(Ekinshi hat)

Men búghan deyin sizge jazghan edim jәne senimdilik auanynda jazyp edim. Arada bes jyl ótken song men sizge bizding nelikten kýshti ekendigimizdi aittym: óitkeni óz isimizding dúrystyghyna kóz jetkizu ýshin ainalma joldy ótkerdik, óitkeni bizdiki ong ekendigine kýmәnmen alandap daghdardyq, óitkeni ózimizding jaqsy kóretinderimizding barlyghyn bólmey birtútas qabyldaymyz dep essizdikke úryndyq. Biraq búghan qayta oralu artyqtyq etpeydi. Men sizge aitqanymday, biz osy ainalma jol ýshin qymbat qún tóledik. Ádiletsizdik jasaudyng qaterining ornyna daghdarudy jón kórdik.  Sonymen birge osy jýrip ótken jolymyzdyng ózi bizding qazirgi kýshtiligimizge jetkizdi, jәne dәl sol ýshin biz jeniske týpkilikti jaqyndadyq.

(Ekinshi hat)

Men búghan deyin sizge jazghan edim jәne senimdilik auanynda jazyp edim. Arada bes jyl ótken song men sizge bizding nelikten kýshti ekendigimizdi aittym: óitkeni óz isimizding dúrystyghyna kóz jetkizu ýshin ainalma joldy ótkerdik, óitkeni bizdiki ong ekendigine kýmәnmen alandap daghdardyq, óitkeni ózimizding jaqsy kóretinderimizding barlyghyn bólmey birtútas qabyldaymyz dep essizdikke úryndyq. Biraq búghan qayta oralu artyqtyq etpeydi. Men sizge aitqanymday, biz osy ainalma jol ýshin qymbat qún tóledik. Ádiletsizdik jasaudyng qaterining ornyna daghdarudy jón kórdik.  Sonymen birge osy jýrip ótken jolymyzdyng ózi bizding qazirgi kýshtiligimizge jetkizdi, jәne dәl sol ýshin biz jeniske týpkilikti jaqyndadyq.

IYә, men múnyng barlyghy jayynda sizge jazghan edim jәne senimdilik túrghysynda - bir de bir týzetusiz, qalamymdy toqtatpastan jazdym. Rasynda, mening barlyghyn da oy eleginen ótkizuge uaqytym jetkilikti boldy. Ádette, týnde oilanady. Mine, ýsh jyl boyy sizderding arqanyzda bizding qalalarymyz ben jýregimizdi týn basty. Mine, ýsh jyl boyy biz qaranghy týnekte oiymyzdy qayraymyz, qazir ol әbden shyndalyp sizderge qarsy shyghuda. Endi men aqyl-oy men parasat turaly aita alamyn. Bolmasa, qazir biz jetken senimdilik kezinde bәri óz ornyna kelip týsinikti bolmaq, jәne aqyl-oy men parasat batyldyqqa óz kelisimin bergen. Endeshe, aqyl-oy jóninde sonshalyq jenil oilaghan siz ýshin onyng sonau alystan qayta oralyp tariyhqa qayta kirisui kýtpegen tosyn jaghday bolghany anyq. Osy arada men sizge taghy da qayrylghym keledi.

Men búl jóninde tómende aitamyn - senimdilik óz-ózinen әli de jýrekti quantpaydy. Mening jazyp otyrghanymnyng barlyghyn osy maghynada qabyldau kerek. Aldymen men sizben eski dostyghymyzdyng aldyndaghy paryzymdy oryndaghym keledi. Men sizdin: «Siz óz otanynyzdy sýimeysiz!» - degen әli de esimnen ketpey jýrgen shúghyl, tótenshe  pikirinizge jauap bergenmin.  Endi men sizding «aqyl-oy» sózin mysqylmen qarsy alghanynyzgha jauap bereyin. «Aqyl-oydyng barlyq kórinisinde, - dediniz siz maghan, - Fransiya ózinen-ózi bezinedi. Sizderding intellektualdarynyz otanynyng ornyna, minezine qaray, toryghushylyqty nemese kóz jetpeytin aqiqatty qualaydy.  Al, biz bolsaq

Germaniyany aqiqattan joghary qoyamyz,  tәuekelden tys qabyldaymyz. Bir qaraghanda búl dúrys edi.  Biraq, mening aitqanymday, eger biz otanymyzdan әdilettilikti artyq baghalaytynday kórinsek, ol bizding óz otanymyzdy әdilettilik eli jәne shyndyq pen ýmit eli retinde kórgimiz kelgendikten. Bizdi sizderden erekshelendiretin de osy talabymyz. Sizderge óz elinizding quattylyghyna qyzmet etu jetkilikti edi, al biz óz elimizge onyng shynayy kelbetin qaytarudy armandadyq. Sizder naqty sayasatqa qyzmet etuden qanaghat aldynyzdar, al biz, tipti, eng soraqy adasugha tap bolsaq ta, ar-namys sayasatyn ústanudyng kómeski iydeyasyn saqtap oghan qayta oraludamyz. Men «biz» dep aityp otyrghanda bizding biylik basyndaghylardy aityp otyrghan joqpyn. Al osy biyliktegilerding qanshalyqty manyzy bar?

Siz osy arada qalaysha jymiyp otyrghanynyzdy oisha sezinemin. Siz eshqashan sózge sengen emessiz. Men de solay, biraq men ózime odan da az senemin. Siz meni ózderiniz jýrgen jәne aqyl-oy aqyl-oydan úyalatyn jolgha iytermeleuge tyrystynyz. Sol kezding ózinde men sizge ilespedim. Biraq qazir men sizge búrynghydan zor senimmen jauap berer edim. Aqiqat degen ne? - dediniz siz. Áriyne, búghan jauap beru onay emes, alayda biz jalghandyqtyng ne ekendigin bilemiz: búl dәl sol sizderding bizge ýiretpekshi bolghandarynyz. Ruh degenimiz ne?  Bizge oghan qarama-qarsy nәrse mәlim - adam óltiru. Adam degen ne?  Biraq búl arada men sizdi toqtatamyn, әitpese  ony biz bilemiz. Adam - týpting týbinde әrqashan tirandar men qúdaylardy qúlatatyn kýsh. Shyndyqtyng ózi retinde ol anyqtaudy qajet etpeydi. Adamnyng tap osynau ózdiginen týsinikti tabighatyn biz qútqaruymyz qajet, bizding qazirgi senimdiligimiz adam tabighatynyng taghdyry men bizding otanymyzdyng taghdyry ajyraghysyz baylanysta ekendiginen tuyndaydy. Eger eshtenening de mәni joq bolsa, sizderdiki jón bolar edi. Biraq, maghynasyn joghaltpaytyn dýnie de bar.

Taghy da bir qaytalau artyqtyq etpeydi: dәl osyghan kelgende bizding aramyz ajyraydy. Bizding otandy týsinuimiz dostyq, adam, baqyt, aqiqatqa qúshtarlyq syndy ózge de úly úghymdar arasynda ony óz ornyna qoydy. Búl oghan qatysty bizdi qatal bolugha mәjbýrledi. Biraq aqyr ayaghynda bizdiki ong bolyp shyqty. Biz oghan qúldardy bergen joqpyz, ol ýshin biz eshteneni de tómendetpedik. Aqiqatty anyqtap alghansha biz tózimdilikpen kýttik, onyng óteui retinde qayghy men azapty kýnderde ózimiz qúrmet tútatyn nәrsening barlyghy ýshin kýresuding quanyshty mýmkindigine ie boldyq. Al sizder, kerisinshe,  adam boyynda otangha jatpaytynnan basqanyng barlyghyna qarsy soghys ashtynyzdar. Sizderding qúrbandyqtarynyzdyng mәni joq, óitkeni sizderding qúndylyq iyerarhiyalarynyz býlingen. Sizder jýrekti ghana emes, aqyl-oydy da satyp kettinizder, sondyqtan ol ózi ýshin kek aluda. Sizder oghan tәn nәrseni tólemedinizder, auyr qúndy týsine almadynyzdar. Jenilisting shynyrau týbinen men sizge dәl osy sizderdi kýiretetindigin aitudan qoryqpaymyn.

Odan da men sizge mynany aityp bereyin. Fransiyanyng әldebir mekeninde tangha jaqyn on bir fransuz azamaty jýk kóliginde qaruly soldattardyng kýzetimen men biletin bir týrmeden zirattargha qaray kele jatty, olardy sizder sol jerde atyp óltiruge tiyis edinizder. Osy on birding bes-altauynyng moynynda keybir kinәlary bar: ýnparaq, jasyryn kezdesuler, al eng auyry - basqynshylargha qyzmet etuden bas tartu. Olar kuzovte esh qozghalyssyz otyr, әriyne olar qorqynyshty sezinedi,  biraq eger olay aitugha bolsa, әrbir adam belgisizdik aldynda sezinetin qatardaghy qorqynysh, olardyng qorqynyshyna batyldyqtary teneskendey edi. Qalghandarynyng eshqanday kinәsi joq. Olar bir qatelikting nemese nemqúraydylyqtyng qúrbandary bolatyndyghyn biledi, sondyqtan osy sәt olar ýshin tipten auyr. Olardyng arasynda on alty jasar bala bar. Siz bizding jekinshekterding qanday bolatyndyghyn bilesiz, men ol turaly aityp jatpayyn. Bala úyaludy bilmesten ýrey qúshaghynda. Jekkórinishti kýlkinizben jymimanyz, onyng tisi-tisine tiymeydi. Biraq sizder onyng janyna svyashennikti otyrghyzdynyzdar, onyng mindeti - búl adamdardyng aqyrghy saghattaghy azapty arpalysyn jenildetu. Ólim kýtip túrghan adamdargha aldaghy ómir turaly aitudyng esh mәni joq desem qatelespespin. Olardy kýtip túrghan ortaq mola bәrining aqyry ekendigine senbeuding óz qiyn. Jýk mashinasyndaghy tútqyndar ýnsiz. Svyashennik búryshta býrisip otyrghan balagha búryldy. Búl ony jaqsyraq týsinedi. Bala búl dauysqa jauap berdi de, oghan bir ýmit oralghanday.  Dýley ýreyding kezinde keyde solay bolady, adam sóilese: mýmkin bәrining reti keler. «Men eshtene jasaghan joqpyn», - deydi bala. «IYә, - deydi oghan svyashenniyk, - biraq әngime ol jayynda emes. Saghan ólimge dayyndalu kerek». - «Meni týsinbeui mýmkin emes». - «Men sening dosynmyn, bәlkim, seni týsinemin. Alayda endi kesh. Men sening janynda bolamyn, qúday taghala da sening janynda bolady. Kóresin, búl jenil bolady». Svyashennik qúday turaly aityp otyr. Bala qúdaygha sene me? IYә, senedi. Demek, ol ony kýtip túrghan tynyshtyqpen salystyrghanda, eshtenening mәni joq ekendigin biledi. Biraq dәl osy tynyshtyq balany ýreylendiredi. «Men sening dosynmyn», - dep qaytalaydy svyashenniyk.

Qalghandary ýndemeydi. Olar turaly da oilanu kerek. Svyashennik baladan betin búryp, ýndemey otyrghan topqa jaqyndaydy. Mashina tanghy shyqtan dymqyldanghan jolmen jay jýrip keledi. Osy tanghy múnarly sәtti kózge elestetinizshi, erte túrghyzylghan adamdardyng jyly iyisi, kórinbese de qústardyng dausynan, jegilgen attardyng pyrylynan angharugha bolatyn auyldy meken. Búryshqa tyghylghan bala mashinanyng ýstin japqan brezent pen borttyng arasynda azdaghan quys bar ekenin bayqaydy. Ol oghan syiatynday eken. Bala oilanbastan brezentti kóterip, ashylghan quystan sekirip ketedi. Jerge qúlaghan adamnyng dybysy jәne tez basqan qadamdary sәl ghana estiledi de qaytadan tynyshtyq ornaydy. Biraq brezentting jalpyldaghan dybysy men daladan kirgen salqyn aua svyashennik pen tútqyndardyng nazaryn audarady. Bir sekónt svyashennik adamdargha, al olar svyashennikke qaraydy. Osy sәtte ózin qúdaygha qyzmet etuge arnaghan adam jan-dýniyesine say sheshim qabyldauy tiyis, - ol jazalaushylar jaghynda ma, әlde azaptalushylar jaghynda ma. Biraq, mine ol mashinanyng tóbesin úrghylap ýlgerdi. «Achtung!».  Dabyl kóterildi.  Eki soldat kuzovke kóterilip tútqyndargha myltyqtaryn kezendi. Qalghan ekeui dalagha qaray jýgirdi. Svyashennik jol jaghasynda túryp túman arasynan olardyng artynan qaraydy. Mashinadaghylar qughynshylardyng shuyn, túnshyqqan dauystardy, myltyq ýnin, tynyshtyqty, sosyn qaytadan birte-birte jaqynday týsken adam dauystaryn, aqyrynda etikterding dýrsilin estidi. Balany qaytadan alyp kelipti. Oghan oq tiymegen, biraq ol beymәlimdikke tap bolyp, qayda qasharyn bilmey, ruhy týsip toqtap qalghan. Konvoirlar ony sýirelep әkele jatyr. Balany úrghan, biraq sonshalyq qatty emes. Eng bastysy alda. Ol svyashennikke qaramaydy, iyә, basqa eshkimge de qaramaydy.  Svyashennik shopyrdyng janyna kabinagha otyrdy. Kuzovta ony qaruly soldat auystyrdy. Búryshqa tastalghan bala jylamaydy. Brezent pen borttyng arasyndaghy tesikke qaraghan ol tanghy jaryqta artta qalyp bara jatqan jolgha tesiledi.  

Men sizdi bilemin, odan arghysy sizge jaqsy mәlim. Biraq siz maghan búl oqighany kim aityp bergendigin biluiniz tiyis. Múny aitqan fransuz svyashenniygi. Ol maghan aityp edi: «Men búl adam ýshin úyalamyn, biraq men bir de bir fransuz svyashenniygi óz qúdayyn kisi óltiru qyzmetine qoygha kelispeytindigine quanamyn». Búl aitqany dúrys edi. Rasynda búl nemis svyashenniygi tura siz siyaqty oilady. Oghan óz otanynyng qyzmetine barlyghyn, tipti ózining dinin de qong tabighy nәrse bolyp kórinedi. Tipti sizderding qúdaylarynyz da soghysqa júmyldyrylghan. Siz aitqanday, olar sizdermen birge, biraq olar kýshteumen júmylghan.  Sizder endigi eshteneni de ajyrata almaysyzdar, sizder tek qana algha úmtylugha qabilettisizder. Endi sizder mylqau ashudan ghana kýsh alyp soghysyp jatyrsyzdar, oidy retteuding ornyna  qaru men soqqyny ghana oilap, bәrin tútas shatastyryp alyp, ózderine tanylghan iydeyanyng sonynan kózsiz úmtylasyzdar. Bizge kelsek, biz aqyl-oydyng talabymen jәne onyng daghdaruymen jýrdik. Ashudyng aldynda biz kýshti bolmadyq. Biraq, mine ainalma jol ayaqtaldy. Biz aqyl-oygha ashudy qosuymyz ýshin sizderding jas balany óltiruleriniz jetkilikti boldy, endi biz birge qarsy ekeumiz. Ashu jóninde sóileseyik.

Esinizge týsiriniz.  Sizderding bastyqtarynyzdyng birining ayaq astynan tuyndaghan ashuynyng kuәsi bolyp men tanqalysymdy bildirdim, siz maghan aittynyz: «Búl da jaqsy. Biraq siz múny týsine almaysyz. Fransuzdargha bir qasiyet jetpeydi - ashulanaugha qabilettilik». Joq, búl olay emes, biraq fransuzdar qasiyetti talghay biledi. Olar ony qajet kezinde ghana kórsetedi. Búl olardyng ashuyna ýnsiz quat beredi, ony sizder endi ghana kóre bastadynyzdar. Osynday ereksheligi bar, maghan  belgili jalghyz ashugha mingen men sózimning ayaghynda mynany aitayyn.

Bolmasa, men sizge aitqanday senimdilik әrdayym jýrekti quanta bermeydi. Osy ainalma jol kezinde biz neni joghaltqanymyzdy bilemiz,  ózinmen ózing kelisken jaghdayda soghysudyng qymbat quanyshy ýshin qanday qún tólegenimizdi bilemiz. Biz ózimizding joghaltqandarymyzdyng orny tolmastyghyn ótkir sezinetindikten, jýrgizip otyrghan soghysymyz jeniske degen qanshalyq senimdilikpen bolsa, sonshalyq  qasiretpen tanbalanghan.  Sózding jay maghynasyndaghy soghys bizdi qanaghattandyrmady. Biz oghan adamdyq túrghyda dayyn bolmadyq. Bizding halqymyz azamattyq soghysty, tabandy, újymdyq kýresti, sózsiz qúrbandyqty tandap aldy. Búl soghysqa ol ózi kóterildi, aqymaq әri opasyz ýkimetting búiryghymen kóterlgen joq, soghysta ol ózin tapty, ony jýrgize otyryp, ózining últtyq sana-sezimin qorghauda.  Biraq ózine osynday baylyqty bere otyryp,  asa auyr qún tóleude.  Búl arada da bizding halqymyzdyng sizding halqynyzgha qaraghanda enbegi zor. Áytpese, onyng eng ýzdik úldary qaza tabuda - meni bәrinen de qatty qinaytyny osy. Ádettegi soghystyng qandy qyrghynynyng óz artyqshylyqtary bar: ólim eshkimdi tandamastan bәrin jalmaydy. Biz jýrgizip jatqan soghysta batyldyq ózin de soqqynyng aldyna qoyady - sizder kýn sayyn bizding ruhymyzdyng eng tazalyghyn bildiretinderdi atyp jatyrsyzdar. Bolmasa, sizderding barsha qarabayyrlaqtyrynyzben birge sizder súnghylalyqtan da aiyrylmaghansyzdar. Sizder neni tandau kerektigin eshqashan bilgen emessizder, biraq neni qúrtu kerektigin bilesizder. Al, biz ruhty qorghaushylar retinde, soghan qaramastan, ony jetkilikti quatty kýsh janshityn bolsa, ruhtyng ólui mýmkin ekendigin bilemiz. Biraq biz basqa kýshke senemiz. Betterin oq osyp týsken ýnsiz, dýniyeden teris búrylghan qúrbandarynyzdyng jýzine qarap otyryp, sizder bizding shyndyghymyzdyng da kelbetin búzamyz dep oilaysyzdar. Biraq sizder kýrestegi Fransiyanyng tabandylyghyn eskermeysizder. Qiyn saghatta bizdi yshqynghan ýmitimiz qoldaydy: bizding joldastarymyz jazalaushylardan jәne sansyz oqtardan tózimdirek bolady. Siz kórip otyrsyz fransuzdar ashugha qabiletti.

Jeltoqsan  1943
Audarghan Múhtar Kәribay
Abai.kz