(Ústazym Seyitqaly Maduaniyding ruhyna arnaymyn)

Osydan bes jyl búryn jaryq kórgen Qazaqstandaghy ózbekterding ótken ómiri men býgingi kelbetin jan-jaqty bayandaytyn ensiklopediyalyq kitapta, óz-aghandar ózderin ontýstik ólkemizding avtohondy túrghyny retinde kórsetip, aidy aspangha bir-aq shyghardy. Búl jaghday eli men jerining tútastyghyn arydan oilaytyn el aghalarynyng aza boyyn qaza qyldy. Bizding de ishken asymyz boyymyzgha tarqamay, biraz abyrjydyq. Sóitip jýrgende Almatydaghy ústazdarym Týrkistanda túratynymdy eskerip, búl mәselege qatysty maghan tiyisti jauap jazudy tapsyrdy. Apyl-tapyl Tashkent pen Shymkent múraghattaryn bir sýzip shyghyp, ontýstiktegi ózbek qyshlaqtaryn bir aralap shyqtym. Áyteuir aptyghyp jýrip marqúm ústazym Seyitqaly Maduanovtyng jol kórsetuimen jauap jazugha tatidy-au degen birshama derekti qolgha týsirdim. Desek te, zymyraghan uaqyt-shirkin taqyrypty tolyqqandy ashugha múrsha bermedi. Mine, sol kezde shiyrlaghan maqalany ústazymnyng (Seyitqaly Maduanov) dýniyeden ótkenine jyl toluyna oray qayta jariyalap otyrmyn.

«Ózbek» atauy qaydan shyqqan?

(Ústazym Seyitqaly Maduaniyding ruhyna arnaymyn)

Osydan bes jyl búryn jaryq kórgen Qazaqstandaghy ózbekterding ótken ómiri men býgingi kelbetin jan-jaqty bayandaytyn ensiklopediyalyq kitapta, óz-aghandar ózderin ontýstik ólkemizding avtohondy túrghyny retinde kórsetip, aidy aspangha bir-aq shyghardy. Búl jaghday eli men jerining tútastyghyn arydan oilaytyn el aghalarynyng aza boyyn qaza qyldy. Bizding de ishken asymyz boyymyzgha tarqamay, biraz abyrjydyq. Sóitip jýrgende Almatydaghy ústazdarym Týrkistanda túratynymdy eskerip, búl mәselege qatysty maghan tiyisti jauap jazudy tapsyrdy. Apyl-tapyl Tashkent pen Shymkent múraghattaryn bir sýzip shyghyp, ontýstiktegi ózbek qyshlaqtaryn bir aralap shyqtym. Áyteuir aptyghyp jýrip marqúm ústazym Seyitqaly Maduanovtyng jol kórsetuimen jauap jazugha tatidy-au degen birshama derekti qolgha týsirdim. Desek te, zymyraghan uaqyt-shirkin taqyrypty tolyqqandy ashugha múrsha bermedi. Mine, sol kezde shiyrlaghan maqalany ústazymnyng (Seyitqaly Maduanov) dýniyeden ótkenine jyl toluyna oray qayta jariyalap otyrmyn.

«Ózbek» atauy qaydan shyqqan?

Qazaq pen ózbek ejelden Orta Aziya kenistiginde qoyan-qoltyq aralasyp, qatar kýn keship kele jatqan tuys halyqtar. Geografiyalyq ornalasuynda jәne keybir mәdeny erekshelikter bolmasa, qazaq pen ózbekting tili, dini, dili bir. Týrki halyqtarynyng ishinde bir-birinen eng sonynda ajyrap, enshi alghan halyqtar qazaq pen ózbek desek, sirә qatelespeymiz. Bir kezderi bir halyq bolghan qazaqtar men ózbekter taghdyrdyng jazuymen XV ghasyrdyng ekinshi jartysynda bir-birinen bólinip, bólek otau tikti. Osy aiyrylysugha týrtki bolghan tarihy sebepter men ózbekterding kóshi-qon prosesterin H. Vamberi, V.D.Grekov, A.i.Yakubovskiy, A.A.Semenov, B.Ahmedov, T.Súltanov, B.Kәribaev syndy t.b ghalymdar zerttedi. «Ózbek» atauynyng shyghuy tegi haqynda ghalymdar birauyzdan Altyn Ordany biyleushi Ózbek hannyng (1312-1342) atymen tyghyz baylanysty ekendigin algha tartady. Altyn Orda imperiyasy ydyraghanda Joshy úlysynyng sol qanatyndaghy kóshpeli taypalar kezinde Ózbek hannyng úlysy bolghandyqtan, olar ózderin «ózbekpiz» dep atady. Osy úlan-ghayyr aimaqta 1428 jyly biylik qúrghan Ábilqayyr hannyng úlysy «Kóshpeli ózbekter memleketi» degen atpen tarih sahnasyna shyqty. Keyin, Ábilqayyr hannyng ómirining sonynda (1469 j.ó) kóshpeli ózbek memleketinen ózbek, qazaq, noghay úlystary bólinip, jeke-jeke memleketterge nemese últtargha ainaldy.

Al, Maurannahr halqynyng «ózbek» ataluynyng sebebi, Ábilqayyr hannyng nemeresi Múhammed Shaybany han 1500-1510 jyldary ózine qarasty Deshti-Qypshaq taypalaryn (kóshpeli ózbekter) taypalaryn bastap kelip, Maurannahrdyng biyligin Temir әuletterinen tartyp aldy. Búdan keyin, Maurannahrda Shaybanitter әuleti basqaratyn ózbek memleketi payda boldy. Tarihshy T.Súltanov búl turaly: «Ózbek» sózi Shiban úrpaghymen birge Maurannahr men Horezm aumaghyna ótken taypalardyng atyna ainaldy» - dep, tújyrymdaydy (T.Súltanov. Qazaq handyghynyng tarihy. 56  bet. Mektep. Almaty, 2002).

Alayda, ózbekterding últtyq qúramy bir tekti emes, birneshe kamponentterden túratyny belgili. Tarihshylar ózbekterding «Orta Aziyalyq bóliktegi ejelgi otyryqshy halyq (M.I. sarttar), sonday-aq, kezinde derbes memleketter bolghan qarlúq, oghyz, mongholdar (M.I. Seljýk, Qaraqan, Temir memleketteri) jәne qazaqpen qany da, tegi de bir kóshpeli ózbekter» (K.Amanjolov, Q.Rahmetov. «Týrki halyqtarynyng tarihy». 212 bet. Almaty, 1997) sekildi әleumettik-últtyq toptardan túratyndyghyn aitady. Búny tarihshy M.Tynyshbaev ta óz shygharmasynda bylaysha bayandaydy: «Ózbekter qyshlaqtarda túrsa, sarttar qalalarda ómir sýredi. Ózbekten «ruyng ne» dep súrasan, «Keneges, Qypshaq, Qataghan, Baryn» dep jauap beredi. Al, sarttan ru súrasan, tek «qalalyqpyn» dep jauap qatady» (M.Tynyshpaev. Istoriya Kazahskogo naroda. 178 b. Almaty,1993).

Osyghan baylanysty ózbek últynyng tili de birkelki emes. Ózbek tili - Horezm ózbekterining tili, Ferghana jazyghyndaghy ózbekterding tili, Jyzaq, Súrhandariya-Qashqadariya ózbekterining tili bolyp bólinedi. Tilshi ghalymdar ózbek tilindegi ózgeshelikterdi bylaysha jikteydi: «Ózbek tili negizinen Qarlúq, Oghyz, Qypshaq dialektisi bolyp bólinedi (A.P. Hodjiyev. «Ózbek tili». Týrki tilderi ensiklopediyasy. 564 b. Astana, 2002).

Tarihymyz ne aitady?

Qazaq handyghy men Ózbek handyqtarynyng qarym-qatynasyna keletin bolsaq, jalpy, eki memleket Orta Aziya qalalaryn alma-kezek iyemdenip otyrdy. Qazaq handyghy kýsheygen kezderi Tashkent, Ferghana, Horezm, Samarhandy jaulap alsa, Búqar, Qoqan handyqtary kýsheygen kezderi Áuliye-ata, Sayram, Týrkistan, Tashkent qalalaryn ózine qaratty. 1582-1598 jyldary Tәuekel han Tashkent, Ferghana, Samarhandy Qazaq handyghynyng qúramyna engizdi. Esim han biylik qúrghan 1598-1628 jyldary Búqar handyghy Ferghana men Samarhandy ózderine qaytaryp ala aldy. Biraq, búdan keyingi jyldary eki ghasyr uaqyt Tashkent uәlayaty Qazaq handyghynyng qúramynda boldy. XVIII ghasyrdyng orta sheninde Horezmde de Qayyp han men Kishi jýzding hany Ábilhayyrdyng úly Núraly han biylik jýrgizdi. Alayda, Qazaq handyghy ydyrap, Hiua men Qoqan handyqtary kýsheygen kezende, kerisinshe ontýstiktegi qazaqtar olargha alym-salyq tóleuge mәjbýr boldy.

Býgingi Ontýstik Qazaqstandaghy ózbekter negizinen Qoqan handyghy túsynda kóship kele bastady. Ásili, qoqandyqtardan búryn Qazaqstannyng ontýstigin 1780 jyldary Tashkent biyleushisi Jýnis qoja jaulap alghan bolatyn. Jýnis qojagha deyin Tashkent pen Hodjent uәlayaty Qazaq handyghynyng qúramynda boldy. Búghan derekter keltirer bolsaq, 1720-1739 Úly Jýzding ortalyghy Tashkentti Jolbarys han biylep túrdy. Ol jonghar handyghyna vassal retinde moyynsúnyp, salyq tólep túrdy. Jolbarys hangha Tashkent uәlayatymen qatar, Sayram, Shymkent, Týrkistan, Hodjent atyrabyndaghy kóshpendiler men diqandar baghyndy (Ziyaev H.Z. Sennye materialy po istoriy Tashkenta, Obshestvennye nauky v Uzbekstane, 1971,  № 4, c.53,). Jolbarys han 1739 jyly ólgennen keyin Tashkent biyligin Tóle by qolyna aldy. Tóle biyden keyin 1780 jyldary Tashkentti Jýnis qoja biyledi.  (Malliskiy N.K. Istoriy Tashkenta pod kokandskim vladychestvom. Protokoly zasedaniy... Turkestanskogo krujka lubiyteley arheologii, god 5. Tashkent, 1900, s. 127.) IY.N.Grodekovtyng aituyna qaraghanda Tóle biyding kózi tirisinde Jýnis qoja oghan qyzmet etip, ol ólgennen keyin Tashkent biyligin óz qolyna alghan (Grodekov N.I. Kirgizy y karakalpaky Syrdariinskoy oblasti. T, I, Yuriydecheskiy byt, Tashkent, 1889, - VI, 298, 205 c.) Orys zertteushisi Ivanovtyng keltirgen mәlimetine qaraghanda 1798 jyly Jýnis qoja Úly Jýz jerlerin ózine baghyndyrghan (Ivanov P.P. Kazahy y Kokandskoe hanstva. Zapisky instituta vostokovedeniya AN SSSR, t. 7, 1939, s. 92-128). Al, Á.Divaev Jýnis qojagha baghynyshty halyqtar retinde ózbektermen birge qazaqtyng Qanly, Shanyshqyly, Baghys jәne Ramadan taypalaryn atap ótedi (Divaev A. Predanie o vozniknoveniy aziatskogo goroda Tashkenta. Protokoly zasedeniy . Turkestanskogo krujka lubiyteley arheologii, god 5. Tashkent, 1900, s. 151).

Osy tústa erekshe toqtalatyn jayt, Tóle biyden keyin Tashkentke әkim bolghan Jýnis qojanyng Úly Jýz jerlerin biylegenimen, ónirding negizgi biyleushisi ózbekter boldy dep aita almaymyz. Sebebi, Jýnis qojanyng tegi qazaq ta, ózbek te emes. Yaghni, Jýnis qoja túsynda Tashkentte qazaqtyng nemese ózbekting mýddesi basym bolghandyghy jóninde naqty derek joq. Desek te, Tóle biyding qyzmetshisi bolghan  Jýnis qojany ózbekke qaraghanda qazaqqa jaqyn boldy dep joramaldaugha negiz bar. Biraq, bizding búl pikirimiz qúr joramal ghana. Al, tarihy aqiqatqa kóz jetkizu ýshin Jýnis qoja dәuirin әli de tereng zertteuimiz kerek.

HVIII ghasyrdyng ekinshi jartysynda Ferghana jazyghynda ózbekting Myng ruynyng (HVII ghasyrgha deyin Myng ruy Úly jýzding qúramynda bolghan) bii Shahruh ózining tәuelsiz iyeligin qúrdy. Shahruhtyng úly Narbota biyding túsynda Ferghana jazyghyndaghy tәuelsiz iyelikting irgesi keneyip, Qoqan qalasyn astana etti. Osy kezden bastap búl tәuelsiz iyelik Qoqan handyghy dep atala bastady. HIH ghasyrdyng basynda Qoqan handyghy kýsheyip, Úly Jýz jerlerin jaulap aldy.  Atap aitar bolsaq, Álim han túsynda (1799-1809) 1808 jyly Tashkentti, 1809 jyly Shymkent, Sayram, Áuliye-Atany basyp aldy. 1816 jyly Qoqan biyleushisi Omar han  Týrkistandy jaulap alyp, jenisting qúrmetine ýlken toy jasady. (Bekmahanov E. Kazahstan v 20-40 gody HIH veka. «Qazaq Uniyversiyteti». C. 157-161 Alma-Ata 1992)

Qoqan biyleushileri jaulap alghan jerlerine bekinis salyp, onda salyq jinaushy Qoqan әskerlerin ústap otyrdy. Búny horunjiy Potanin óz jazbalarynda bayandaydy (Zapisky o Kokandskom hanstve horunjego Potanina (1830) Vestnik RGO, Spb, 1856, kn. 6, otd, 2, ch. 18, s. 262). Yaghni, Qazaqstannyng ontýstiginde ózbekter Qoqan dәuirinde sauda-sattyq jasap, sonday-aq, jergilikti qazaqtardan salyq jinau ýshin jiberilgen Qoqan әskeriylerinin  keluimen payda bolghanyn angharugha bolady. Sebebi, belgili tarihshy IY.Erofeevanyng ghylymy enbekterine zer salsaq, ózbekterding HIH ghasyrdan bastap Ontýstik Qazaqstanda qonystana bastaghanyn bayqaymyz. Aytalyq, IY.Erofeevanyng keltirgen derekterine qaraghanda 1800-shi jyldargha deyin Shymkent, Sayram, Týrkistanda ózbekter kóp túrmaghan. Bolsa da, az mólsherde túrghan boluy mýmkin. Mysaly, 1785 jylgha deyin Sayramda biylik qúrghan Túrsyn hannyng úly Kýshik hannyng kezinde Sayramda negizinen Nayman taypasynan 1700 otbasynyng (M.I. 15-20 mynday halyq) túrghandyghyn, al, Iqanda 1717 jylgha biylik qúrghan Qúdaymende súltannyng úly Túrsyn hannyng iyeliginde Qonyrat, Nayman, keybir Úly Jýz rularynyng ómir sýrgendigin, Túrsynnan keyin Iqanda onyng úly Baraq hannyng 1750 jylgha deyin biylik qúrghan kezinde 10 mynday Naymannyng jәne Qonyrat, Arghyn, Dulat rularynyng qonystanghandyghy aitylady (IY.V Erofeeva. Kazahskie hany y hanskie dinastii. Kulitura y Istoriya Sentralinoy Aziy y Kazahstana. S. 76-80. Almaty, 1997).

Naghynda, Týrkistan aimaghynda HIH ghasyrgha deyin de ózbekter kóp shoghyrlanbaghan edi. Búl haqynda IY.Erofeeva:  1738 jylgha deyin Orta jýzding hany bolghan Sәmekening túsynda Týrkistan aimaghynda tek Qonyrat, Arghyn, Nayman rulary ghana ómir sýrdi.  Sәmeke hannan keyin onyng úldary Týrkistan aimaghyn (Qarnaq, Sauran, Otyrar, Sozaq, Ógiztau) Ábilmәmbet han (1739-1771) men Seyit han (1741-1745) jәne Esim han (1750-1798) biylep, búl handardyng iyeliginde Arghyn, Qypshaq, Qonyrat, Uaq rulary boldy. Tipti, Týrkistannyng songhy hany Áliykenning túsynda (1858-1860) búl ólkede Qonyrat, Qypshaq, Saryýisin rulary ómir sýrdi (IY.V Erofeeva. Kazahskie hany y hanskie dinastii. Kulitura y Istoriya Sentralinoy Aziy y Kazahstana. S. 76-95. Almaty, 1997) dep bayandaydy.

Yaghni, IY.Erofeevanyng XVIII ghasyrda Sayram, Iqan, Týrkistan ólkesinde ózbekterding qonystanbaghandyghyn kórsetui, olardyng Otýstik Qazaqstangha keyin Qoqan handyghy kezinde kóship kelgendigin dәleldeydi. Mәselen, XVII ghasyrda Ontýstik Qazaqstanda bolghan Tobyl saudageri Tauysh Mergen de óz esteliginde: «Týrkistan qalasyn 1000-gha juyq qazaqtardyng mekendeytinin (Qazaq SSR tarihy. I tom. Almaty: 1957, 172 bet) jetkizedi. Eger, Týrkistan aimaghynda ózbekterding ýlken shoghyry qonystanghan bolsa, sayahatshylar ony da jazyp qaldyratyn edi. Al, tarihshy-arheologtar K.Baypaqov pen A.Núrjanov Sayram qalasy turaly zerttemesinde; XVI ghasyrdan bastap Sayram qalasynda qazaqtardyng sanynyng túraqty týrde ósip otyrghandyghyn aitady (K.Baypaqov pen A.Núrjanov. Úly jibek joly jәne Orta ghasyrlyq Qazaqstan. «Qazaqstan». Almaty, 1992. 54-56 better)

Songhy jyldary Iqandyq Tuhtash Mamaevtyng tarihy jәne shejire mәlimetterining negizinde jazghan «Iqon va Iqonliklar» atty zertteu júmysy da bizding tújyrymyzdy quattay týsedi. Tuhtash Mamaev óz zertteuinde Týrkistan audanyndaghy Iqan, Iba ata, Shagha, Sayram audanyndaghy Aqsu, Mankent, Qarabúlaq, Qaramúrt selosyndaghy ózbekterding Samarhan, Horezmnen kóship kelgendigin aitady (Muhammadrizo ughly Tuhtash Mamaev. Iqon va Iqonliklar. 26-27, 66 better. Tashkent 2003).
Tuhtash Mamaevtyng búl deregin tilshi ghalym A.Hodjiyev ta rastaydy. A.Hodjiyevtyng kózqarasynsha ózbek tili Oghyz, Qarlúq, Qypshaq dialektisine bólinedi. Oghyz dialektisinde Horezm ózbekteri sóileydi. Al, Iqan, Qarabúlaq, Qaramúrt ózbekterining tili ózbek tilining oghyz dialektisine jatady. (A.P. Hodjiyev. «Ózbek tili». Týrki tilderi ensiklopediyasy. 564 b. Astana, 2002). Búl, Iqan, Iba ata, Qarabúlaq, Qaramúrt ózbekterining Samarhan, Horezmnen kóship kelgendigine naqty dәlel bola alady.  
Al, Samarhan, Horezm ózbekteri Ontýstik Qazaqstangha qashan kóship keldi degenge keletin bolsaq, olardy HIH ghasyrda kóship keldi deuge tolyq negiz bar. Tarihshy-arheolog M. Túyaqbaevtyng aituyna qaraghanda, Iqan men Iba atagha ózbekter HIH ghasyrda kóship kelgen. Sebebi, búndaghy ózbekterding qorymy HIH ghasyrgha tәn. Al, oghan deyingi Iqan tóniregindegi qorymdarda qazaqtar jerlengen. Búghan ózimiz Týrkistan tóniregindegi ózbek auyldaryna ekspedisiya jasaghanymyzda da kóz jetkizdik. Iqandyq ózbekter ary ketse besinshi atasynyng ghana molasyn kórsete alady. Odan búrynghy ata-babalarynyng qayda jerlengendigin naqty núsqay almaydy.

Jalpy, Qazaqstannyng ontýstigine Qoqan handyghy óz ýstemdigin jýrgizgen kezde olargha qazaqtyng 150 000 otbasysy baghynghan (SGA UzSSR, f. IY-336, op, 1 d, 1, l. 10-43, 54-55) Búl - 150 000 otbasy degenimiz adam sanyna shaqqanda shamamen 600-700 myngha juyq halyq bolady. Al, qoqandyqtargha 600-700 myng qazaqty uysynda ústap túru ýshin qansha әsker kerek edi? Bizdinshe, Qoqan handyghy Ontýstik Qazaqstandy biyleu ýshin kem degende 60-70 myng әsker ústap túrdy dep shamalaymyz.

Áytsede, Ontýstik Qazaqstan túrghyndary Qoqan ezgisine údayy óz qarsylyghyn bildirip kelgen. Mysaly, 1821 jyly qoqandyqtardyng ezgisine shyday almaghan 12 myng qazaq Tentek tórening basshylyghymen Sayram men Shymkentte kóterilis jasady. Omar hannyng kóterilisti basugha jibergen әskerbasysy Abulqalym atlaq ózining ailakerligining arqasynda Sayram men Shymkentti basyp alyp, kóterilisti janshydy (Dobromyslov A.I. Goroda Syrdariinskoy oblosty Kazalinsk, Perovsk, Auliye-Ata y Chimkent. Tashkent, 1912.312 c.).  Osydan keyin, Qoqandyqtar óz biyligin nyghaytu ýshin Mәdәli han biylik (1822-1842) jýrgizgen jyldary Ontýstik Qazaqstanda kóptegen jana bekinister sala bastady. Ózbekstannyng memlekettik arhiyvindegi derekterde búl bekinisterdi: «Janaqorghan, Qoshqorghan, Dynqorghan, Shymqorghan, Qamysqorghan» dep kórsetken. Búl jana bekinisterge ózbekterding kelip qonystanghandyghyn V.A Kallaur da óz jazbasynda bayandaydy (Kallaur V.A . K istoriy g. Auliye-Ata. Protokoly za sedaniy y soobsheniy chlenov Turkestanskogo krujka lubeyteley arheologii. God 8, 1903, s. 11-18.) Al, Ózbekstannyng memlekettik arihiyvinde búl jana bekinisterding әrbirinde shamamen 250 ózbek otbasysynyng qonystanghandyghy aitylady (SGA UzSSR, f. IY-715, 1, 27, dok. 210). Yaghni, sonda qoqandyqtardyng әrbir bekinisinde 1000-nan astam ózbekting qonystanghandyghyn shamalaugha bolady.

Zadynda, Ontýstik Qazaqstandy Qoqan biyliginen azat etu mәselesi Qazaq biyleushilerinin  nazarynan bir sәt te tys qalghan emes. Mysaly, Kenesary han 1841 jyly Reseymen aradaghy uaqytsha beybitshilik kelisimdi paydalanyp, Ontýstik Qazaqstandy Qoqan ezgisinen azat etu ýshin 4 myng qolmen kelip, Janaqorghan, Jýlek, Aqmeshit bekinisterin shapty. Sozaq bekinisin 18 kýn qorshap ústap, sonynan basyp aldy. Biraq, Resey  patshalyghy Kenesary hannyng kýsheyip ketuinen qorqyp, uaqytsha kelisimdi búzuyna baylanysty, Kenesary han Arqagha qaytugha mәjbýr boldy. (Bekmahanov E. Kazahstan v 20-40 gody HIH veka. «Qazaq Uniyversiyteti». C. 254-255. Alma-Ata 1992)
Sherәli han (1842-1845) men Húdayar han (1845-1875) túsynda Qoqan handyghy әlsirep, ydyrau jәne joyylu kezenin basynan keshirdi. Qoqan handyghynyng eki býiirinen, biri Aral tenizinen Syrdyng boyyn jaghalay Orynbor general-gubernatorlyghynyng әskeri, biri Jetisudan Omby general-gubernatorlyghynyng әskeri kelip, bar-joghy bes-on jyldyng ishinde Qoqan handyghyn jaulap aldy. Osy kezde jergilikti qazaqtar dini bir qoqandyqtargha emes, Resey әskerining jaghyna shyqty. Sebebi, qoqandyqtar ózderine baghynyshty jergilikti qazaqtardy ayausyz azaptap keldi. Ony Mәshhýr Jýsipting myna esteliginen kóruge bolady:

«Keshe XVIII (búnda qate ketken HIH ghasyr boluy kerek) ghasyrdyng ishinde qazaq ualayatynda «Qoqan zamany» degen zaman boldy. Sonda qazaqta maqal bolyp qaldy «Aq jalau barda malym bar deme, Ázireyil barda janym bar deme» degen sóz. Ol aq jalau degen Qoqan handarynyng el shabatúghyn qosyny eken. Ol aq jalau at ýstinde jýrgende qazaqtyng malynda, basynda, qatyn-qyzdarynda erik bolmady. Qazaqty shapqanda qalay shapty, atqa miner, soyyl ústaryn tegis qyryp, besiktegi balalardyng úyat jerin qaratyp, erkek kindikten dәneme qaldyrmay, mal-jan, ýi-mýkәmalyn qosyndaghylargha oljaly qylyp, qatyndaryn aparyp kýng ornyna júmsady. Jalghyz-jarym erkekterdi aq jalaudyng ýstindegilergi handarynan, qolbasylarynan jasyryp, úrlap, óltirmey tiri alyp ketip, Tashkentte Qoqannyng ar jaghynda Qanbaghys, Dosbaghys degen eline jiyrma bes isek-túsaqqa satady. Sonan ólmey, tiri qútylyp kelgen shaldarmen sóilesip, osy әngimeni ózderinen estidim...» (Mәshhýr Jýsip Kópeev. «Ayqap» jurnaly 1913 j.)

Sonday-aq, Shymkent ónirinde qoqandyqtardyng sharighatta joq «qyz salyghyn alamyz» degen isine Sapaq bi, Mәdәli qoja, Telqoja batyr, Yrysqúlbek batyr, Músabek batyrlardyng qarsy shyghyp, Ordabasy tauynda Qoqannyng namestniygi Myrza biydi әskerimen birge joyyp jibergen (Ábdiham Shilterhanov. Shygharmalary II tom. 70-72 better. Ordabasy. Shymkent 2007). Eger, Qoqan biyleushileri sharighatqa say halyqty әdiletti basqarghan bolsa, Sapaq bi, Mәdәli qoja, Músabek batyr, Sypatay batyr, Bayzaq datqa, Qanay datqalar dini basqa Resey әskerine bolysyp, Qoqangha qarsy soghyspas edi. Qoqandyqtardyng qazaqtargha jasaghan shekten tys zorlyq-zombylyghyna qarsy kýresken batyrlar turaly hikayalar halyq auzynda әli aitylady. Búny Mәdәli-qoja, Mayly-qoja, Qúlynshaq, Jambyl, Sýiinbaylardyng jyrynan kóre alamyz.

Tarihy negizi әlsiz shygharma eldi býldiredi

Ásili, Ontýstik Qazaqstandaghy ózbekterding basym kópshiligi Qazaqtyng Arghyn, Nayman, Qonyrat, Qanly, Qataghan-Jayma rularynan jәne týbi arab bolyp tabylatyn Qojalar men Sunaqtardan túrady. Tarihshy Z.Jandarbek búl rulardyng ózbektenip ketu sebebin olardyng Nahshbandiya tariqatyn qabyldap, sharighatty qatang ústanyp, әdet-ghúryptaghy jeti atagha deyin qyz alyspau saltyn búzghandyghymen týsindiredi (Z.Jandarbek. Iasauy joly jәne Qazaq qauymy. El-shejire. better. Almaty, 2006. 232-233 better).

Z.Jandarbekting búl tújyrymy qisyndy bolghanymen, kelise qoi qiyn. Bizdinshe, XVI ghasyrdyng basynda Múhammed Shaybany han kóshpeli ózbek taypalaryn bastap baryp Mәurannahrdy jaulap alghanda, kóshpeli taypalardyng týri men tili ózgeriske úshyrap, keyin Qoqan handyghy kezinde qayta kóship kelgen. Ýsh ghasyr uaqytta ózge jerge qonys audarghan kez-kelgen últtyng ózgeriske úshyrary anyq. Búghan tarihtan kóptegen dәlelder keltiruge bolady. Mysaly; Polishadaghy Qarayymdar, Moldovadaghy Ghaghauyzdar, Irandaghy Qashkaylar, Anadoly týrikteri, Kavkazdaghy týrki halyqtary, Qyrymdaghy noghaylar bir kezderi kóshpeli ghúmyr keship, sol jerdegi jergilikti halyqtarmen úzaq uaqyt tyghyz qarym-qatynas jasauynyng nәtiyjesinde ózgeriske úshyrady. Tipti, keshegi 30-shy ýrkinshilik jyldary Aughanstan men Irangha ýdere kóshken qazaqtar, bar-joghy 50-60 jylda azdap bolsa da parsylandy. Sol sekildi XVI ghasyrdyng basynda Mәurannahrgha aughan kóshpeli júrt, jergilikti otyryqshy halyqpen bite-qaynasa aralasuynyng nәtiyjesinde birtindep sarttanyp (ózbektendi) ketti. Búghan taghy bir mysal; XVI ghasyrgha deyin Úly jýzding qúramynda bolghan Qazaqtyng Qyryq, Jýz, Myng sekildi rulary býginde ózbek últynyng qúramynda ómir sýrude (Búl shejire Z.Jandarbekting jeke qoljazba qorynan alyndy). Sondyqtan, biz búl mәselede Mәurannahrdaghy tabighy týrde ózgeriske úshyraghan búrynghy ózbekter XIH ghasyrda Qoqan handyghynyng Ontýstik Qazaqstandy jaulap aluymen Týrkistan, Sayram audandaryna kelip qonystandy dep tújyrymdaymyz.

Ras, keybir beypil auyzdar Sayram selosynda 100 payyz ózbekterding túruyna baylanysty, Aqsukent ónirin ózbekterdiki dep aityp qalyp jýr. Búl týbirimen qate pikir. Sayram qalasy Qasym han biylik qúrghan (1509) kezden bastap qazaqtardyng qalasy bolyp keldi. Búny ózbek zertteushilerining ózi de moyyndaydy (Mirahmad Mirhaldarúly. Sayramda bar sansyz bab. Ziyarat oryndary. 8 bet. Shymkent, 2004). Áz-Tәuke han biylik qúrghan 1680-1715 jyldary Sayramdaghy «Mórtóbe» (Tarihshylar «Mәrtóbe» dep qate atap jýr. Negizinde «Mórtóbe» han jarlyghyna mór basylatyn jer maghynasyn beredi) han ordasy bolyp kelgen. Tәuke hannan keyin Túrsyn han men Kýshik handar XVIII ghasyrdyng ayaghyna deyin Sayramdy biylep keldi (IY.V Erofeeva. Kazahskie hany y hanskie dinastii. Kulitura y Istoriya Sentralinoy Aziy y Kazahstana. S. 76-80. Almaty, 1997).

Býgingi Sayram selosyn mekendeytin túrghyndardyng basym kópshiligi arghy atalary arabtan shyqqan qoja әuletteri. Sayramnan tabylghan shejireler men eski keseneler osylay deuimizge әkep sayady. Al, arakidik kezdesetin ruy joq sarttar bolsa, Qoqannyng bekinisterdegi salyq jinaushy әskeriyleri jәne sauda-sattyq jasap kelgender. Qoqan dәuirinde búnday kóshi-qon ýderisining bolghandyghyn tarihy derekter negizinde jogharyda aityp óttik. Býgingi kýni Sayram selosynda ózbekter kóp túrsa da, biz Sayramdy Qazaq memleketining ajyramas bóligi dep tanimyz. Sebebi, Sayram audanyndaghy Qarabúlaq, Qaramúrt selosyndaghy ózbekter Horezmnen kóship kelgen kelimsekter. Al, Qazaqtyng Siqym, Shymyr, Janys, Oshaqty, Sirgeli rulary Sayram ónirinde ejelden ómir sýrip keledi. Sondyqtan, bes ghasyrdan beri Aqsukent («Sayram» parsyshadan audarghanda «Aq qala») aimaghy Qazaq memleketining menshigi hәm búghan eshkimning dauy bolmaugha tiyisti.

Týiin

Qazaqstanda ózbek, Ózbekstanda qazaq mәselesi kóterilse, búdan eki memleketting de útylatyndyghy dausyz. Áleumettanushy M.Ertaevtyng zerttemelerine qaraghanda, Ózbekstanda 1.5 million qazaq túrsa, Qazaqstanda resmy derekter boyynsha 375 myng ózbek túrady eken (M.Ertaev. Qazaq jәne Ózbek diasporalarynyng әleumettik-tarihy damu ýrdisteri. «Qazaqstan Respublikasynyng diplomatiyalyq jәne sayasy ómirindegi N.Tóreqúlovtyng róli» atty konferensiya materialdary. 201-203 better). Búl sifrlar eki el ýshin de etnosaralyq qarym-qatynastyng asa manyzdy ekenin kórsetedi. Ásirese, Ózbekstandaghy qazaqtardyng diaspora emes, irredent (tarihy sebeptermen ózge memlektting aumaghyna kirigip ketken últ shoghyry) ekenin eskersek, ózbekter ýshin búl asa nәzik mәsele sanalady. Yaghni, ózbek diasporasy Sayramda enshimiz bar dese, Qazaqtar onyng qarymtasyna kezinde Úly jýzding ortalyghy bolghan Tashkent uәlayatyn, Shyrshyqty, Myrzashóldi, Tamdyny, Baymúratty, Ýshqúdyqty, Qaraqalpaqstandy súrasa, onyng ónbeytin daugha ainalary sózsiz. Sondyqtan, ózbek diasporasynyng ókilderi eki halyqtyng tatulyghyna jaryqshaq týsiretin tarihy negizi әlsiz shygharmalaryna qayta týzetu engizui qajet dep bilemiz.

Abai.kz