Arshat Orazov bauyrym ghalamtorda kirillisada jazylghan qazaqsha mәtinderdi týrki halyqtaryna arnalghan 34 әriptik tanba negizinde latyngha audaratyn jaqsy baghdarlama jasapty. Ýlken rahmet. Tәjiriybe etip kórdim. Birneshe týzetuler engizilse, óte tamasha baghdarlama bolghanday eken. Qaranyz: http://www.kereknews.kz/translit.html

Birinshiden: Baru, kelu degen sózderding sonyndaghy "u" әrpi latyn bolghanda "-iv, -uv"týrinde kelse jaqsy bolady. Sonda ol baru, keli emes, baruv, keliv týrinde jazylady.

Ekinshiden: Qazaqta "i" jәne "i" degen eki әrip bar. Múnyng ekeuin de latyn әripterinde bir ghana "i" әrpimen jazghan dúrys bolmaydy. Sondyqtan "i" degen әripti "i" men, al "i" degen әripti "iy" dep eki әrippen jazsa dәl keledi.

Mysaly;  mәtin, iman, misaly sózderin  mdtin, iyman, miysalı dep jazğan durıs. Al "i" әrpi orys tilindegi bir mәtinde latyngha audarghanda "i" bolyp keletinin eskergen jón. Mәselen orystyn "kniga" degen sózin latyngha audarghanda "kniyga"týrinde emes, "kniga" týrinde audarghan dúrys. Búghan abay bolu kerek.

Arshat Orazov bauyrym ghalamtorda kirillisada jazylghan qazaqsha mәtinderdi týrki halyqtaryna arnalghan 34 әriptik tanba negizinde latyngha audaratyn jaqsy baghdarlama jasapty. Ýlken rahmet. Tәjiriybe etip kórdim. Birneshe týzetuler engizilse, óte tamasha baghdarlama bolghanday eken. Qaranyz: http://www.kereknews.kz/translit.html

Birinshiden: Baru, kelu degen sózderding sonyndaghy "u" әrpi latyn bolghanda "-iv, -uv"týrinde kelse jaqsy bolady. Sonda ol baru, keli emes, baruv, keliv týrinde jazylady.

Ekinshiden: Qazaqta "i" jәne "i" degen eki әrip bar. Múnyng ekeuin de latyn әripterinde bir ghana "i" әrpimen jazghan dúrys bolmaydy. Sondyqtan "i" degen әripti "i" men, al "i" degen әripti "iy" dep eki әrippen jazsa dәl keledi.

Mysaly;  mәtin, iman, misaly sózderin  mdtin, iyman, miysalı dep jazğan durıs. Al "i" әrpi orys tilindegi bir mәtinde latyngha audarghanda "i" bolyp keletinin eskergen jón. Mәselen orystyn "kniga" degen sózin latyngha audarghanda "kniyga"týrinde emes, "kniga" týrinde audarghan dúrys. Búghan abay bolu kerek.

Demek "i" әrpining latyn әripterindegi balamasy orys jәne qazaq tilinde eki bólek. Búghan tang qalmau kerek, óitkeni orys tilimen qazaq tili eki bólek til. Ókinshke oray osyny eskermeymiz de, әr qashan orys tilining latyn balamasyn qazaq tiline sol qalpynda orynday salamyz. Ol kelip jatyr ma, kelmey jatyr ma, oilap jatqan kim bar?
Ýshinshiden:  "u" әrpin ókinishke oray orys alfaviytining әserinen býkil qazaq júrty tәuelsizdikten beri qate qoldanyp keledi. Orys tilindegi "u" men qazaq tilindegi "u"әripterining fonetikalyq túrghydan eki bólek dybystalatyny eskerilmeydi. Sondyqtan olardyng latyn әriptik balamalarynyn  da eki bólek ekenin eshkim angharmaydy.
Negizinde orys alfaviytindegi "u" әrpine qazaqtyng kirillisasynda "ú" әrpi dóp keledi. Al bizding qazaqtyng "u" әrpinin latyndaghy balamasy key kezderde "v" әrpi, key kezderde jogharyda atalyp ótkendey "uv, iv" bolyp jýr.

Mәselen "uaqyt" degendi, qazirge deyin jazylyp kelgendey "uaqıt" dep emes, "vaqıt"dep jazylsa bolady. Sol sekildi "tәuelsizdik" sózin latyn әripterimen "tduelsizdik" dep emes, "tdvelsizdik" dep jazghan dúrys. Sondyqtan "u" әrpine abaylau kerek. Ol dauyssyz dybystardan keyin keletin bolsa, "uv, iv" týrinde, al sózding basynda jәne artynan dauysty dybys keletin bolsa onda "v" dep jazylady.

Endi múny kompúterlik audarma baghdarlamalaryna kirgizu bir shama sheberlikti qajet etedi. Ony da Arshat Orazov baurym jasaydy dep oilaymyn.

Búl kezinde, atap aitqanda 1940 jyly qazaq tilining kirillisa alfaviyti jasalghanda alfavitting kýrdelendirilip jiberiluinen tuyndaghan jaghday. Sondyqtan mening oiymsha, qazaqtyng latyn alfaviyti jasalghanda negizge qazaqtyng kirillisa alfaviyti emes, úly til ghalymy Ahmet Baytúrsynnyng jasaghan arap әripteri negizindegi "tóte әrip" jýiesin basshylyqqa alghan dúrys. Sonda ghana alfaviytimiz orys әripterining әser, yqpalynan qútylyp ondy ózgerister jasalynady.

Tórtinshiden: "H" degen әripting latynda balamasy joq. Múny Ahmet Baytúrsynúly ózining tóte әripterinde "q" әrpimen bergen yaghny "halyq" degen sóz onda "qalyq" dep jazylghan. Sondyqtan Arshatovtyng latyn balamasynda "h" әrpi ýshin "h" әrpi ornyna "q" әrpin alghany jәne "halıq" ornyna "qalıq" dep jazghany dúrys. Nemese eger til ghalymdary "q"men "h" arasynda fonetikalyq aiyrmashylyqtar bar, saqtau kerek dese, onda sol "h"әrpi ýshin latyndaghy "h" әrpin paydalanugha bolady. Onda "halyq" degen sóz latyn balamasynda "xalıq" dep jazylady.

Besinshiden: Arshattyng audarma baghdarlamasynda orystyng "s" әrpi ýshin latynda "c" әrpi qoldanylghan eken. Mening oiymsha, "s" әrpi ýshin әrip belgileuding qajeti joq. Ol orys tiline ghana kerekti әrip. Ol býkil dýniyede "ts" dep eki  әrippen jazylyp jatyr. Sonda"kirillisa" degen sóz "kirillica" dep emes "kirillitsa" dep jazylu kerek. Óitkeni "c"degen әrip latyn әrip jýiesinde basqasha dybystalyp oqylady.

Altynshydan:  Arshat ózining audarma baghdarlamasynda "ú" әrpi ýshin "ŭ" әrpin qoldanghan eken. 34 әriptik týrki әlipbiyinde "u" degen әrip bar sol jetkilikti. Hәm búl әrip latyn әrip jýiesinde "ŭ" әrpine qaraghanda keng qoldanys tapqan әrip. Sondyqtan "músylman" degen sózdi latynda "mŭsılman" dep emes, "musılman" dep jazghan dúrys.
Osynday jaghdaylargha nazar salsa, Arshat Orazovtyng audarma baghdarlamasy óte tamasha bolghanday! Rahmet Arshatqa.

Sóz sonynda búl әripter jayynda Azattyq radiosynda istegen týrkiyalyq azamattardyng tәjiriybesi mol ekenin esterinizge sala keteyin. Olar Qasen Oraltay basshylyghynda 1988-1995 jyldary arasynda osy 34 әriptik latyn tanbalaryn qazaq tili ýshin qoldandy. Solardyng biri menmin. Búl әrip jýiesi qazaq tiline dәlme dәl keledi. Basqasha sózben aitqanda týrkologtardan búryn (týrkologtar alghash ret 1991 jyly týrki dýniyesi ýshin osy 34 әriptik latyn tanbalaryn úsynghan edi) osy әripterdi Azattyq radiosynyng qyzmetkerleri tapqan jәne is jýzinde qoldanghan edi.

Ekinshi aitarym, key ziyaly qauym Qazaqstanda orys tilin de latyngha kóshireyik dep úsynys aityp jatyr. Búl óte orynsyz. Orystyng tól alfaviyti kirillisa. Ony ózgertuge eshkimning haqysy joq. Ol Reseyding mәselesi. Orys halqy meyli Qazaqstan, meyli basqa elde bolsyn, qay әripti paydalansa óz erki. Oghan aralasugha eshkimning haqy joq. Mәselen aghylshyn tili latyn әripterimen jazylady. Býginge deyin resmy alfaviyti kirillisa bolghan Qazaqstanda aghylshyn tili kirillisamen jazylyp otyr ma? Joq. Nemister Qazaqstanda qanshama jyldan beri ómir sýrip kele jatyr. Olar da nemisting últtyq latyn alfaviytin paydalanyp keledi. Sondyqtan latyn alfaviyti eldi ekige bóledi, orys tilin de latyngha kóshiru kerek degen úsynystardyng eshbir qisyny joq. Qazaqstanda latyn alfaviytine ózgeris tek qazaq tiline ghana bolugha tiyis jәne әlemning týrli elderinde sýrip jatqan dýniyejýzi qazaqtary da ony qoldanatyn boluy kerek.

Ábdiuaqap Qara, tarih ghylymynyng doktory, professor
Abai.kz