(ۇستازىم سەيىتقالي ءمادۋانيدىڭ رۋحىنا ارنايمىن)

وسىدان بەس جىل بۇرىن جارىق كورگەن قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ وتكەن ءومىرى مەن بۇگىنگى كەلبەتىن جان-جاقتى باياندايتىن ەنتسيكلوپەديالىق كىتاپتا، ءوز-اعاڭدار وزدەرىن وڭتۇستىك ولكەمىزدىڭ اۆتوحوندى تۇرعىنى رەتىندە كورسەتىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. بۇل جاعداي ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ارىدان ويلايتىن ەل اعالارىنىڭ ازا بويىن قازا قىلدى. ءبىزدىڭ دە ىشكەن اسىمىز بويىمىزعا تارقاماي، ءبىراز ابىرجىدىق. ءسويتىپ جۇرگەندە الماتىداعى ۇستازدارىم تۇركىستاندا تۇراتىنىمدى ەسكەرىپ، بۇل ماسەلەگە قاتىستى ماعان ءتيىستى جاۋاپ جازۋدى تاپسىردى. اپىل-تاپىل تاشكەنت پەن شىمكەنت مۇراعاتتارىن ءبىر ءسۇزىپ شىعىپ، وڭتۇستىكتەگى وزبەك قىشلاقتارىن ءبىر ارالاپ شىقتىم. ايتەۋىر اپتىعىپ ءجۇرىپ مارقۇم ۇستازىم سەيىتقالي مادۋانوۆتىڭ جول كورسەتۋىمەن جاۋاپ جازۋعا تاتيدى-اۋ دەگەن ءبىرشاما دەرەكتى قولعا ءتۇسىردىم. دەسەك تە، زىمىراعان ۋاقىت-شىركىن تاقىرىپتى تولىققاندى اشۋعا مۇرشا بەرمەدى. مىنە، سول كەزدە شيىرلاعان ماقالانى ۇستازىمنىڭ (سەيىتقالي مادۋانوۆ) دۇنيەدەن وتكەنىنە جىل تولۋىنا وراي قايتا جاريالاپ وتىرمىن.

«وزبەك» اتاۋى قايدان شىققان؟

(ۇستازىم سەيىتقالي ءمادۋانيدىڭ رۋحىنا ارنايمىن)

وسىدان بەس جىل بۇرىن جارىق كورگەن قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ وتكەن ءومىرى مەن بۇگىنگى كەلبەتىن جان-جاقتى باياندايتىن ەنتسيكلوپەديالىق كىتاپتا، ءوز-اعاڭدار وزدەرىن وڭتۇستىك ولكەمىزدىڭ اۆتوحوندى تۇرعىنى رەتىندە كورسەتىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. بۇل جاعداي ەلى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ارىدان ويلايتىن ەل اعالارىنىڭ ازا بويىن قازا قىلدى. ءبىزدىڭ دە ىشكەن اسىمىز بويىمىزعا تارقاماي، ءبىراز ابىرجىدىق. ءسويتىپ جۇرگەندە الماتىداعى ۇستازدارىم تۇركىستاندا تۇراتىنىمدى ەسكەرىپ، بۇل ماسەلەگە قاتىستى ماعان ءتيىستى جاۋاپ جازۋدى تاپسىردى. اپىل-تاپىل تاشكەنت پەن شىمكەنت مۇراعاتتارىن ءبىر ءسۇزىپ شىعىپ، وڭتۇستىكتەگى وزبەك قىشلاقتارىن ءبىر ارالاپ شىقتىم. ايتەۋىر اپتىعىپ ءجۇرىپ مارقۇم ۇستازىم سەيىتقالي مادۋانوۆتىڭ جول كورسەتۋىمەن جاۋاپ جازۋعا تاتيدى-اۋ دەگەن ءبىرشاما دەرەكتى قولعا ءتۇسىردىم. دەسەك تە، زىمىراعان ۋاقىت-شىركىن تاقىرىپتى تولىققاندى اشۋعا مۇرشا بەرمەدى. مىنە، سول كەزدە شيىرلاعان ماقالانى ۇستازىمنىڭ (سەيىتقالي مادۋانوۆ) دۇنيەدەن وتكەنىنە جىل تولۋىنا وراي قايتا جاريالاپ وتىرمىن.

«وزبەك» اتاۋى قايدان شىققان؟

قازاق پەن وزبەك ەجەلدەن ورتا ازيا كەڭىستىگىندە قويان-قولتىق ارالاسىپ، قاتار كۇن كەشىپ كەلە جاتقان تۋىس حالىقتار. گەوگرافيالىق ورنالاسۋىندا جانە كەيبىر مادەني ەرەكشەلىكتەر بولماسا، قازاق پەن وزبەكتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر. تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنەن ەڭ سوڭىندا اجىراپ، ەنشى العان حالىقتار قازاق پەن وزبەك دەسەك، ءسىرا قاتەلەسپەيمىز. ءبىر كەزدەرى ءبىر حالىق بولعان قازاقتار مەن وزبەكتەر تاعدىردىڭ جازۋىمەن XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءبىر-بىرىنەن ءبولىنىپ، بولەك وتاۋ تىكتى. وسى ايىرىلىسۋعا تۇرتكى بولعان تاريحي سەبەپتەر مەن وزبەكتەردىڭ كوشى-قون پروتسەستەرىن ح. ۆامبەري، ۆ.د.گرەكوۆ، ا.يۋ.ياكۋبوۆسكي، ا.ا.سەمەنوۆ، ب.احمەدوۆ، ت.سۇلتانوۆ، ب.كارىباەۆ سىندى ت.ب عالىمدار زەرتتەدى. «وزبەك» اتاۋىنىڭ شىعۋى تەگى حاقىندا عالىمدار ءبىراۋىزدان التىن وردانى بيلەۋشى وزبەك حاننىڭ (1312-1342) اتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن العا تارتادى. التىن وردا يمپەرياسى ىدىراعاندا جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىنداعى كوشپەلى تايپالار كەزىندە وزبەك حاننىڭ ۇلىسى بولعاندىقتان، ولار وزدەرىن «وزبەكپىز» دەپ اتادى. وسى ۇلان-عايىر ايماقتا 1428 جىلى بيلىك قۇرعان ابىلقايىر حاننىڭ ۇلىسى «كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى» دەگەن اتپەن تاريح ساحناسىنا شىقتى. كەيىن، ابىلقايىر حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا (1469 ج.ءو) كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنەن وزبەك، قازاق، نوعاي ۇلىستارى ءبولىنىپ، جەكە-جەكە مەملەكەتتەرگە نەمەسە ۇلتتارعا اينالدى.

ال، ماۋرانناحر حالقىنىڭ «وزبەك» اتالۋىنىڭ سەبەبى، ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حان 1500-1510 جىلدارى وزىنە قاراستى دەشتى-قىپشاق تايپالارىن (كوشپەلى وزبەكتەر) تايپالارىن باستاپ كەلىپ، ماۋرانناحردىڭ بيلىگىن تەمىر اۋلەتتەرىنەن تارتىپ الدى. بۇدان كەيىن، ماۋرانناحردا شايبانيتتەر اۋلەتى باسقاراتىن وزبەك مەملەكەتى پايدا بولدى. تاريحشى ت.سۇلتانوۆ بۇل تۋرالى: «وزبەك» ءسوزى شيبان ۇرپاعىمەن بىرگە ماۋرانناحر مەن حورەزم اۋماعىنا وتكەن تايپالاردىڭ اتىنا اينالدى» - دەپ، تۇجىرىمدايدى (ت.سۇلتانوۆ. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى. 56  بەت. مەكتەپ. الماتى، 2002).

الايدا، وزبەكتەردىڭ ۇلتتىق قۇرامى ءبىر تەكتى ەمەس، بىرنەشە كامپونەنتتەردەن تۇراتىنى بەلگىلى. تاريحشىلار وزبەكتەردىڭ «ورتا ازيالىق بولىكتەگى ەجەلگى وتىرىقشى حالىق (م.ي. سارتتار), سونداي-اق، كەزىندە دەربەس مەملەكەتتەر بولعان قارلۇق، وعىز، موڭعولدار (م.ي. سەلجۇك، قاراقان، تەمىر مەملەكەتتەرى) جانە قازاقپەن قانى دا، تەگى دە ءبىر كوشپەلى وزبەكتەر» (ك.امانجولوۆ، ق.راحمەتوۆ. «تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى». 212 بەت. الماتى، 1997) سەكىلدى الەۋمەتتىك-ۇلتتىق توپتاردان تۇراتىندىعىن ايتادى. بۇنى تاريحشى م.تىنىشباەۆ تا ءوز شىعارماسىندا بىلايشا باياندايدى: «وزبەكتەر قىشلاقتاردا تۇرسا، سارتتار قالالاردا ءومىر سۇرەدى. وزبەكتەن «رۋىڭ نە» دەپ سۇراساڭ، «كەڭەگەس، قىپشاق، قاتاعان، بارىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال، سارتتان رۋ سۇراساڭ، تەك «قالالىقپىن» دەپ جاۋاپ قاتادى» (م.تىنىشپاەۆ. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. 178 ب. الماتى،1993).

وسىعان بايلانىستى وزبەك ۇلتىنىڭ ءتىلى دە بىركەلكى ەمەس. وزبەك ءتىلى - حورەزم وزبەكتەرىنىڭ ءتىلى، فەرعانا جازىعىنداعى وزبەكتەردىڭ ءتىلى، جىزاق، سۇرحانداريا-قاشقاداريا وزبەكتەرىنىڭ ءتىلى بولىپ بولىنەدى. ءتىلشى عالىمدار وزبەك تىلىندەگى وزگەشەلىكتەردى بىلايشا جىكتەيدى: «وزبەك ءتىلى نەگىزىنەن قارلۇق، وعىز، قىپشاق ديالەكتىسى بولىپ بولىنەدى (ا.پ. حودجيەۆ. «وزبەك ءتىلى». تۇركى تىلدەرى ەنتسيكلوپەدياسى. 564 ب. استانا، 2002).

تاريحىمىز نە ايتادى؟

قازاق حاندىعى مەن وزبەك حاندىقتارىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا كەلەتىن بولساق، جالپى، ەكى مەملەكەت ورتا ازيا قالالارىن الما-كەزەك يەمدەنىپ وتىردى. قازاق حاندىعى كۇشەيگەن كەزدەرى تاشكەنت، فەرعانا، حورەزم، سامارحاندى جاۋلاپ السا، بۇقار، قوقان حاندىقتارى كۇشەيگەن كەزدەرى اۋليە-اتا، سايرام، تۇركىستان، تاشكەنت قالالارىن وزىنە قاراتتى. 1582-1598 جىلدارى تاۋەكەل حان تاشكەنت، فەرعانا، سامارحاندى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزدى. ەسىم حان بيلىك قۇرعان 1598-1628 جىلدارى بۇقار حاندىعى فەرعانا مەن سامارحاندى وزدەرىنە قايتارىپ الا الدى. بىراق، بۇدان كەيىنگى جىلدارى ەكى عاسىر ۋاقىت تاشكەنت ءۋالاياتى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە حورەزمدە دە قايىپ حان مەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ ۇلى نۇرالى حان بيلىك جۇرگىزدى. الايدا، قازاق حاندىعى ىدىراپ، حيۋا مەن قوقان حاندىقتارى كۇشەيگەن كەزەڭدە، كەرىسىنشە وڭتۇستىكتەگى قازاقتار ولارعا الىم-سالىق تولەۋگە ءماجبۇر بولدى.

بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستانداعى وزبەكتەر نەگىزىنەن قوقان حاندىعى تۇسىندا كوشىپ كەلە باستادى. ءاسىلى، قوقاندىقتاردان بۇرىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن 1780 جىلدارى تاشكەنت بيلەۋشىسى ءجۇنىس قوجا جاۋلاپ العان بولاتىن. ءجۇنىس قوجاعا دەيىن تاشكەنت پەن حودجەنت ءۋالاياتى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. بۇعان دەرەكتەر كەلتىرەر بولساق، 1720-1739 ۇلى ءجۇزدىڭ ورتالىعى تاشكەنتتى جولبارىس حان بيلەپ تۇردى. ول جوڭعار حاندىعىنا ۆاسسال رەتىندە مويىنسۇنىپ، سالىق تولەپ تۇردى. جولبارىس حانعا تاشكەنت ۋالاياتىمەن قاتار، سايرام، شىمكەنت، تۇركىستان، حودجەنت اتىرابىنداعى كوشپەندىلەر مەن ديقاندار باعىندى (زياەۆ ح.ز. تسەننىە ماتەريالى پو يستوري تاشكەنتا، وبششەستۆەننىە ناۋكي ۆ ۋزبەكستانە، 1971,  № 4, c.53,). جولبارىس حان 1739 جىلى ولگەننەن كەيىن تاشكەنت بيلىگىن تولە بي قولىنا الدى. تولە بيدەن كەيىن 1780 جىلدارى تاشكەنتتى ءجۇنىس قوجا بيلەدى.  (مالليتسكي ن.ك. يستوري تاشكەنتا پود كوكاندسكيم ۆلادىچەستۆوم. پروتوكولى زاسەداني... تۋركەستانسكوگو كرۋجكا ليۋبيتەلەي ارحەولوگي، گود 5. تاشكەنت، 1900, س. 127.) ي.ن.گرودەكوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تولە ءبيدىڭ كوزى تىرىسىندە ءجۇنىس قوجا وعان قىزمەت ەتىپ، ول ولگەننەن كەيىن تاشكەنت بيلىگىن ءوز قولىنا العان (گرودەكوۆ ن.ي. كيرگيزى ي كاراكالپاكي سىردارينسكوي وبلاستي. ت، ءى، يۋريدەچەسكي بىت، تاشكەنت، 1889, - VI, 298, 205 c.) ورىس زەرتتەۋشىسى يۆانوۆتىڭ كەلتىرگەن مالىمەتىنە قاراعاندا 1798 جىلى ءجۇنىس قوجا ۇلى ءجۇز جەرلەرىن وزىنە باعىندىرعان (يۆانوۆ پ.پ. كازاحي ي كوكاندسكوە حانستۆا. زاپيسكي ينستيتۋتا ۆوستوكوۆەدەنيا ان سسسر، ت. 7, 1939, س. 92-128). ال، ءا.ديۆاەۆ ءجۇنىس قوجاعا باعىنىشتى حالىقتار رەتىندە وزبەكتەرمەن بىرگە قازاقتىڭ قاڭلى، شاڭىشقىلى، باعىس جانە رامادان تايپالارىن اتاپ وتەدى (ديۆاەۆ ا. پرەدانيە و ۆوزنيكنوۆەني ازياتسكوگو گورودا تاشكەنتا. پروتوكولى زاسەدەني . تۋركەستانسكوگو كرۋجكا ليۋبيتەلەي ارحەولوگي، گود 5. تاشكەنت، 1900, س. 151).

وسى تۇستا ەرەكشە توقتالاتىن جايت، تولە بيدەن كەيىن تاشكەنتكە اكىم بولعان ءجۇنىس قوجانىڭ ۇلى ءجۇز جەرلەرىن بيلەگەنىمەن، ءوڭىردىڭ نەگىزگى بيلەۋشىسى وزبەكتەر بولدى دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، ءجۇنىس قوجانىڭ تەگى قازاق تا، وزبەك تە ەمەس. ياعني، ءجۇنىس قوجا تۇسىندا تاشكەنتتە قازاقتىڭ نەمەسە وزبەكتىڭ مۇددەسى باسىم بولعاندىعى جونىندە ناقتى دەرەك جوق. دەسەك تە، تولە ءبيدىڭ قىزمەتشىسى بولعان  ءجۇنىس قوجانى وزبەككە قاراعاندا قازاققا جاقىن بولدى دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار. بىراق، ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىز قۇر جورامال عانا. ال، تاريحي اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءجۇنىس قوجا ءداۋىرىن ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋىمىز كەرەك.

حVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا فەرعانا جازىعىندا وزبەكتىڭ مىڭ رۋىنىڭ ء(حVىى عاسىرعا دەيىن مىڭ رۋى ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولعان) ءبيى شاحرۋح ءوزىنىڭ تاۋەلسىز يەلىگىن قۇردى. شاحرۋحتىڭ ۇلى ناربوتا ءبيدىڭ تۇسىندا فەرعانا جازىعىنداعى تاۋەلسىز يەلىكتىڭ ىرگەسى كەڭەيىپ، قوقان قالاسىن استانا ەتتى. وسى كەزدەن باستاپ بۇل تاۋەلسىز يەلىك قوقان حاندىعى دەپ اتالا باستادى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا قوقان حاندىعى كۇشەيىپ، ۇلى ءجۇز جەرلەرىن جاۋلاپ الدى.  اتاپ ايتار بولساق، ءالىم حان تۇسىندا (1799-1809) 1808 جىلى تاشكەنتتى، 1809 جىلى شىمكەنت، سايرام، اۋليە-اتانى باسىپ الدى. 1816 جىلى قوقان بيلەۋشىسى ومار حان  تۇركىستاندى جاۋلاپ الىپ، جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە ۇلكەن توي جاسادى. (بەكماحانوۆ ە. كازاحستان ۆ 20-40 گودى ءحىح ۆەكا. «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى». C. 157-161 الما-اتا 1992)

قوقان بيلەۋشىلەرى جاۋلاپ العان جەرلەرىنە بەكىنىس سالىپ، وندا سالىق جيناۋشى قوقان اسكەرلەرىن ۇستاپ وتىردى. بۇنى حورۋنجي پوتانين ءوز جازبالارىندا باياندايدى (زاپيسكي و كوكاندسكوم حانستۆە حورۋنجەگو پوتانينا (1830) ۆەستنيك رگو، سپب، 1856, كن. 6, وتد، 2, چ. 18, س. 262). ياعني، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وزبەكتەر قوقان داۋىرىندە ساۋدا-ساتتىق جاساپ، سونداي-اق، جەرگىلىكتى قازاقتاردان سالىق جيناۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن قوقان اسكەريلەرىنىڭ  كەلۋىمەن پايدا بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. سەبەبى، بەلگىلى تاريحشى ي.ەروفەەۆانىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە زەر سالساق، وزبەكتەردىڭ ءحىح عاسىردان باستاپ وڭتۇستىك قازاقستاندا قونىستانا باستاعانىن بايقايمىز. ايتالىق، ي.ەروفەەۆانىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە قاراعاندا 1800-ءشى جىلدارعا دەيىن شىمكەنت، سايرام، تۇركىستاندا وزبەكتەر كوپ تۇرماعان. بولسا دا، از مولشەردە تۇرعان بولۋى مۇمكىن. مىسالى، 1785 جىلعا دەيىن سايرامدا بيلىك قۇرعان تۇرسىن حاننىڭ ۇلى كۇشىك حاننىڭ كەزىندە سايرامدا نەگىزىنەن نايمان تايپاسىنان 1700 وتباسىنىڭ (م.ي. 15-20 مىڭداي حالىق) تۇرعاندىعىن، ال، يقاندا 1717 جىلعا بيلىك قۇرعان قۇدايمەڭدە سۇلتاننىڭ ۇلى تۇرسىن حاننىڭ يەلىگىندە قوڭىرات، نايمان، كەيبىر ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءومىر سۇرگەندىگىن، تۇرسىننان كەيىن يقاندا ونىڭ ۇلى باراق حاننىڭ 1750 جىلعا دەيىن بيلىك قۇرعان كەزىندە 10 مىڭداي نايماننىڭ جانە قوڭىرات، ارعىن، دۋلات رۋلارىنىڭ قونىستانعاندىعى ايتىلادى (ي.ۆ ەروفەەۆا. كازاحسكيە حانى ي حانسكيە ديناستي. كۋلتۋرا ي يستوريا تسەنترالنوي ازي ي كازاحستانا. س. 76-80. الماتى، 1997).

ناعىندا، تۇركىستان ايماعىندا ءحىح عاسىرعا دەيىن دە وزبەكتەر كوپ شوعىرلانباعان ەدى. بۇل حاقىندا ي.ەروفەەۆا:  1738 جىلعا دەيىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولعان سامەكەنىڭ تۇسىندا تۇركىستان ايماعىندا تەك قوڭىرات، ارعىن، نايمان رۋلارى عانا ءومىر ءسۇردى.  سامەكە حاننان كەيىن ونىڭ ۇلدارى تۇركىستان ايماعىن (قارناق، ساۋران، وتىرار، سوزاق، وگىزتاۋ) ابىلمامبەت حان (1739-1771) مەن سەيىت حان (1741-1745) جانە ەسىم حان (1750-1798) بيلەپ، بۇل حانداردىڭ يەلىگىندە ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، ۋاق رۋلارى بولدى. ءتىپتى، تۇركىستاننىڭ سوڭعى حانى اليكەننىڭ تۇسىندا (1858-1860) بۇل ولكەدە قوڭىرات، قىپشاق، ءسارىۇيسىن رۋلارى ءومىر ءسۇردى (ي.ۆ ەروفەەۆا. كازاحسكيە حانى ي حانسكيە ديناستي. كۋلتۋرا ي يستوريا تسەنترالنوي ازي ي كازاحستانا. س. 76-95. الماتى، 1997) دەپ باياندايدى.

ياعني، ي.ەروفەەۆانىڭ XVIII عاسىردا سايرام، يقان، تۇركىستان ولكەسىندە وزبەكتەردىڭ قونىستانباعاندىعىن كورسەتۋى، ولاردىڭ وتۇستىك قازاقستانعا كەيىن قوقان حاندىعى كەزىندە كوشىپ كەلگەندىگىن دالەلدەيدى. ماسەلەن، XVII عاسىردا وڭتۇستىك قازاقستاندا بولعان توبىل ساۋداگەرى تاۋىش مەرگەن دە ءوز ەستەلىگىندە: «تۇركىستان قالاسىن 1000-عا جۋىق قازاقتاردىڭ مەكەندەيتىنىن (قازاق سسر تاريحى. ءى توم. الماتى: 1957, 172 بەت) جەتكىزەدى. ەگەر، تۇركىستان ايماعىندا وزبەكتەردىڭ ۇلكەن شوعىرى قونىستانعان بولسا، ساياحاتشىلار ونى دا جازىپ قالدىراتىن ەدى. ال، تاريحشى-ارحەولوگتار ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ سايرام قالاسى تۋرالى زەرتتەمەسىندە; XVI عاسىردان باستاپ سايرام قالاسىندا قازاقتاردىڭ سانىنىڭ تۇراقتى تۇردە ءوسىپ وتىرعاندىعىن ايتادى (ك.بايپاقوۆ پەن ا.نۇرجانوۆ. ۇلى جىبەك جولى جانە ورتا عاسىرلىق قازاقستان. «قازاقستان». الماتى، 1992. 54-56 بەتتەر)

سوڭعى جىلدارى يقاندىق تۋحتاش ماماەۆتىڭ تاريحي جانە شەجىرە مالىمەتتەرىنىڭ نەگىزىندە جازعان «يقون ۆا يقونليكلار» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسى دا ءبىزدىڭ تۇجىرىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى. تۋحتاش ماماەۆ ءوز زەرتتەۋىندە تۇركىستان اۋدانىنداعى يقان، يبا اتا، شاعا، سايرام اۋدانىنداعى اقسۋ، مانكەنت، قارابۇلاق، قارامۇرت سەلوسىنداعى وزبەكتەردىڭ سامارحان، حورەزمنەن كوشىپ كەلگەندىگىن ايتادى (مۋحاممادريزو ۋعلي تۋحتاش ماماەۆ. يقون ۆا يقونليكلار. 26-27, 66 بەتتەر. تاشكەنت 2003).
تۋحتاش ماماەۆتىڭ بۇل دەرەگىن ءتىلشى عالىم ا.حودجيەۆ تا راستايدى. ا.حودجيەۆتىڭ كوزقاراسىنشا وزبەك ءتىلى وعىز، قارلۇق، قىپشاق ديالەكتىسىنە بولىنەدى. وعىز ديالەكتىسىندە حورەزم وزبەكتەرى سويلەيدى. ال، يقان، قارابۇلاق، قارامۇرت وزبەكتەرىنىڭ ءتىلى وزبەك ءتىلىنىڭ وعىز ديالەكتىسىنە جاتادى. (ا.پ. حودجيەۆ. «وزبەك ءتىلى». تۇركى تىلدەرى ەنتسيكلوپەدياسى. 564 ب. استانا، 2002). بۇل، يقان، يبا اتا، قارابۇلاق، قارامۇرت وزبەكتەرىنىڭ سامارحان، حورەزمنەن كوشىپ كەلگەندىگىنە ناقتى دالەل بولا الادى.  
ال، سامارحان، حورەزم وزبەكتەرى وڭتۇستىك قازاقستانعا قاشان كوشىپ كەلدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ولاردى ءحىح عاسىردا كوشىپ كەلدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. تاريحشى-ارحەولوگ م. تۇياقباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يقان مەن يبا اتاعا وزبەكتەر ءحىح عاسىردا كوشىپ كەلگەن. سەبەبى، بۇنداعى وزبەكتەردىڭ قورىمى ءحىح عاسىرعا ءتان. ال، وعان دەيىنگى يقان توڭىرەگىندەگى قورىمداردا قازاقتار جەرلەنگەن. بۇعان ءوزىمىز تۇركىستان توڭىرەگىندەگى وزبەك اۋىلدارىنا ەكسپەديتسيا جاساعانىمىزدا دا كوز جەتكىزدىك. يقاندىق وزبەكتەر ارى كەتسە بەسىنشى اتاسىنىڭ عانا مولاسىن كورسەتە الادى. ودان بۇرىنعى اتا-بابالارىنىڭ قايدا جەرلەنگەندىگىن ناقتى نۇسقاي المايدى.

جالپى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە قوقان حاندىعى ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن كەزدە ولارعا قازاقتىڭ 150 000 وتباسىسى باعىنعان (تسگا ۋزسسر، ف. ي-336, وپ، 1 د، 1, ل. 10-43, 54-55) بۇل - 150 000 وتباسى دەگەنىمىز ادام سانىنا شاققاندا شامامەن 600-700 مىڭعا جۋىق حالىق بولادى. ال، قوقاندىقتارعا 600-700 مىڭ قازاقتى ۋىسىندا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قانشا اسكەر كەرەك ەدى؟ بىزدىڭشە، قوقان حاندىعى وڭتۇستىك قازاقستاندى بيلەۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 60-70 مىڭ اسكەر ۇستاپ تۇردى دەپ شامالايمىز.

ايتسەدە، وڭتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارى قوقان ەزگىسىنە ۇدايى ءوز قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ كەلگەن. مىسالى، 1821 جىلى قوقاندىقتاردىڭ ەزگىسىنە شىداي الماعان 12 مىڭ قازاق تەنتەك تورەنىڭ باسشىلىعىمەن سايرام مەن شىمكەنتتە كوتەرىلىس جاسادى. ومار حاننىڭ كوتەرىلىستى باسۋعا جىبەرگەن اسكەرباسىسى ابۋلقالىم اتلاق ءوزىنىڭ ايلاكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا سايرام مەن شىمكەنتتى باسىپ الىپ، كوتەرىلىستى جانشىدى (دوبرومىسلوۆ ا.ي. گورودا سىردارينسكوي وبلوستي كازالينسك، پەروۆسك، اۋليە-اتا ي چيمكەنت. تاشكەنت، 1912.312 c.).  وسىدان كەيىن، قوقاندىقتار ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن ءمادالى حان بيلىك (1822-1842) جۇرگىزگەن جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستاندا كوپتەگەن جاڭا بەكىنىستەر سالا باستادى. وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگى دەرەكتەردە بۇل بەكىنىستەردى: «جاڭاقورعان، قوشقورعان، دىڭقورعان، شىمقورعان، قامىسقورعان» دەپ كورسەتكەن. بۇل جاڭا بەكىنىستەرگە وزبەكتەردىڭ كەلىپ قونىستانعاندىعىن ۆ.ا كاللاۋر دا ءوز جازباسىندا باياندايدى (كاللاۋر ۆ.ا . ك يستوري گ. اۋليە-اتا. پروتوكولى زا سەداني ي سووبششەني چلەنوۆ تۋركەستانسكوگو كرۋجكا ليۋبەيتەلەي ارحەولوگي. گود 8, 1903, س. 11-18.) ال، وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك اريحيۆىندە بۇل جاڭا بەكىنىستەردىڭ اربىرىندە شامامەن 250 وزبەك وتباسىسىنىڭ قونىستانعاندىعى ايتىلادى (تسگا ۋزسسر، ف. ي-715, 1, 27, دوك. 210). ياعني، سوندا قوقاندىقتاردىڭ ءاربىر بەكىنىسىندە 1000-نان استام وزبەكتىڭ قونىستانعاندىعىن شامالاۋعا بولادى.

زادىندا، وڭتۇستىك قازاقستاندى قوقان بيلىگىنەن ازات ەتۋ ماسەلەسى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ  نازارىنان ءبىر ءسات تە تىس قالعان ەمەس. مىسالى، كەنەسارى حان 1841 جىلى رەسەيمەن اراداعى ۋاقىتشا بەيبىتشىلىك كەلىسىمدى پايدالانىپ، وڭتۇستىك قازاقستاندى قوقان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ ءۇشىن 4 مىڭ قولمەن كەلىپ، جاڭاقورعان، جۇلەك، اقمەشىت بەكىنىستەرىن شاپتى. سوزاق بەكىنىسىن 18 كۇن قورشاپ ۇستاپ، سوڭىنان باسىپ الدى. بىراق، رەسەي  پاتشالىعى كەنەسارى حاننىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورقىپ، ۋاقىتشا كەلىسىمدى بۇزۋىنا بايلانىستى، كەنەسارى حان ارقاعا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. (بەكماحانوۆ ە. كازاحستان ۆ 20-40 گودى ءحىح ۆەكا. «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى». C. 254-255. الما-اتا 1992)
شەرالى حان (1842-1845) مەن حۇدايار حان (1845-1875) تۇسىندا قوقان حاندىعى السىرەپ، ىدىراۋ جانە جويىلۋ كەزەڭىن باسىنان كەشىردى. قوقان حاندىعىنىڭ ەكى بۇيىرىنەن، ءبىرى ارال تەڭىزىنەن سىردىڭ بويىن جاعالاي ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ اسكەرى، ءبىرى جەتىسۋدان ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ اسكەرى كەلىپ، بار-جوعى بەس-ون جىلدىڭ ىشىندە قوقان حاندىعىن جاۋلاپ الدى. وسى كەزدە جەرگىلىكتى قازاقتار ءدىنى ءبىر قوقاندىقتارعا ەمەس، رەسەي اسكەرىنىڭ جاعىنا شىقتى. سەبەبى، قوقاندىقتار وزدەرىنە باعىنىشتى جەرگىلىكتى قازاقتاردى اياۋسىز ازاپتاپ كەلدى. ونى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ مىنا ەستەلىگىنەن كورۋگە بولادى:

«كەشە XVIII (بۇندا قاتە كەتكەن ءحىح عاسىر بولۋى كەرەك) عاسىردىڭ ىشىندە قازاق ۋالاياتىندا «قوقان زامانى» دەگەن زامان بولدى. سوندا قازاقتا ماقال بولىپ قالدى «اق جالاۋ باردا مالىم بار دەمە، ازىرەيىل باردا جانىم بار دەمە» دەگەن ءسوز. ول اق جالاۋ دەگەن قوقان حاندارىنىڭ ەل شاباتۇعىن قوسىنى ەكەن. ول اق جالاۋ ات ۇستىندە جۇرگەندە قازاقتىڭ مالىندا، باسىندا، قاتىن-قىزدارىندا ەرىك بولمادى. قازاقتى شاپقاندا قالاي شاپتى، اتقا مىنەر، سويىل ۇستارىن تەگىس قىرىپ، بەسىكتەگى بالالاردىڭ ۇيات جەرىن قاراتىپ، ەركەك كىندىكتەن دانەمە قالدىرماي، مال-جان، ءۇي-مۇكامالىن قوسىنداعىلارعا ولجالى قىلىپ، قاتىندارىن اپارىپ كۇڭ ورنىنا جۇمسادى. جالعىز-جارىم ەركەكتەردى اق جالاۋدىڭ ۇستىندەگىلەرگى حاندارىنان، قولباسىلارىنان جاسىرىپ، ۇرلاپ، ولتىرمەي ءتىرى الىپ كەتىپ، تاشكەنتتە قوقاننىڭ ار جاعىندا قانباعىس، دوسباعىس دەگەن ەلىنە جيىرما بەس ىسەك-تۇساققا ساتادى. سونان ولمەي، ءتىرى قۇتىلىپ كەلگەن شالدارمەن سويلەسىپ، وسى اڭگىمەنى وزدەرىنەن ەستىدىم...» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. «ايقاپ» جۋرنالى 1913 ج.)

سونداي-اق، شىمكەنت وڭىرىندە قوقاندىقتاردىڭ شاريعاتتا جوق «قىز سالىعىن الامىز» دەگەن ىسىنە ساپاق بي، ءمادالى قوجا، تەلقوجا باتىر، ىرىسقۇلبەك باتىر، مۇسابەك باتىرلاردىڭ قارسى شىعىپ، ورداباسى تاۋىندا قوقاننىڭ نامەستنيگى مىرزا ءبيدى اسكەرىمەن بىرگە جويىپ جىبەرگەن ء(ابدىھام شىلتەرحانوۆ. شىعارمالارى ءىى توم. 70-72 بەتتەر. ورداباسى. شىمكەنت 2007). ەگەر، قوقان بيلەۋشىلەرى شاريعاتقا ساي حالىقتى ادىلەتتى باسقارعان بولسا، ساپاق بي، ءمادالى قوجا، مۇسابەك باتىر، سىپاتاي باتىر، بايزاق داتقا، قاناي داتقالار ءدىنى باسقا رەسەي اسكەرىنە بولىسىپ، قوقانعا قارسى سوعىسپاس ەدى. قوقاندىقتاردىڭ قازاقتارعا جاساعان شەكتەن تىس زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن باتىرلار تۋرالى حيكايالار حالىق اۋزىندا ءالى ايتىلادى. بۇنى ءمادالى-قوجا، مايلى-قوجا، قۇلىنشاق، جامبىل، ءسۇيىنبايلاردىڭ جىرىنان كورە الامىز.

تاريحي نەگىزى ءالسىز شىعارما ەلدى بۇلدىرەدى

ءاسىلى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قاڭلى، قاتاعان-جايما رۋلارىنان جانە ءتۇبى اراب بولىپ تابىلاتىن قوجالار مەن سۋناقتاردان تۇرادى. تاريحشى ز.جانداربەك بۇل رۋلاردىڭ وزبەكتەنىپ كەتۋ سەبەبىن ولاردىڭ ناحشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، شاريعاتتى قاتاڭ ۇستانىپ، ادەت-عۇرىپتاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ سالتىن بۇزعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى (ز.جانداربەك. ياساۋي جولى جانە قازاق قاۋىمى. ەل-شەجىرە. بەتتەر. الماتى، 2006. 232-233 بەتتەر).

ز.جانداربەكتىڭ بۇل تۇجىرىمى قيسىندى بولعانىمەن، كەلىسە قويۋ قيىن. بىزدىڭشە، XVI عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد شايباني حان كوشپەلى وزبەك تايپالارىن باستاپ بارىپ ءماۋرانناحردى جاۋلاپ العاندا، كوشپەلى تايپالاردىڭ ءتۇرى مەن ءتىلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، كەيىن قوقان حاندىعى كەزىندە قايتا كوشىپ كەلگەن. ءۇش عاسىر ۋاقىتتا وزگە جەرگە قونىس اۋدارعان كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ وزگەرىسكە ۇشىرارى انىق. بۇعان تاريحتان كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى; پولشاداعى قارايىمدار، مولدوۆاداعى عاعاۋىزدار، يرانداعى قاشكايلار، انادولى تۇرىكتەرى، كاۆكازداعى تۇركى حالىقتارى، قىرىمداعى نوعايلار ءبىر كەزدەرى كوشپەلى عۇمىر كەشىپ، سول جەردەگى جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ۇزاق ۋاقىت تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋىنىڭ ناتيجەسىندە وزگەرىسكە ۇشىرادى. ءتىپتى، كەشەگى 30-شى ۇركىنشىلىك جىلدارى اۋعانستان مەن يرانعا ۇدەرە كوشكەن قازاقتار، بار-جوعى 50-60 جىلدا ازداپ بولسا دا پارسىلاندى. سول سەكىلدى ءXVى عاسىردىڭ باسىندا ماۋرانناحرعا اۋعان كوشپەلى جۇرت، جەرگىلىكتى وتىرىقشى حالىقپەن بىتە-قايناسا ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە بىرتىندەپ سارتتانىپ (وزبەكتەندى) كەتتى. بۇعان تاعى ءبىر مىسال; XVI عاسىرعا دەيىن ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقتىڭ قىرىق، ءجۇز، مىڭ سەكىلدى رۋلارى بۇگىندە وزبەك ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ءومىر سۇرۋدە (بۇل شەجىرە ز.جانداربەكتىڭ جەكە قولجازبا قورىنان الىندى). سوندىقتان، ءبىز بۇل ماسەلەدە ماۋرانناحرداعى تابيعي تۇردە وزگەرىسكە ۇشىراعان بۇرىنعى وزبەكتەر ءXىح عاسىردا قوقان حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستاندى جاۋلاپ الۋىمەن تۇركىستان، سايرام اۋداندارىنا كەلىپ قونىستاندى دەپ تۇجىرىمدايمىز.

راس، كەيبىر بەيپىل اۋىزدار سايرام سەلوسىندا 100 پايىز وزبەكتەردىڭ تۇرۋىنا بايلانىستى، اقسۋكەنت ءوڭىرىن وزبەكتەردىكى دەپ ايتىپ قالىپ ءجۇر. بۇل تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. سايرام قالاسى قاسىم حان بيلىك قۇرعان (1509) كەزدەن باستاپ قازاقتاردىڭ قالاسى بولىپ كەلدى. بۇنى وزبەك زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءوزى دە مويىندايدى (ميراحماد ميرحالدارۇلى. سايرامدا بار سانسىز باب. زيارات ورىندارى. 8 بەت. شىمكەنت، 2004). ءاز-تاۋكە حان بيلىك قۇرعان 1680-1715 جىلدارى سايرامداعى «مورتوبە» (تاريحشىلار «مارتوبە» دەپ قاتە اتاپ ءجۇر. نەگىزىندە «مورتوبە» حان جارلىعىنا ءمور باسىلاتىن جەر ماعىناسىن بەرەدى) حان ورداسى بولىپ كەلگەن. تاۋكە حاننان كەيىن تۇرسىن حان مەن كۇشىك حاندار XVIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن سايرامدى بيلەپ كەلدى (ي.ۆ ەروفەەۆا. كازاحسكيە حانى ي حانسكيە ديناستي. كۋلتۋرا ي يستوريا تسەنترالنوي ازي ي كازاحستانا. س. 76-80. الماتى، 1997).

بۇگىنگى سايرام سەلوسىن مەكەندەيتىن تۇرعىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ارعى اتالارى ارابتان شىققان قوجا اۋلەتتەرى. سايرامنان تابىلعان شەجىرەلەر مەن ەسكى كەسەنەلەر وسىلاي دەۋىمىزگە اكەپ سايادى. ال، اراكىدىك كەزدەسەتىن رۋى جوق سارتتار بولسا، قوقاننىڭ بەكىنىستەردەگى سالىق جيناۋشى اسكەريلەرى جانە ساۋدا-ساتتىق جاساپ كەلگەندەر. قوقان داۋىرىندە بۇنداي كوشى-قون ۇدەرىسىنىڭ بولعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە جوعارىدا ايتىپ وتتىك. بۇگىنگى كۇنى سايرام سەلوسىندا وزبەكتەر كوپ تۇرسا دا، ءبىز سايرامدى قازاق مەملەكەتىنىڭ اجىراماس بولىگى دەپ تانيمىز. سەبەبى، سايرام اۋدانىنداعى قارابۇلاق، قارامۇرت سەلوسىنداعى وزبەكتەر حورەزمنەن كوشىپ كەلگەن كەلىمسەكتەر. ال، قازاقتىڭ سيقىم، شىمىر، جانىس، وشاقتى، سىرگەلى رۋلارى سايرام وڭىرىندە ەجەلدەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. سوندىقتان، بەس عاسىردان بەرى اقسۋكەنت («سايرام» پارسىشادان اۋدارعاندا «اق قالا») ايماعى قازاق مەملەكەتىنىڭ مەنشىگى ءھام بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماۋعا ءتيىستى.

ءتۇيىن

قازاقستاندا وزبەك، وزبەكستاندا قازاق ماسەلەسى كوتەرىلسە، بۇدان ەكى مەملەكەتتىڭ دە ۇتىلاتىندىعى داۋسىز. الەۋمەتتانۋشى م.ەرتاەۆتىڭ زەرتتەمەلەرىنە قاراعاندا، وزبەكستاندا 1.5 ميلليون قازاق تۇرسا، قازاقستاندا رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 375 مىڭ وزبەك تۇرادى ەكەن (م.ەرتاەۆ. قازاق جانە وزبەك دياسپورالارىنىڭ الەۋمەتتىك-تاريحي دامۋ ۇردىستەرى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتيالىق جانە ساياسي ومىرىندەگى ن.تورەقۇلوۆتىڭ ءرولى» اتتى كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. 201-203 بەتتەر). بۇل تسيفرلار ەكى ەل ءۇشىن دە ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى. اسىرەسە، وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ دياسپورا ەمەس، يررەدەنت (تاريحي سەبەپتەرمەن وزگە مەملەكتتىڭ اۋماعىنا كىرىگىپ كەتكەن ۇلت شوعىرى) ەكەنىن ەسكەرسەك، وزبەكتەر ءۇشىن بۇل اسا نازىك ماسەلە سانالادى. ياعني، وزبەك دياسپوراسى سايرامدا ەنشىمىز بار دەسە، قازاقتار ونىڭ قارىمتاسىنا كەزىندە ۇلى ءجۇزدىڭ ورتالىعى بولعان تاشكەنت ءۋالاياتىن، شىرشىقتى، ءمىرزاشولدى، تامدىنى، بايمۇراتتى، ۇشقۇدىقتى، قاراقالپاقستاندى سۇراسا، ونىڭ ونبەيتىن داۋعا اينالارى ءسوزسىز. سوندىقتان، وزبەك دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى ەكى حالىقتىڭ تاتۋلىعىنا جارىقشاق تۇسىرەتىن تاريحي نەگىزى ءالسىز شىعارمالارىنا قايتا تۇزەتۋ ەنگىزۋى قاجەت دەپ بىلەمىز.

Abai.kz