن، كورسەتكىشتەرىن جاساعان ءناپىل بازىلحان. سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى». -I توم.  -الماتى:دايك-پرەسس، 2006 جىل. 204 بەت.

[3] بۇل دا سوندا.

[4] «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى» V توم. الماتى، «دايك-پرەسس» باسپاسى،  2005 جىل.

[5] «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى» (ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق كەزەڭ). مونوگرافيالىق زەرتتەۋ. – الماتى: «ادامدار» جشس. 2007 جىل. 228-229 بەت.

[6] قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل. 79 بەت.

[7] لۋبسان دانزان، التان توۆچ. –ۋب.،1990,73 بەت.

[8] «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»  (كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن، كورسەتكىشتەرىن جاساعان ءناپىل بازىلحان). سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى». I توم.  الماتى: دايك-پرەسس، 2006.152 بەت.

[9] René Grousset. L̉Empire mongol par// ۆەن دوۋتسزيان. – پەكين، 1989. 80 ب. (Léinà. Gélǔsài. Gōng Yuè yì، Wēng Dújiàn xiào. Ménggǔ dìguó shǐ، Shāngwù yìn shūguǎn, 1989 nián.

[10] «تۇعىرىل حان». الماتى، Palitra Press»، 2019 جىل.

[11] توتو. تسزينشي «تسزين پاتشالىعىنىڭ تاريحى». – پەكين: چحشتس،  1976. 9 تس.، 11 تس.، 93 تس.  Tuōtuō. Jīn shǐ، Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[12] پوزدنياكوۆ ن.ن. مونگولسكايا يمپەريا ۆ ەپوحۋ چينگيسحانا.-ل.، 1941, ە. 4; ل.ركىزلاسوۆ. وچەركي پو يستوري سيبيري ي تسەنترالنوي ازيا. –كر.، 1992; كىرگىزى ي يح پرەدكي. /پود.وبشش.رەد.كاريلكۋلوۆا ا.-بيشكەك. 1994.س.20.

[13] «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» - (كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي ماعىنالىق اۋدارماسى مەن تۇسىندەرمەلەرىن، كورسەتكىشتەرىن جاساعان ءناپىل بازىلحان). سەريا «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرى». I توم.  الماتى:دايك-پرەسس، 2006 جىل. 204 بەت.

[14] سۋن ليان. «يۋانشي (يۋان پاتشالىعىنىڭ تاريحى)». پەكين: چحشتس،  1976. 120-121 تس.(Sòng Lián. Yuánshǐ، Běijīng: Zhōnghuá shūjú jiàokān běn, 1976 nián.

[15] «ابىلاي حان»، قۇراست:س.ءداۋىت. جازۋشى، الماتى، 1993 جىل. 37-38 بەتتەر.

[16] مونگولىن يۋتس توۆچوو. 187-باپ.

[17] د.گونگور. حالح توۆچوون. 135-ب.

[18] تىنىشپاەۆ م.ۆەليكيە بەدستۆيا. - الماتى،1992.س.19.

[19] پوتاپوۆ ل.پ.ەتنيچەسكي سوستاۆ ي پرويسحوجدەنيە التايتسەۆ.-ل.، 1996.س.23.

[20] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 46-47 بەتتەر.

[21] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل.138-139 بەتتەر.

[22] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 2-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 518 بەت.

[23] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 1-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 287 بەت.

[24] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل.133-134 بەتتەر.

[25] ماعاۋين م. «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى». دەرەكتى تاريحي حيكايا.-الماتى،2011.-608.

[26] «قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى»، V توم، الماتى: «دايك-پرەسس»، 2006 جىل. 130 بەت.

[27] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 144 بەتتەر.

[28] بۇل دا سوندا. 201 بەت.

[29] «تاريح – ادامزات اقىل-ويىنىڭ قازىناسى»، III توم. قۇراست: ن.ا.اتىعاەۆ، ك.ق.اقتاەۆا، ل.ل. باتۋرينا، ءا.ءا.قايداروۆا، ق.ز.وسكەنباي. «فوليانت» باسپاسى.استانا-2005 جىل. 243 بەت.

[30] «تۇعىرىل حان». الماتى، Palitra Press»، 2019 جىل.

[31] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 144 بەتتەر.

[32] بۇل دا سوندا.

[33] راشيد اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل.

100-101 بەتتەر.

[34] پلانو كارپيني «ماڭعۇل تاريحى»، اۋد: ت.ءا.تىنىبايىن. «شاپاعات-نۇر»، الماتى، 2013 جىل. 52 بەت.

[35] https://www.trt.net.tr/kazakh/k-azak-ieli-turki-orkieniietinin-biesighi/2015/12/18/kieriei-ieli-411069. «تۇعىرىل حان». الماتى، Palitra Press»، 2019 جىل. 212 بەت.

[36] ماعاۋين م. «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى». دەرەكتى تاريحي حيكايا. الماتى،2011.-608 بەت.

[37] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» كوپ تومدىعى. فوليانت، استانا. 2018 جىل.

[38] تاۆاريح-ي گۋزيدا-ي نۋسرات-نامە//ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-XVIII ۆەكوۆ «يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح سوچينەني». - الما-اتا: ناۋكا، 1–17 بەت.

[39] تۇرسىن جۇرتباي «كەكتى بەسىك نەمەسە «كەكتى قاتىندار» مەن «كەكتى جاتىردا» ۇيىعان حاندىق». «ۇلت پورتالى»، 23.10.2016. http://ult.kz/post/tursyn-zhurtbay-kekti-besik-nemes-kekti-katyndar-men-kekti-zhatyrda-uyygan-khandyk.

[40] «سيبيرسكيە لەتوپيسي». سپب.، 1907گ. 47 بەت.

[41] «سيبيرسكيە لەتوپيسي». – سپب.، 1907. 63 بەت.

[42] ب.ق.تاسقانباەۆا. «شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى تۋرالى شىندىق». https://yvision.kz/post/820722. «تۇعىرىل حان». الماتى، Palitra Press»، 2019 جىل.

[43] راشيد-اد-دين «جاميع ات-تاۋاريح» 3-توم. فوليانت، استانا. 2018 جىل. 88 بەت.

[44] بۇل دا سوندا. 264 بەت.

Abai.kz