Ýshinshi tarau

1

Osy kýnning erteninde Sheru ishine Kýreden boylaryna qaru asynghan bes atty jasauyl kelip ýlgerdi. Keshe Mamozy keshtetip jetisimen Kýreden týndeletip jóneltilgen shapqyndar. Ekeui «saqshy» dep atalatyn polisiya mekemesinen shyqqan qylyshty poliyseyler. Qalghan ýsheui osylardyng qasyna arnayy Kýre ýiezdik ýkimeti qosyp bergen, qaruly qúralmen kelgen qytay sherikter. Búlar osy bir kýnning ishinde Qarymsaqtan bastap dәl on kisini tútqyndady. Ýsheui osyndaghy eginshi dýngender edi. Keshegidey sәti kelgen shaqta búryn ózderine yzasy ótken bay dýngenderge kekpen qamshy siltegender.
Kerimbekke «ertengi saghat segizde Kýrede bolasyn» dep tyghyz búiryqpen shaqyru qaghaz tastady da, ózgelerdi tapqan-tapqan jerinen tabanda baylap, basy ashyq tútqyndaghan týspen әketti. Kýre Sheruge Qúlja qalasymen teng ortada dese bolady. Qasyna janashyr jaqyn degennen tórt-bes kisi alghan Kerimbek keshki astan song búl sapargha týndeletip attandy. Bir kýndik joldy tang atqansha basyp ótpek.

Ýshinshi tarau

1

Osy kýnning erteninde Sheru ishine Kýreden boylaryna qaru asynghan bes atty jasauyl kelip ýlgerdi. Keshe Mamozy keshtetip jetisimen Kýreden týndeletip jóneltilgen shapqyndar. Ekeui «saqshy» dep atalatyn polisiya mekemesinen shyqqan qylyshty poliyseyler. Qalghan ýsheui osylardyng qasyna arnayy Kýre ýiezdik ýkimeti qosyp bergen, qaruly qúralmen kelgen qytay sherikter. Búlar osy bir kýnning ishinde Qarymsaqtan bastap dәl on kisini tútqyndady. Ýsheui osyndaghy eginshi dýngender edi. Keshegidey sәti kelgen shaqta búryn ózderine yzasy ótken bay dýngenderge kekpen qamshy siltegender.
Kerimbekke «ertengi saghat segizde Kýrede bolasyn» dep tyghyz búiryqpen shaqyru qaghaz tastady da, ózgelerdi tapqan-tapqan jerinen tabanda baylap, basy ashyq tútqyndaghan týspen әketti. Kýre Sheruge Qúlja qalasymen teng ortada dese bolady. Qasyna janashyr jaqyn degennen tórt-bes kisi alghan Kerimbek keshki astan song búl sapargha týndeletip attandy. Bir kýndik joldy tang atqansha basyp ótpek.
Kýre - búl uaqytta búrynghy Qorghas pen Sýidin eki ýiezding birlesip baghynatyn orny. Teginde, toghyz ýiezden túratyn Ile gubernesining ortalyghy Qúljadaghy gýbernelik shtab - Sy-lyn-bu1 búryn Qúljada emes, kóp zaman osy Kýrede bolyp kelgen-di. Keyin sol Kýredegi gýbernelik shtab Qúljagha kóshkendikten, endi Qorghas pen Sýidin eki duan ortasynda atsyz, ataqsyz qalatyn bolghan búrynghy әigili Kýreni әli de úmyt qaldyrmaghan. Osy Qorghas, Sýidin eki ýiezding basyn endi Kýrege әkep, ýlken bir ýiez etip toghystyghan. Sonymen óz túsynda gýbernelik shtab ortalyghy bolghan mәiekti Kýre - búl shaqta da aty shuly ýiezdik ýkimet orny.

1 Sy-lyn-bu - gubernelik shtab.

Bayyrghy Kýre aty әli de bolsa ýlken bir obyrday!.. Sol Kýrege Sherudin, mine, bir shoghyr adamy jauapty bola keldi.

2

Mamozynyng biyesin Ámen úrlamaghan. Onyng qorasynan baryp arghymaq bie alu - aidahardyng ýngirimen oinauday. Al sony isteushi ózge emes, Kerimbekting inisi Aryppay edi...
Mamozy osydan ýsh jyl búryn Aryppaydyng mandaygha basqan jalghyz bәige qara atyn qolqalap súratqan.
Biraq at iyesi kónbegen. Sonyng qysasynan kekshil Mamozy Aryppaygha ashyqtan-ashyq dizesin batyrmaq boldy. Sol tústa Abdolla aqalaqshynyng bir qyzyna Aryppaydyng kónili ketip jýrgen kezi eken. Ayttyru ýshin, tipti qyzdy alyp qashu ýshin kisi de salghan. Jәne búl ózi Aryppaydyng úrma minezine baylanysty el qúlaghyna shalynghan, daqpyrtty әngime bolyp shyghady. Al soghan әdeyi, qasaqana kelgendey, talay zamannan beri Abdolla men Mamozy arasy jaqyn.
Ejelden kórshi otyryp Sheruding bar qyr-syryn jete bilgen dilmәr Mamozy Aryppay jayly bolghan janaghyday qaueset túsynda Abdollany Aryppaygha shýilep salady. Taghy sol qarsanda bir ghana bolys Sheru ishinde Aryppaydyng aghasy Kerimbek pen Abdolla aralaryna da kólenke týsip jýrgen kez bolghan, Teginde, Abdolla men Kerimbek Sherude jasynan qatar ósken tatu qúrbylar edi. Abdolladan búryn Sheruge mampang bolyp Kerimbek saylanghan. Biraq keyin ol ýkimetke jaqpady.
Sonday bir almaghayyp shaqta, ekinshi jaqtan ýiezdik ýkimetting alym-salyq ókili Mamozy arqyly astyrtyn әreketpen Sheruge Abdolla bolys bolyp, Kerimbek ornynan týsiriledi.
Sonan bylayghy aralyqta, syrttay qaraghanda eshnәrse bilinbegendey kóringenimen, Abdolla mey Kerimbek arasy búrynghyday bolmay kelgen. Al Kerimbek pen Mamozynyng ara-jigi búrynnan tәuir bolmaghany aiqyn. Sondyqtan Mamozy endigi jerde orayyn tapsa, Kerimbekti qyryna alu jaghyna týrinip shyqqan. Onyng inisi Aryppaydyng atyn súratudaghy týpki esebining ózi osy. Sol arqyly Kerimbekting janyna tie týsu. Sonday jensigin endi ashyqqa salyp, osy biylghy jazda eki jyldyq qan bәjini tólemedin, ústatpay qashtyn» degen jeleumen Mamozy Kýreden arnayy poliysey shygharyp kep, Aryppaydyng bút artar jalghyz qyl qúiryghyn aqyry audaryp alyp, ýkimetke týsirtken. Aryppay sol ýshin janjaldasamyn dep biyl jaz boyy kesik kórip, qamalyp shyqqan-dy.
Al biraq qaysar jigit Mamozynyng arghymaq biyesin aluda tek bas esep oilap, óshpendilikpen ghana úrynbaghan. Tegi, Aryppay degen jasy otyzgha әli kelmegen bozdaq bolsa da, ailagha kelte jan emes-ti. Múnyng endigi týpki esebi - Mamozy men Abdollanyng arasyn suytu, ajyratu sharasy. Sol ekeuin qyrbaylastyrudy kóz jazbas nysana ghyp ústaghan.
Kýre ýiezdik ýkimetining Sheruge, bir ruly elge ghana emes, búrynghy býkil Qorghas duanyna qoyghan bas bәjigeri* Mamozy, alym-salyq jóninde sol úlan-ghayyr kóp elder, rular ýstinen ókimetke qanaghattanarlyq mol tabys týsiredi. Ózin de qaltarys qaldyryp úmytpaydy. Ári onday jentektelgen soqtaly jemge tek bir Mamozynyng ghana asqúyary tolmaydy. Keneletin jeke bireu ghana emes, búnyng art jaghynan shoqiyp qarap otyrghan Kýre ýkimetining әkimi bar. Bir duan el Qorghastyng qybyn tanyp, syryn bilu ýshin osy Mamozyny kórgendikpen ústaghan ýiez bastyghy Ma shyanigon** polkovnik otyr. Sausaqtaryn jyl on eki ay shot tasy qajaghan esep-qisap bólimderi taghy bar. Olar da әrbir tasty qaqqanda jýnin jýndey, jabaghysyn jabaghyday qylghidy. Diqandardyng astyghyn da qauyzyna qaqalmay qylpyghymen, sharymen qaujaydy. Ma shyanigonge óz basyn tabystaghan kónilimen shyn adal qyzmet etip jýrgen bireu bolsa jәne sol bireuding ózi - Mamozy bolsa, biregeyi de osy dep bil. Ár ýiezding sonday «Mamozylary», mәselen, qazaq ýstinen jem jegende qalay jeydi? Kim arqyly qarpidy?

*Bәjiger - alym-salyq bastyghy.
** Shyani gon - ýiez bastyghy.

Ony әr eldi basqaryp jýrgen biy-bolys, zәngi, aqalaqshy siyaqty ru basy, el basylar arqyly qamdaydy. Qambasy - halyq. Sharua baqqan enbekshi el búqarasy. Mamozynyng búl әreketpen Sheru elin tespey soryp, qalay jep jýrgenin Aryppay bilmegenmen, búryn el isine ózi aralasqan Kerimbek jazbay tanidy. Ár qadamyn búljytpay baghyp, beket sayyn alystan qarauyl salyp otyrady. Aryppaydyng qúlaghyna búl aghasy Kerimbek arqyly sinisti bolghan jay. Al úrlyq bie etin Aryppaydyng jazyqsyz Ámenge aparyp arandatuy she?
Abdolla Aryppaygha bermegen qyzyn keshegi moyyngha shújyq kiishy Ámenning inisine atastyrghan. Sonda Ámen Aryppay alam dep jýrgen, erte kýnnen kónilimen iyemdengen Abdolla qyzyn bile túra múny attap ótip, óz inisine audaryp bergen bolady. Ózi Aryppaydyng atalas aghayyny bola túryp sol aghayyndyqtan, tatulyq birlikten attap ótti. Jayshylyqta «aghayynmyn» dep emeksitkenimen anyq ózim degen jerge, jeme-jemge kelgende, Aryppay oghan qora shetine qadalghan qaraqshy ghúrly eken... Kegi bar jerge qasqa tisi qosa ketkendey jalghyz atty kedey jigit es bilgennen bergi óshi bar jerin úmytyp jýrgen joq-ty. Osy jolyghysy onyng óz dúshpandaryn jenip ólsem, armanym joq dep sert alghan ailaly joryghy. Sonymen shynayy óshpendi jigitting búl saparda bie úrlap soi arqyly tabandap túryp ústatpaq adamdary: peshenesindegi qarmanyp miner jalghyz jaqsy atyn audaryp alghan Mamozy, qalyndyghyn qaratyp әketken Ámen, qyzyn bermey, qayta, Mamozymen til biriktirip, búnyng órshil basyn qara jerdey ghyp qorlaghan Abdolla bolys. Isting syry, týp mәni osylay bolghanda, Aryppaydyng oiy - osy joly bir emes, birneshe jerden qyrqay shalu. Mamozynyng biyesin Sylabek degen atalas aghayynynyng ýiinde bir týnning ishinde ýshke bólip soyghyzyp, óz ýlesine tiygen qazy, shújyq aralasqan bir mýsheni terige orap, qanjyghasyna baylaghan...
Terisin satyp, talys jasaymyn dep joldastarynan basty da «qalap» alghan. Biraq sol boyda tómengi óz auyly jaqqa bettemey, atyna qamshy basyp tura Ámendikine qaray salyp úryp jónelgen. Barq-barq etip sabyrmen ýrip shyqqan baraq jýndi, aqshúnaq tóbetke at ýstinen ýlken bir sýiekti etimen tastaghanda, әlgi maqúlyq paraqor adamday ýni óship, qorany ainalyp joghalghan. Sonymen terini at qoranyng tóbesine, shópke tyqqanda tu qúiryqtyng bir shoghyn әdeyi shashaqtandyryp, bergi betke kórsetip qoyghan. Bie soyghan ýiding әieli Ábihangha ainaldyrtyp alghan qazy, shújyqty shoshala tóbesinen ishke týsip, as-baqandargha sausytyp ilip, basty da bir búryshqa «jasyrghan»... Búl uaqytta qannen qapersiz jyly tósekte týn jarymdaghy rahat úiqyda jatqan Ámenning ústalatyny sol týnning tanerteni.
Aryppay ózining osy әreketining habary dәl osy týni Mamozy qúlaghyna jetui ýshin, bir amaldy kýn búryn qamdap, erte oilap qoyghan. Bay dýngenning biyesi sodan bir kýn búryn joghalghan. Al sonyng erteninde, keshke tayau Sheru ishindegi diqanshy dýngenderding bir ýiine Múshtayzy dýngeninen bir jigitting kelip otyrghanyn Aryppay sezgen bolatyn. Anau, әriyne, Mamozynyng jibergen jansyzy bolady. Sol adamnyng qúlaghyna Aryppay osynda Sheruding shetine kóship kelgen, ózimen kónildes joldasy Ály deytin eginshi dýngen arqyly әldeqanday sóz úshqynyn tiygizgen...
Kim aitqany, qaydan shyqqan sóz ekeni belgisiz, әiteuir, býgin týnde joghary jaqtaghy Ámen deytin qazaqtikine әldebir úrlyq jylqy soyylghaly jatyr deydi. Sham dayyndap, pyshaqtaryn qayrap, túz talqandap kýbir-sybyr, әbiger eken desedi. Sóz úshyghy anyq. Soghan qaraghanda eger Mamozy osy týni tang ata qimyldasa, tap bastyrmay joghynyng ýstinen týsuge kәdik... Mine osy habar týn ishinde dәl Aryppaydyng oilaghanynday tizgin úshymen Mamozygha jetken. Sol týni ashumen kirpigi aiqaspay, týnimen tósegine syimay shyqqan Mamozynyng Múshtayzy dýngenderin úiqysynan ýrkitip, qúzghyn úshpay atqa qondyrghany sol edi.
Kýrege keshegi on shaqty adammen birge qoly artyna baylanyp Ámen de әkelingen. Qazir ol tergeu ýstinde «olla, billә, eshnәrse bilmeymin» deude. Ámenning múnday iske barmaytyndyghy jayly el basqarushy atynan Abdollanyng kóp adamgha qol qoyghyzghan qyzyl ala mórli, aqtau qaghazy da jetti. Jәne sonday senim hat-kepilnama qaghazyn jasap, oghan da birneshe adamgha qol qoyghyzyp, el aghasy Kerimbek te úsynyp otyr.
Polisiya súraqshysy aldynda Mamozy Kerimbekke «dýngenderdi sabatugha sebepshi bolghan osy» dep etekten ústap jabysqan. «Úrymdy tauyp berip, súmyraydy jolgha salu ornyna, as berip jatqan aghayyndaryn qozdyryp, bizdi sabatty» dep otyr.
Eger ol polisiya mekemesi aldynda Kerimbekti zanmen jyghyp, osyny moyyndata alsa, onda sonyng ózi-aq Kerimbekting bir basyna jetkilikti tauqymet.
Osydan eki kýn ótkende úrynyng kim ekeni de әigili boldy.
Endi Kerimbekke búrynghymen qosa tyng bir jala jәne jamalaugha ainaldy. Mamozy Kerimbekke «osynyng bәrin inine istetip otyrghan sen ózing ekensin» dep shýiildi. Osydan birer ay búryn ýiezdik ýkimet bastyghy, polkovnik - úlyq Ma shyanigongha anau Múrynshaq aparghan, jer bәji jónindegi aryzdy Mamozy Kerimbek jazdyryp otyr dep kórsetken. Tau ishinde jýrgen Múrynshaq siyaqty jalbaqay qazaqtyng Mamozy myrza ýstinen shaghym aparghany onyng namysyn ólerdey qozdyrghan. Gomindang partiyasynyng osy jergilikti biylep-tósteushilerine pirindey tabynyp, arqa sýiep, syiynghan Mamozynyng qazaq dese jyny ústaytyn. Múrnyna múrnyn týiistirip iskelesken arlan taghylarday, bir-birining dem lebine etene bolghan. Sonda ol, tipti Múrynshaqqa ózining dýre soqqyzyp әure bop túrghanyna da yzalanyp, әlde bir qúbyjyqpen namys salystyrghanday kóringen. Sondaghy tis basyp «qap» degeni taghy da sol Kerimbek bolghan. Basyna tepken asau qan men boyyn kernegen yzaly ashudan sol joly Kerimbek ýshin qatty bir baylamgha sert etken...
Mamozynyng namysyn Múrynshaq qanday keltirgen bolsa, dәl sonday halde Shynjandaghy az últtardyng әr jerden bir bas kóterip otyrghan әure boluy ýkimetting de zyghyryn sonday qaynatatyn.
Sonyng kýn búrynghy baybalam, dýmpuinen ýkimetting talay-talay Mamozylary az sandy últpen quyrshaq oinaghanday oinaytyn. Azdyng kegin kegi bar demey, tәlkek etip oinaytyn. Sonday Mamozynyng Kerimbekke anyq shyndap bir shýiliger jeri endi, mine, tap osy tús bolmay ma? Kerek dese qan alar jeri osy edi...
Aryppay Kýrege әneugýni Qarymsaqtarmen birge alyp kelingen. Mamozy dýngendermen tóbelesting bastaluyna anyq sebepshi bolghan «búzaqy» retinde ústalghan. Kýreni polisiya mekemesin әzirshe tandandyrghanday bolghan bir nәrse Aryppaydyng óz «qylmystaryn» sózge kelmesten moyynday berui.
Býgin Aryppaygha ekinshi jol súraq jýrgizgende bólmede kózinde kózildirigi bar jas qytay súraqshydan basqa esik jaqta qylyshyn salaqtatyp týregep túrghan qytay poliysey jәne tilmәsh dýngen jigit pen Mamozy otyr edi.
Teginde, Aryppaydyng týr-núsqasy erekshe jaralghan. Bet sýiegi úzyn, әri qyspaqtanyp kelgen, dәl soghan oray bitken etsiz múrny qyrday bolyp sorayghan. Tik qabaq astyndaghy sary-qonyr kózderinde asa sabyrly oty bar, jýzin dalanyng anyzaq kýni qaqqan, tobylghy tory jigit bosaghada aiyptaushy topqa taymay qarap súqsyrayyp otyr.
Súraqshynyng túnyq kózәinekpen suyq syzdanyp qaraghan kózi aldyndaghy adamyn eriksiz taysaldyrghanday.

Úr dese úryp, aitqanyn istep beretin, qylyshyn sýiretken qúdiretti kýshi bar... Qazir súraqshy Aryppaydys «Mamozy biyesin ashtyqtan úrlagham joq» degen jauabyn ilip әketip:
- Nemene, sen úrlyqty sonda oiyn ýshin isteysing be?! - dep, shatynap súrady. Ol býgingi súraqty salghan jerden qatal jýrgizgeli otyrghan tәrizdi. Núsqasynan dýre búiyrghysy keletini andalghanday.
- Men búl isti oiynym kelgeninen istegenim joq. Sizderding aldarynyzgha dәl osylay kelip jauapta otyratynymdy ózim de bildim... Bayaghyda bilgem. Men qolyndamyn, ne qysang da.
Biraq tekseretindering anyq shyn úrlyq bolatyn bolsa, onda eng aldymen Sheruding úrysy Abdolla, Abdollany tekserttirmekpin, - Aryppaydyng búl jauabyna súraqshy kenet tandanyp qaldy. Jauapker óz sózin әri qaray bayandap:
- Tap osy biyl jazdyng ózinde Abdolla ózderi taqyr kedey, az ýy dýngenning eki atyn úrlatyp aldyrdy... Ekeuining de kýni býgin kózi bar... Biri qara buryl at. Jaylauda Dәulethan degen balasy sol attyng sauyrsyna sary may qaynatyp shashqan. Ol әzir sondaghy kýigen ornyna aq tenbil jýn shyghyp, elikting qozyqasynday shúp-shúbar sauyr at boldy. Tap qasynan baryp kórmese, ony endi ózge týgil, óz iyesi de tanymay qalady. Sanynyng qayshy tanbasyna jalpaq qanyltyr qaryp basyp ony da búzghan. Oghan da bederlenip jýn shyqty. Sol at qazir Shyryshty degen jerde, Abdollanyng otardaghy jylqysynda jýr. Ol - bir. Al ekinshisi - sonyng qasynda kelgen «lonqy tory at» degen. Arqasynda jazylmaytyn shiyli jauyry bolghandyqtan ony osynda jatqan Ámen qúdasyna soghymgha bergen. Ol da kýni qazir Ámenning týpki qorasynda jemge baylanyp túr. - Jigitting osy sózderi túsynda Mamozy, nege ekeni belgisiz, ynghaysyz bir kýige týsip ashyq qypyldap qaldy. Óz manyndaghy neshe adamnyng núsqasyn qalt jibermey angharyp otyratyn zerek súraqshy ony da sezdi. Ózi birden antarylyp, Aryppaygha tesireyip qarady. Oilamaghan jerden qatty tanyrqap qaldy. Ol bir nәrseni esine myqtap saqtap alghysy kelgendey qyraghy janarymen Mamozynyng týr-qúbylysyna bir-eki qayta qighashtata kóz jýgirtip ótip:
- Eger sen osy aitqanyndy dәleldep, attaryn tauyp bere almasan, onda ózine qanday jaza layyq kóresin? Sony oiladyng ba?! - dep, jazghyra qatulanyp ýstelde jatqan dýre qalaqshasyn ong qolymen syghymday ústap, salmaqtap bilep otyryp:
- Ár sózing ózine qylmys bolyp jabyssa qaytemiz, ne isteyin?! - dedi.
- Onda jaza-saza emes, taq sol jerde tabanda atyp tastasang rizamyn! Sol ýshin qaghazgha qol qoyamyn.- Súraqshy búl isting adam tappas ailamen istelgenin endi anghara bastady. Osyghan baylanysty Mamozynyng da jasyryn ilgeshek syryn úghugha qyzyqty.
- Sen bir isti әli de moyyndauyng kerek, ony moyyndamay bәribir eshqayda barmaysyn. Sen osynyng bәrin aghang Kerimbekting aituymen, sonyng bergen aqyl-aylasymen istep otyrsyn! Sol arqyly Kerimbek óz óshin Mamozydan jәne Abdolladan almaq. Mine, osy dәlel ras emes pe?
- Joq, tipti de olay emes! Mening múnymdy Kerimbek jón kórip, qostamaq týgil, tap qazir meni qolyna berse, ózi-aq ólimshi qylar edi.
Sózdi úzaqqa salghysy kelmegen ysqayaq súraqshy shamyrqanyp:
- Sening kimdi oinatqyng kelip otyr! - dep týsi qúbylyp alaqanymen ýsteldi úrdy. Búnday soqtaly amaldy jas adam - Aryppaydyng tek ózi tapty degenge kýmәndi sekildi. Biraq myna jauapkerding núsqasynan qayta qoymaytynyn әldeqashan tanyp bolghan. Jigitting «osydan basqa aitarym joq» degendey týiilip qalghan jabyq keypinen keyingi kerekti bir syrdy tolyq bilip, kóz әinegi ýstinen ejireyip otyrdy da:
- Aparyp ash qamap tasta, mady ky pi* - dedi. Ayda dese sony oryndaudy biletin, búiryqqa jattyqqan qytay poliysey súraqshy әmirin esty bere, tomyrylghan qimylmen shap búrylyp, jauapkerdi jelkesinen iytermeley aidap әketti.

*Mady ky py - attyng tezegi degen sóz (qytaysha).

(jalghasy bar)
Abai.kz