Jýsipbek Aymauytúlynyng terminologiya turaly oilary men ony qalyptastyru turaly negizgi úsynystary onyn «Aq jol» gazetinin  1925 jylghy 1 mamyrdaghy sanynda jariyalanghan «Pәn sózderi qalay tabylady?» dep atalatyn maqalasynda aitylady.

Jýsipbek Aymauytúlynyng terminologiyalyq kózqarasyn sóz etpes búryn myna mәselege nazar audarghan jón. 1924 jyly «Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh sezinde» Eldes Omarúlynyng bayandamasy negizinde terminologiyany damytudyng qaghidattary resmy bektildi.  Alash ziyalylary, osy alqaly jiyngha qatysqandar bayandamany qyzu talqylay otyryp, ortaq pikirge, bir pәtuagha keldi. Sez qaulysymen bekitilgen qaghidattardyng qoldanysqa engenine bir jyl da tolmay jatyp Jýsipbek Aymauytúlynyng qayta mәsele kóterip, resmy belgilengen qaghidattardan erekshelenetin, ózgesheleu jol úsynyp otyruy nazar audartady.       J.Aymauytúlynyng atalghan maqalasy Ahmet, Eldes, Halel syndy til bilimpazdary maqúldaghan qaghidattardan bólek jol úsynuynyng ózi onyng pikirine erekshe mәn berudi talap etedi. Sonymen terminologiyany qalyptastryudyng ózindik jolyn júrtshylyq talqysyna úsynghan osy maqalagha retimen toqtalyp kórelik.

Jýsipbek Aymauytúlynyng terminologiya turaly oilary men ony qalyptastyru turaly negizgi úsynystary onyn «Aq jol» gazetinin  1925 jylghy 1 mamyrdaghy sanynda jariyalanghan «Pәn sózderi qalay tabylady?» dep atalatyn maqalasynda aitylady.

Jýsipbek Aymauytúlynyng terminologiyalyq kózqarasyn sóz etpes búryn myna mәselege nazar audarghan jón. 1924 jyly «Qazaq bilimpazdarynyng túnghysh sezinde» Eldes Omarúlynyng bayandamasy negizinde terminologiyany damytudyng qaghidattary resmy bektildi.  Alash ziyalylary, osy alqaly jiyngha qatysqandar bayandamany qyzu talqylay otyryp, ortaq pikirge, bir pәtuagha keldi. Sez qaulysymen bekitilgen qaghidattardyng qoldanysqa engenine bir jyl da tolmay jatyp Jýsipbek Aymauytúlynyng qayta mәsele kóterip, resmy belgilengen qaghidattardan erekshelenetin, ózgesheleu jol úsynyp otyruy nazar audartady.       J.Aymauytúlynyng atalghan maqalasy Ahmet, Eldes, Halel syndy til bilimpazdary maqúldaghan qaghidattardan bólek jol úsynuynyng ózi onyng pikirine erekshe mәn berudi talap etedi. Sonymen terminologiyany qalyptastryudyng ózindik jolyn júrtshylyq talqysyna úsynghan osy maqalagha retimen toqtalyp kórelik.

Avtor maqalasyn bylay bastaydy: «Qazaq tilinde kitap kóbeygen sayyn, pәn sózderi de molayyp keledi. Barlyq pәnge kerekti sózderdi oilap tauyp, jetkizemiz dep bilim kenesteri әure bolyp jatyr. Tәuir, úghymsyz-qolaysyz sózder de kóp, qoldanylyp jýrgen sózder de kóp. Sonymen júrttyng birsypyrasy pәn sózderine jarymay jýr. Búl  әngime byltyr bilimpazdar kenesinde de sóz bolyp edi. Álde bolsa sóz bolu kerek kórinedi. Sondyqtan pәn sózderin qalay tabu turaly pikir úsynyp, oishyldardyng aldyna salmaqpyz» deydi.

Avtor terminologiyalyq júmystardy nelikten olay úiymdastyrugha bolmaytyndyghynyng sebepterine toqtalyp, olardy sanamalap kórsetedi. Ol birinshi sebep retinde mynany aitady:

1. «Til» degen nәrse bilimmen birge ósetin, órbiytin jandy nәrse. Tilding ósip, órkendeui de tabighy jol boluy kerek. Jandy nәrse óz aghynymen, óz erkimen, qysylmay, zorlyq kórmey, ósip jetilmek. Mәdeniyetimiz kýsheyse, tilimiz ózinen-ózi kýsheyedi. Qalay kýsheyedi? Jana sózderdi qaydan alady? Bayqap otyrsaq, jat úghym jat sózdi ózi kirgizetin kórinedi. Tónkeristen beri eriksiz kirip ketken jat sózder bar. Olardy halyq sinirip alyp qoydy. Júrttyng miyna ornap qaldy. Endi olardyng ornyna janadan qazaq sózin tauyp kirgizip, jat tildi quyp shyghamyz dep talpynghanmen bolmaydy. Boygha sinip ketken asty qayta qúsugha bola ma? Sol tәrizdi, sonday boygha tarap ketken sózderge mysal mynalar: aptonomiya, respublika, sәbet, kәmenes, ispolkom, sayoz, mandat, әgent, milisiya, әtred, nalok, kәperatsiya, metengi, sabraniye, әristabayt, kunpeskebayt, púraba, kontr,  púrtokol, ystaj, býdjet, kәtegeriye t.b.

... Búl sózderdi esh bilimdar oilap tauyp kirgizgen joq. Ómir kirgizip otyr. Ómir kirgizgen janalyqty jauyp tastaugha bolmaydy. Sondyqtan jat tilden qashamyz desek te qasha almaymyz».

Búl J.Aymauytúlynyng bilimpazdar qúryltayynda bekitilgen qaghidattargha qarsy keltirip otyrghan birinshi dәleli. Múny onyng terminologiyalyq qordy qalyptastyruda basshylyqqa alyp otyrghan eng basty ústanymy dep te tanuymyz kerek.

Áriyne, ózge tilderden sóz almaytyn til bolmaytyny belgili. Biraq avtordyng tilding órkendeuin erkine jiberip, tabighy jolmen damuyna mýmkindik beru kerek degen pikirining ghylymy negiz berik deuge bolmaydy. Últtyng tili ghylym men tehnikanyn, bilimning tili retinde qarqyndy damu kezenin basynan keshpegen uaqytta onyng tabighy jolmen qalypty týrde órkendeui mýmkin.  Al tilderding ózara baylanysy kýsheyip, mәdeniyetterding bir-birine yqpaly artqan, últtyng ghylym men tehnikany iygeruge óz tilinde aralasyp, terminder tasqyny, aqparattar aghyny kele bastaghan mezgilde tilding óz betinshe damuyna jol beru qajet degen pikirge qosylu qiyn. Sebebi, terminologiyanyng damuyn yrqyna jibergen jaghdayda, biz kóptegen qiyndyqtargha, problemalargha tap bolatynymyz anyq. Terminologiyadaghy jýiesizdik, semantikalyq sәikessizdik, jaryspalylyq, terminderding ýndesimsizdigi, terminologiyalyq beyberekettik siyaqty kemshilikter dәl osy terminologiyanyng damuyn qadaghalamaudan, ýilestirmeuden tuyndaydy. Mine sondyqtan da terminologiyanyng damuyn óz aghymyna jiberu kerek degen tújyrymnyng negizi bar dey almaymyz. Búl orayda Jýsipbek Aymauytúlynyn  zamandastary Ahmet Baytúrsynúly men Eldes Omarúly, Halel Dosmúhamedúldary ústanghan joldyng dúrystyghyna kýmәn keltiruge bolmaydy. Olardyng belgilegen qaghidattarynyng dúrystyghy sonda olar terminologiyanyng damuyn óz aghymyna, yrqyna jiberudi emes, ony rettep, últ tilining zandylyqtary men mýddesine sәikes jýielep otyrudy kózdedi. Qazirgi termintanu ghylymynda terminologiyany damytudy qadaghalap, josparlap, ýilestirip otyru qajettiligi dәleldendi.

Maqaladaghy júrttyng sanasyna sinip ketken kirme sózderdi quyp shyghugha bolmaydy deuinde belgili dәrejede shyndyq bar. Ásirese kirme sózder tym kóbeyip ketse, olardyng bәrin últ tilining óz sózimen almastyru óte qiyngha soghatyny ras. Oghan býgingi qazaq terminologiyasyndaghy myndaghan kirme terminder  naqty mysal bola alady. Alayda tilge kirgen jat sózderden mýlde arylugha bolmaydy dep kesip aitudyng da negizi bar dey almaymyz. Múnday pikirde birjaqtylyq bar ekendigin aitu kerek. Álemning kóptegen tilderinde úzaq jyldar boyy qoldanysta bolghan jýzdegen ózge tildik ataulardy tól sózderimen almastyrylghanyn dәleldeytin derekter az emes. Tipti alysqa barmay-aq maqala avtorynyng ózi mysalgha keltirip otyrghan sózderin alyp  qarasaq ta oghan kóz jetkizuge bolady. Onyng boyymyzgha tarap ketti, endi olardy ózgertuge bolmaydy dep mysalgha keltirgen jogharydaghy sózderining kópshiligin biz býgin ózgertip, qazaqsha núsqasynda qoldanyp jýrmiz. Mәselen, myna ataular: kenes (sovet), atqaru komiyteti (ispolkom), odaq (soiz), jasaq (otryad), salyq (nalog), jinalys (sobraniye), tútqyndau (arestovati), tәrkileu (konfeskasiya), qúqyq (pravo), hattama (protokol), sanat (kategoriya). Búlardyng biri erte, biri kesh tilge sinip, resmy bekitilgen, júrtshylyq qabyldaghan sózder qataryna endi. Múnday mysaldardy әli kóptep keltire beruge bolady.  Sol sebepten de qazaqtyng asa kórnekti qalamgeri, kórkem sózding has sheberi Jýsipbek Aymauytúlynyng bilim-parasatyn qúrmettey otyra, onyng terminologiyany damytugha qatysty búl ústanymynyng ghylymiy-lingvistikalyq negizi berik dey almasaq kerek.

Jýsipbek Aymauytúly ekinshi sebep retinde mynany atap kórsetedi:

«Janadan jasalghan sózder kýshpen til bola almaydy. Tilding qolaylysy, úghymgha jaylysy alynady. Qolaysyzy shyghyp qalyp otyrady. Tirshilik tartysynda qanday talghau tandau bolsa, til de sonday tandau izdeydi. «auhalter» (audandyq halyq tergeushisi), «kek» (kesipshiler kenesi), «han bólbas» (hanshilik bólimi bastyghy), «sәrsendeme» (gimnastika) degen sózder ótpeydi. Búlardy til qylamyz desek zorlyq bolady. El «atkom»-nan «ispolkom»-dy jaqsy biledi. «Odaq»-tan «sayoz»-dy artyq kóredi: «sayoz»-dan nәrse alady, «sayoz» úiymnan paydalanady. «auyldyq kenes» degennen «auylnay sәbet» degendi jenil kóredi. «Internasional»-dy olay audaryp, bylay audaryp, qazaqtan qolayly sóz taba almay qoydy. Búl ne? Til orynsyz búrmalaudy kótermeydi eken».

Aldynghy tarmaqta avtor qazaq tiline ózge tilderden engen kirme ataulardy jatsynbau kerek, olar tilge sinip ketti dese, ekinshi taramaqta ol jana sózderdi kýshtep tilge engizuding qajeti joq deydi. Múnda da ol negizinen tilding damuyn erkine jiberu kerek degen bastapqy oiyn jalghastyryp, sabaqtay týsedi. Jalpy alghanda jazushy kirme sózderdi audaryp óz ataularymyzdy jasaugha asa yntalylyq tanyta qoymaydy. Aytqan oiy da, keltirgen mysaldary da sony anghartady. Onyng jogharyda aitqan sózding qolaylysy, úghymgha jaylysy alynady degeni dúrys. Biraq sol qolaylyny, jaylyny anyqtap, iriktep, saralap otyrudy jalpy halyqqa jýktep qoydyng reti joq. Onday ispen mamandar, tilding zandylyqtaryn, sózge, terminge qoyylatyn talaptardy biletinder ainalysuy tiyis. Tilge sәtsiz jasalghan, tildik normalargha jauap bermeytin sózderding de enip ketip, ornyghyp qalghannan keyin solardan aryla almay jatatyn jaghdaylarymyz da az emes. Búl tiyisti saralau júmystarynyng uaqytynda óz dengeyinde jýrgizilmegendiginen, isting kәsibiylikpen atqarylmaghandyghynan oryn alatyn kemshilikter. Avtordyng ekinshi punktte halyq «jaqsy biledi», «jenil kóredi» dep atap kórsetken, qoldaghan sózderining birqatary uaqyt óte kele qoldanystan shyghyp qaldy. Kerisinshe, «ispolkom» ornyna ol synaghan - atqaru komiyteti, «sayoz» ornyna - odaq, «auylnay sәbet» ornyna - auyldyq kenes ornyqty. Múny uaqyt syny deytin bolsaq, sol kezende osy sózderdi jasap, qoldanysqa engizgen ziyalylardy tilge zorlyq jasady dey almasaq kerek.

Maqala avtory ýshinshi sebep retinde myna mәselelerge toqtalady:

«Mektepterding pәn sózderin kensede jasau dúrys emes. Pәn sózin pәn mamany, kitap jazushy shygharu kerek. Eshbir ghalym pәn sózderin kensede sheshkizip, jasamaydy. Kitap jazushy ózi tabady. Bir ghalymnyng shygharghan kitabynda keybir sózder qolaysyz bolsa, ekinshi jazushy ol sózderin týzep, ózgertip, jana sóz kirgizedi. Sózdi pәn iyesi ghana shygharmasa, bógde kisilerding shygharuy mýmkin emes, óitkeni әr pәnge jetik adamdar bilim kenesinde bolmaydy. Pәn iyesi kóp oilanyp, kóp enbektenip tapsa, kenes sózge kóp oilanyp otyra almaydy. Bilim kenesterining jiylysynda bolghanymyz bar, onda sózder jete tekserilmey ýstirt qaralatyndyghy, kóp otyrsa, jalyghyp, qolaysyz sózderdi de ala salatyny bayqalady.

Bilim kenesterining sóz tabuy ghylymgha negizdelgen (akdemicheski) jol emes, bútaq (kustarni) jol. Ilim negizimen sheshu ýshin pәn sózderin jasaushylar әr tildi (arab, parsy, týrik, Evropa tilderin) biletin (filolog) adamdar bolu kerek. Sondyqtan til qarastyru júmysy bilimge negizdelmey, joramaldaumen, sipattaumen «osynau qalay bolar eken?»-men sheshilip jýr».

J.Aymauytúly búl jerde «terminderdi kim jasauy kerek?», «termin shygharmashylyghymen kimder ainalysuy tiyis?» degen mәselelerge óz pikirin aitady. Avtordyng atyp otyrghan oiy oryndy. Ár salanyng terminderin sol salanyng mamandary, oqulyq, kitap jazushy avtorlar jasauy kerek. Óitkeni olar sol ózi mamandanghan salasynyng úghymdaryn, olardyng ózara baylanysy men erekshelikterin jaqsy biledi. Biraq múnda mәselening ekinshi qyry bar. Sala mamandarynyng bәri birdey tildi, onyng zandylyqtaryn, terminge qoyylatyn talaptardy jaqsy bile bermeydi. Sondyqtan da avtor búl mәseleni ghylymy túrghydan dúrys sheshu ýshin «әr tildi biletin filolog adamdar» sheshui kerek dep týiindeydi. Yaghny ol búl tústa mәselening ekinshi qyryn da dúrys bayqay bilgen. Jekelegen terminologiyalyq júmystardy sala mamandarynyng atqaratyndyghyna qaramastan, jalpy qazirgi uaqytta әlem halyqtarynyng terminologiyalyq jýiesin jetildirumen, jýielumen jәne termintanudy ghylym retinde zerttep, pәn retinde oqytumen ainalysushylar negizinen lingvister bolyp otyr. Búl terminning sóz, sóz tirkesi retinde til bilimining zertteu nysany bolghandyghynan bolsa kerek.

Jýsipbek Aymauytúlynyng bilim kenesining júmysyna syn aituyna keler bolsaq, onyng sonau HH ghasyr basynda aitqan pikiri býgingi kýn ýshin de manyzdy bolyp otyr. Onyng «Bilim kenesterining jiylysynda bolghanymyz bar, onda sózder jete tekserilmey ýstirt qaralatyndyghy, kóp otyrsa, jalyghyp, qolaysyz sózderdi de ala salatyny bayqalady» degen sózi dәl býgingi bizding Memterminkomgha qatysty aitylghanday.

Jazushynyng baspasóz betindegi termin qoldanysyn retteuge qatysty aitqan pikirlerining birqatary әli de qúnyn joyghan joq. Olardy eskersek, qazirgi baspasózdegi termin qoldanysynda oryn alyp jatatyn keybir kemshilikterge jol berilmeuine septigi tiyer edi.

Sherubay Qúrmanbayúly

filologiya ghylymdarynyng doktory,

professor

Abai.kz