Spiyker - Aydos Amantayúly. Jazushy-tarihshy.

Súhbattasqan - Álimjan Áshimúly.     

«Qazaq jalqau» degendi bógdeler oilap tapqan, qazaq jalqau emes!

– Aydos myrza, Almatygha hosh keldin?      

– Raqmet sizge!    

– Qytay astanasy Beyjinnen kele jatyrsyng ba?      

– Beyjinnen emes, AQSh-tyng Niu-Yrok qalasynan keldim. Almatygha kelgenime onshaqty kýn boldy.

– Sonda qalay, Amerikagha qonys audaryp ketken joqsyng ba?

– Qonys audarghanym joq, doktoranturada oqyp jatyrmyn.      

– Qanday mamandyqpen?

– Tariyh.    

– Otbasyng bar ghoy?

– 2014 jyly otbasyn qúrgham, bir qyzym bar. Olar Beyjinde túrady. Qytaydaghy pandemiyagha baylanysty eki jyl boldy Beyjinge bara almay jýrmin. Al múnda әkem Amantay eki el arasyndaghy iskerlik baylanystarmen ainalysyp jýr. Ákemning Almatygha kelip jatyp qalghanyna da bir jyl boldy. Osy joly әkemdi qara tútyp Almatygha kelgen jayym bar. Beyjindegi ýide sheshem, júbayym jәne qyzym túryp jatyr.       

– Ózing Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ning filologiya fakulitetin bitirip eding ghoy?

– IYә, dúrys aitasyz. Almatydaghy oquymdy bitirip barghannan keyin 2015 jyly Qytaydaghy shetelge shyghyp oqityn talapkerlerding qataryna qosylyp men de emtihan tapsyrdym. Jolym bolyp AQSh-tyng Niu-York qalasyndaghy Ringhantun uniyversiyteti Tarih fakulitetining magistraturasyna qabyldandym. Ony eki jyl oqyp bitirip kelgennen keyin, aragha eki jyl salyp 2019 jyly qayta baryp, RHD doktoranturada oqyp jatyrmyn. Bir jaghynan studentterge shyghys Aziya tarihynan, әsirese qytay tarihy men mәdeniyetinen sabaq berip jýrmin.     

– Mening biluimshe Qytayda oqyp jatqan oqu ornyn tastap, Qazaq eline kelip oqyghan qandastardyng biri ózinsin. Sol doktoranturany Amerikagha emes, osynda oqugha bolar edi ghoy?

– IYә, men memlekettik emtihannan ótip Shanshy pedagogikalyq uniyversiytetine oqugha týskem. Alayda qanday kýshting tartqanyn bilmedim, ayaq astynan Qazaqstangha kelip oqyghym kelip, Qytaydaghy oquymdy jalghastyrmay tastap kettim.  

–  «Qanday kýsh tartqanyn bilmedim» deysin, ol boyyndaghy alpys eki tamyrda aghyp jatqan qazaqtyng qany ghoy?

– Mýmkin. Beyjinde esikting aldyna shygha kelseng aldymen hanzudy kóresin. Ózinning qazaq ekenindi bilseng de, biraq qytay tilinde sóilep, qytaysha oilap, qytaysha jazyp jýrgenimdi bir týrli qor sanay bastadym. Ary qaray Qytaydyng joghary oqu ornyn oqysam Qytaygha kerek maman bolghanymmen, qazaqqa kerek bolmay qalmaymyn ba degen ýrey boyymdy biyledi. Búdan aryludyng bir-aq joly bar, ol – Qazaqstangha baryp oqu dep bildim. Osy senimim meni aldamady, Qazaq eline kelip, eng bedeldi joghary oqu orny Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ding filologiya fakulitetine oqugha týstim. Sol arqyly qazaq tilin ýirenip, qazaqtyng әdebiyeti, mәdeniyeti jәne tarihyn bile bastadym. Bilikti ústazdardan bilim aldym, talay dostar taptym. Biraz shygharmalarym osynda dýniyege keldi. Siz aitqanday, múnda da oquymdy jalghastrugha tolyq mýmkindik boldy. Biraq men qúrlyq attap oqudy oiladym. Óitkeni, men aghylshyn tilin jaqsy bilemin, sol sebepten de AQSh-qa baryp oqyghym keldi. Qazaq әdebiyetin, mәdeniyetin jәne tarihyn amerikalyqtargha shamamnyng kelgenshe tanystyrudy armandadym.

– Amerikalyqtar qazaq tarihyna qyzyghady dep oilaysyng ba?

– Olar Shyghys Aziyalyqtardyng tarihyna qyzyghady, әsirese, Qytay tarihy men mәdeniyetin jaqynyraq bilgileri keledi eken. Óitkeni Qytay Aziya qúrlyghyndaghy jan sany eng kóp, alpauiyt, órkeniyetke bet alghan elding biri sanaydy. Mýmkin, sol jaghynan da olargha búl elding tarihy men mәdeniyeti qyztyratyn bolar.

–  Shyghys halyqtary demekshi, Orta Aziya halyqtarynyng tarihy AQSh-ta sabaq retinde ótile me eken?  Basqany aitpaghanda qazaqtyng tarihyn oqyta ma?     

– Orta Aziyadaghy týrik tildes halyqtardyng tarihy turaly kemeldi tarih az, әsirese qazaq tarihy joqtyng qasy. Bar bolghan kýnning ózinde, qazaqtyng erte zamandaghy tarihyn arab pen parstyng tarihyna birlestirip zerttese, al keyingi tarihyn orystyng tarihyna qosyp zerttep kelgen. Basqa uniyveristetterde qazaq tarihyna qatysty sabaqtar ótile me, ótilmey me ol jaghyn bilmedim. Biraq men oqyp jýrgen uniyversiytette qazaq tarihyna qatysty sabaq ótilmeydi.

– Jalpy amerikalyqtar qazaq degen últty bile me eken?

– Qazaq halqy turaly biletinder óte az dep aitugha bolady. «Qazaqstan» dep aitylsa, aldymen Golovkiydi aitady, odan keyin jana tanylyp jýrgen әnshi Dimash Qúdaybergendi biledi.

– Qytayda bolsyn, Qazaqstanda bolsyn әdebiyet salasynyng ózing qúralpas qalamgerlerding birazy seni aqyn-jazushy, filolog retinde jaqsy biledi. Filologting tarih ghylymyna bet búrghany bәrimizge qyzyq bolyp túr.     

– Men filologiya mamandyghynan nemese jazushylyqtan nәtiyje shyghara almaghanymnan tariyhqa bet búrghanym joq. Onyng belgili sebepteri bar – qazir Qytayda shygharmashylyq erkidik shekteldi, jazghan shygharmalardy bastyryp shygharu óte qiyndap ketti, san ret sýzgiden ótedi. Jәne bir jaghynan kitaptyng ótimi tómendegen, oqyrman azayghan. Búl men ghana emes, jalpy Qytaydaghy qalamgerlerding ortaq bas auruyna ainaldy desem bolghanday. Sol sebepti keybir aqyn-jazushylar basqa kәsipke auysyp jatyr. Búl – qalamgerler jazushylyghymen bir jolata qoshtasyp ketip jatyr degendi bildirmeydi.   

– Qazirgi kitap oqityndar qarttar men әdebiyetting ainalasynda jýrgender ekeni belgili. Búl әlemdik problamagha ainalghan sekildi me qalay?

– Solay dese de bolady. Qytaygha qaraghanda basqa elderde shygharmalyq erkindik bar, óz qaltasynan tólese de kitap shyghara alady. Qazirgi kezde kitapty oqityn adam emes, kinony kóretin adamdardyng qatary azayyp ketken. Jastar «Tik-Tok» sekildi әleumettik jelilerdi kórgendi jaqsy únatady. Onyng ózi 5-6 minuttan aspaghan jaghdayda, odan asyp ketse olardyng shydamy shydas bermeydi. Ádeby shygharmalardy oqugha kóbining yntasy joq. Aqyn-jazushylar, әdebiyet tanushylar, jurnalister jәne azdy-kópti ózge oqyrmandar oquy mýmkin.

– Búl ýrdis qashangha deyin jalghasady dep oilaysyn?

– Búl ýrdis pәlen uaqytqa deyin jalghasady dep, qazir kesip aitugha kelmes.  Qalay degenmen de adamdardyng әleumettik jeliden jalyghatyn kezi keledi dep oilaymyn. Sodan bastap qaytadan júrt kitap oqugha bet búra bastaytyn bolady.     

–  Sol sebepti tarih mamandyghyn tandap otyrmyn deysing ghoy.

– Óz basym, әdebiyet pen tarih qústyng eki qanatynday egiz ghylym dep sanaymyn. Keybir әdebiyetshilerding tarihshy, al keybir tarihshylardyng әdebiyetshi bolyp ketetini osyghan baylanysty bolsa kerek. Búl eki mamandyqty qatar mengergen adam myqty әdebiyetshi nemese myqty tarihshy bolyp shyghuy mýmkin. Búl bir, ekinshi jaghynan ózim de tariyhqa búrynnan qyzyghatynmyn. Osynday birneshe sebep mening tarihshy boluyma jol ashty.

– Doktorlyq dissertasiya deymiz be, әlde monografiya deymiz be, zertteu enbegindi qay taqyryptan jazyp jatyrsyn?

– Óziniz jaqsy bilesiz, mening әke-sheshem Shynjanda tughanymen, al men Beyjinde tughan qazaqpyn. Balabaqshadan tartyp, mektep bitirgenge deyin qytay tilinde oqydym. Almatydaghy Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ning filologiya fakulitetine kelip oqugha týskennen keyin baryp, qazaq tarihyna degen qyzyushylyghym tipti de arta týsti. Qazaqqa qatysty tarihy kitaptargha den qoydym, qazaqtyng arghy-bergi tarihyn kóbirek bilgim keldi. Osy talpynysym meni aldamady.

Al sizding súraghynyzgha kelsek, mening zerttep jazyp jýrgen taqyrybym Qytaydyng Chin handyghy men qazaq handyghynyng arasyndaghy ekenomikalyq sauda-satyghy. Mening múny jazudaghy maqsatym – qazaqsta sauda-satyq bolghan ba, bolmaghan ba? Bolsa qay kezden bastaldy, qay dengeyde boldy? Osyny tarihy derekterge sýienip dәleldeu bolyp otyr.

Bala kezimde men ózge halyqtyng auzynan «qazaqta sauda-satyq bolmaghan» degendi jii estiytinmin, qazaqtardyng ózderi de aityp jýretin. Al Qazaqstangha kelsem qazaqtardyng bazarda sauda-satyqpen ainalysyp jýrgenin kórip tanghalghanym bar.

–  Bizding ata-babalarymyz Shyghys pen Batysty jalghastyrghan Jibekjoly boyyndaghy qalalardyng han bazaryn qyzdyrghany tarihtan belgili ghoy. Qytaydyng jibek torghyny, arabtyn, Europanyn  týrli búiymdary bizding dalamyzgha qalay kelgen, sol ata-babalarymyzdyng aiyrbas saudasy arqyly kelgen joq pa?      

– Dúrys aityp otyrsyz. Men qazaq tarihyna qatysty Qytaydyng tarihyna ýnligenimde siz aityp otyrghan osynday derekterdi kóptep kezdestirdim. Olar jay sauda, satyq jasap qoymastan, kýmis, altyn, gauhar sekildi asyl búiymdar saudasyn da jaqsy jasay bilgen.

–  Býginge deyin qansha shygharmang jaryq kórdi?     

– Óziniz bilesiz men shygharmalarymdy qytay tilinde jazamyn ghoy. Men kórkem әdebiyetke ólenmen keldim. «Synyqtan qúralghan symbat» degen óleng jinaghym  Beyjindegi «Qytay kino» baspasynan 2007 jyly jaryq kórdi. Osy jinaghymdaghy «On besinshi kóktemim» degen poemamdy «Ile aghartuy» jurnalynyng bólim redaktory, aqyn Sәrsen Túrdybekúly degen aghamyz qazaq tiline audarypty. Búl poema «Ýrker» (2010 j.) jurnalynda jariyalandy. Qytaydaghy aghylshyn tilinde shyghatyn, óte tanymal basylym «Chutzpan» («Tiannan») jurnalynda jariyalanghan «Jetesiz» degen povestimdi Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ding týlegi, audarmashy Bibol Álipbayúly aghylshyn tilinen audaryp «Jalyn» jurnalyna jariyalady, búl povesti sol jyly atalghan jurnaldyng «Ghabit Mýsirepov» atyndaghy syilyghyn enshiledi.  Beyjindegi Ortalyq radio stansiyasy qazaq bólimining jetekshisi, audarmashy, redaktor Qanatbek Júmabayúly «Almatyny jazu qiyn» degen essemdi audarghan bolatyn, búl Shynjandaghy «Ile aidyny» jurnaly men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng «Qazaq әdebiyeti» gazetine jariyalandy. Al «Qoyan men qonjyq» atty әngimem men «Aydos-Sholpan» degen romanymdy belgili aqyn, audarmashy, Ortalyq qazaq radiosynyng diktory Balapan Rabatov qazaq tiline audarghan bolatyn. «Qoyan men qonjyn» әngimem 2010 jyly «Júldyz» jurnalynda jaryq kórse, al romanym Shynjang jastar baspasynan eki kitap bolyp jaryq kórdi. Mening «Jetesiz» povestim men «Aydos-Sholpan» romanym qazaq ómiri men qazaq tarihyna qatyty órilgen sýbeli tuyndylarym sanalady. 2015 jyly Beyjindegi Qytay az últtar jazushylar qoghamy men «Aqsay» qazaq әdebiyeti qoghamy úiymdastyrghan bayqauda «Aydos-Sholpan» romanym «Eng ýzding daryn» syilyghyn jenip aldy.

Al memlekettik josparmen «Beyjing baspasy» maghan balalargha qatysty ertegi jazudy tapsyrghan bolatyn. Sonyng nәtiydesinde «Sәlimanyng týsi» (2018 j.) degen atpen ertegiler jinaghym basylyp shyqty. Nesin jasyrayyn,  búl kitabym biraz keshinkirep jaryq kórdi. Odan keyin Abay men Múqaghalidyng biraz ólenderin qytay tiline audardym.

Búlardan basqa qytay tilndege týrli basylymdarda jariyalanyp qazaq tiline audarylylyp ýlgirmegen biraz әngimelerim, esselerim bar.   

– Balalar ertegisin bayyrghy ata-әjelerimiz aitatyn dәstýrmen jazdyng ba?

– Qazirgi balalardy onday ertegilermen alday almaysyn, jana zamannyng dәstýri men ghylymymen birlestirip jazugha tura keldi. Qazir qazaq qana emes, әlem balalary kompiuter men qalta telefongha telmirip otyr ghoy. Sol sebepten keyde ghylymy fantaziyagha sýienip, soghan beyimdep jazugha tura keldi.

– Qazir jazyp jýrgen nemese osynynday taqyrypta shygharma  jazsam dep oilanyp, tolghanyp jýrgen dýniyelering bar ma?

– Qazir kórkem shagharmamen ainalysyp jýrgenim joq. Qytayda songhy jyldary kitap shygharu óte qiyndap ketti. Sol kezde oilandym, bir tuyndyny jazyp alyp ony ómir boyy baspadan shyghara almay jýrseng múnyng ne qyzyghy bar dep. Mening oqyrmandarym qytaylar jәne qytay tildi qazaq jastary bolatyn. Qazaq tiline audarylghan shygharmalarymdy oqyghan oqyrmandar da mening shygharmalarymdy óte jyly qabyldady, әdebiyettanushylar, synshylar joghary baghalady . Osyghan rizamyn.    

 – Aydos, sening shygharmalarynmen men jaqsy tanyspyn. «Aydos-Sholpan» atty romanyndy oqydym. Shygharmada qazaqtyng tarihy men ómiri, salt-dәstýri, әr dәuirding sal serileri, aqyndary, әnshi-kýishileri, batyrlary, abyzdary, Aydosy men Sholpany ózgeshe bir әdispen sheber órilgen. Jalpy sening prozalyq shygharmalarynda qazaqtyng iysi anqyp túrady. Qazaq últyna degen kýiinish, sýiinishindi, oghan degen sheksiz mababatyndy bayqau qiyn emes.     

– Qazaq tilinegi qansha oqyrmanym bar bolsa, sonyng aldynghy qatarynda sizding túrghanynyzdy jaqsy bilemin. Mening «Jetesiz» (povest), «Almatyny jazu qiyn» (esse), «Qoyan men qonjyq» (әngime), «Onbesinshi kóktemim» (poema) degen shygharmalarymdy dayyndap, Qazaq elinde jariyalanuyna ózinizding sebepker bolghanynyzdy qalay úmytayyn. «Ýrker» jurnalynda jariyalanghan «On besinshi kóktemim» degen poemamdy qazaq tiline audarghan aqyn Sәrsen Túrdybekúly sizding synyptas dosynyz eken ghoy. 

– IYә, Sәrsen Túrdybekúly ekeuimiz bir synypta oqydyq. Ol óleng jazatyn, ekuimiz birge suret salatynbyz. Men Ile pedagogikalyq institutynyng әdebiyet fakulitetine oqugha týskende, ol fizika fakultetinde oqydy. Institut bitirgennen keyin Sәrsen mektepte múghalim boldy, al men jurnalist bolyp kettim. Sәrsenning ólenderi, ghylymy maqalalary Qytaydaghy merzimdi basylymdarda jii jariyalanyp jýrdi. Qytay tilin óte jettik biletin. Ol Almatygha qydyryp kelgen bir saparynda sening «Synyqtan qúralghan symbat» atty ólender jinaghyna qatty qyzyghyp, «myna kitapty qazaq tiline audarayyn» dep alyp ketip edi. Ókinishke oray, jyl ótpey baqilyq bolyp ketipti. Sening jinaghyndaghy ólenning qanshasyn audaryp ýlgirgeninen mening habarym joq.

– Áriyne, ókinishti bolghan eken! Aghamyzdyng jatqan jeri jayly, topyraghy torqa bolsyn! Tәnirim aldynan jarylqasyn!   

– Jazushylardyng kitap shygharuy, kitapty naryqta satuy qiyndap bara jatqany belgili. Jazushy men kinogerler birigip, bireui kino ssenariy, ekinshisi kino týsirse qalay bolar edi?

– Búl bir esepten dúrys shyghar. Biraq kino qansha jerden sәtti shyqqanymen, bәribir ol kórkem shygharmanyng ornyn basa almaydy ghoy. Búl jaghynda eskergen jón bolar. Tom-tom kitap jazyp jýrgen jazushy, kino ssenariy jaza almauy mýmkin. Kino ssenariy men telessenariyding óz erejesi, óz istili bar, qysqasy óz tehnologiyasy bar. Kez kelgen jazushy ol taqyrypqa bara almaydy, baratyndary óte az. Al jazylyp qoyghan shygharmalardyng izimen kino nemese telessenariyge ainaldyratyndar bar, búlar qysqasy ssenariyster. Biraq kórkem shygharmaday boluy eki talay. Búl bir, ekinshiden, avtordyng kótergen taqyryby men ústanghan pozisiyasynan attap ketui bek mýmkin. Olay bolmaydy ghoy.  

– Qazaq qalamgerlerine Nobeli syilyghyn alu qiyn ba?  

– Qazaqtyng myqty, ýzdik shygharmalaryn shetel tiline audaryp, ony audaryp qana qoymay, búl shygharmalar turaly taldanghan, jazylghan salmaqty syn maqalalar boluy tiyis. Qysqasy qazaq qalamgerlerining shygharmalaryna jaqsy jarnama kerek. Nobeli syilyghyn alghan shygharmalardyng birazyn oqydym, asyp bara jatqany shamaly. Alayda ózining oqyrmandary bar, ruhany jaghynan, oqyrmandargha әseri jaghynan adamzatqa ortaq ýndestikteri bar. Kez kelgen oqyrman óz dengeyinde qabylday alady.

Mysal retindey aitayyn, Abaydy shetelge tanystyru ýshin «qazaq halqynyng úly aqyny» dep «jalang úranmen» tanystyrudyng qajeti joq. Dýniyejýzinde 200-den astam memleket bar, olardyng óz úly aqyny, úly jazushylary bar. Ol ýshin Abaydyng shygharmalaryn audaryp, taldau jasau arqyly әlemning klassik aqyndarymen qatar qoyyp, asyryp zerttese mýmkin joly bolyp qalar. Ana jyly Nobeli әdebiyet syilyghan alghan jazushy Moyandy býkil әlem Qytaydyng Garisia Markesi dep biledi.

Óziniz bilesiz Qytayda Omarghazy Aytanúly degen jazushyny. Men qalamgerding qytay tiline audarylghan «Ang shadyryn oq tabar» (audarghan Qaysha Tәbәrikqyzy) degen romanyn oqydym. Óz basym qatty tanghalydym, tamsandym, óte keremet shygharma. Eger endi ózge avtorlardyng shygharmalaryn aghylshyn tiline audarar bolsam, O.Aytanúlynyng osy romanyn aghylshyngha audaramyn. Adam men tabighat arasyndaghy qarym-qatynas óte sheber beynelengen. Qytaydaghy moynserik, kolhazdastyru kezinde siyrlardyng mýizi kesiledi ghoy. Shygharmada osy sekildi óte nәzik detealdar, epizottar, psihologiyalyq tәsilmen óte sheber surettelgen. Búlar býkil adamzatty oilandyratyn ortaq taqyryptar dep oilaymyn.

– Keybir zerteushiler Nobeli syilyghy sayasattanyp ketti dep jýr. Solay ma?

– Kórkem shygharmagha syilyq berudi tym sayasatandyrudy óz basym әlem әdebiyetine jasalghan qiyanat der edim.      

– Omarghazy Aytanúly eng aldymen óleng jazyp tanylghan, ólenge jana týr, jana ýlgi әkelgen klassik aqyn ghoy.

– IYә, óte myqty aqyn. «Mening shyghysym» degen dastany qytay tiline audarylyp, kýshti anys qozghaghanyn jaqsy bilemin.     

– Aqyn 1994 jyly Shynjang halyq radiosynyng tilshisine bergen súhbatynda: «Mening shyghysymdy» men 1956 jyldyng sonynda jazdym. Búl dastan:  Mening shyghysym,  Shyghys – dýnie shyghysy,  Mening shyghysym, Men shyghys shatqaldarynyng qara angymyn, Qyzyl tiken ýngirin aralap erjetken. Esimimdi fantaziya avtorlarynan súra,   Familam Beyjing sinontroftarymyn birge ótken» dep bastalushy edi. Esime osy bir shumaghy qalypty. Endi dastannyng býkil ruhy qazir de mening esimde. Dastannyng ózi de bar. Jaqynda jariyalanyp ta qalar. Búlardyng barlyghy joghalyp tabylghan shygharmalar. 38 jyldyng aldyndaghy osy shygharmany men әli de jaqsy kóremin» depti.

– Demek, aqyn erte erjetip, erte oyanghan, kemeline kelip, poeziyanyng biyik túghyryna erte qoghan aqynnyng biri bolyp túr ghoy. Avtordyng myna sózinen «Mening shyghysym» degen lrikalyq dastanynyng salmaghyn, ruhynyng asqaqtyghyn angharu qiyn emes. Ormarghazy romantiyk, lrik aqyn bolyp qalmastan, oiy teren, kóp qyrly, kóp syrly, ózindik dara stili qalyptastyrghan klassik aqyn-jazushy ekeni anyq.  

–  Jana ózing aityp otyrghan Omarghazynyng «Ang shadyryn oq tabar» romanyn kezinde bәrimiz oqyp tanghalyp, tamsanghan bolatynbyz. Búl shygharmany kez kelgen oqyrman oqy alady, biraq kez kelgeni birden týsinui qiyn, óte salmaqty, kýrdeli shygharma. Jazushynyng búl romany turaly ekeuimiz әngime aitsaq, bir súhbatqa sidyra almaspyz. Osy shygharmadaghy siyrdyng mýizin kesu oqighasy eng alghash aqynnyng erterekte jazghan «Toqal búqa» óleninde beynelengen sekildi. Mýmkin búl búqa jaratylysynan toqal bolyp tughan shyghar, mýmkin adamdardyng janaghyday qastandyghynan mýizi kesilip toqal bolghan shyghar, qalay bolghanda da aqyngha búl ýrdis qatty әser etken siyaqty. Al endi aqynnyng «Toqal búqasyn» oqyp kórelik: «Búqa ekening ras,Salaqtaydy әukeng jerge tiyip.Syqyrlaydy,Kem emesDәl jiyrma etikting últanyJon terine әreng siyp.Ókiresin-ay kep sonan sonKórshi auyldyng kýlin shashyp.Kók sinir shybyq etTamyr-tamyrlar da qanyng tasyp,Búqa ekening ras,Mýizing joq, biraq,Átteng eki mýiiz – Túrar sening aldyndaQayda barsa osy – eki súraq».

– Aqynnyng myna ólenin estip kýlerimdi, ne jylarymdy bilmey qaldym. Shynymen de qalamgerge búl oqigha aldymen poeziya bolyp órilgen sekildi, keyin oilana, tolghana kele «Ang shadyryn oq tabar» romanyndaghy epizodtyng birine ainalghan ba dep qaldym. Óitkeni múnday tәjiriybe kóptegen aqyn-jazushylarda bar ghoy.

– Qazaq jazushylary tarihta bolghan batyrlar turaly kóp jazady, osynday ýrdis әlem әdebiyetinde bar ma?

– Batyrlar turaly jazu bir últqa ghana tәueldi bolyp qalatyn sekildi. Basqa halyqqa sening batyrynnyng týkke de keregi joq, solay ghoy. Sondyqtan múnday taqyrypta jazylghan shygharmalardyng әlem әdebiyetinde joly bolmay qaluy әbden mýmkin. Áriyne, múnday shygharmalar qazaqqa kerek shyghar, ata-babasymen maqtanu ýshin, jastargha patriotizmdi dәripteu ýshin. Batyrdy әr zaman, dәuir ózi jasaydy. Mәselen, tәuelsiz Qazaqstanda jasap jatyrsyz ba, onda tәuelsiz Qazaq elding óz batyry qalyptasuy kerek.

Bir kezde maghan da bireuler kelip, ana batyrdy týglen jazdy, ana batyrdy anau jazdy, pәlen batyrdy eshkim jazbady, sony sen jazsang qaytedi dep, kenes aitqandar boldy. Qarap otyrsan, barlyq batyrdyng jasaghan ortasy, tirligi, istegen isi, tipti soghysqan jauy da bir, úp-úqsas. Aty ghana ózgeredi. Osynday taqyrypta jazylghan shygharmalardyng әlem әdebiyetinen alatyn orny qanshalyqty degenge kelsek, ókinishke oray mýmkinshiligi óte az. Mysaly, amerikalyqtargha sening Abylayhan men Qabanbay  batyrdy jer-kóke sidyrmay jazghan shygharmang qyzyqtyrmaydy. Eger olardyng tanymyna, týsinigine, kózqarasyna sayatyn tәsilmen jazsanyz mýmkin qabyldaytyn shyghar. Qytaylar Kýnzyny (Konfusiy) ilimin shetelge tanytu ýshin, baryn salyp, aqshasyn júmsap әr elden institutar ashyp jatyr ghoy. Biraq sheteldikter ýshin Kýnzy manyzdy emes, әribirden keyin kerek te emes. Aytqan jaqsy danalyq sózderi bar shyghar, biraq sheteldikterge onyng qajeti shamaly.

– Qazaq qalamgerlerining әlem әdebiyetining klassikterining qatarynan oryn alu ýshin auyldan úzap shyghu kerek deysing ghoy.

– Ár memlekt ózining halqynyng mәdeniyetin, tarihyn, әdebiyetin shetelge tanystyrudyng óz әdisi, tәsili bar. Dýniyejýzi tarihyna qatysty әngime bolghanda qazaqtyng tarihy, әdebiyeti, mәdeneiyeti de olargha kerek bolady. Qazaqtyng tarihy kóbinese orys pen qytay tarihynda jazylghan derekterge sýienedi, odan qalsa anyzdargha sýienip jazylghan.

Men qazaqtyng anyz, dastandaryn, batyrlar jyrlaryn oqyp, onyng manyzdy jerin belgilep, astyn syzyp jýrmin. Odan syrt «Qyz Jibek» ghashyqtyq dastanyndaghy Tólegenning Qyz Jibekti izdep tabu barysyndaghy jol-josyndary, salt-dәstýrine nazar audardym. Odan syrt sol kezdegi qoghamdyq orta men rulardyng el basqaru jýiesine, biyler sotyna, әrbirden keyin malynyng sanyna da nazar audaryp jýrmin.

Qytayda «Moliyan jyry» degen bir jyr bar. Onyng oqighasy da pәlendey qyzyqty, tartysty emes. Qazirgi synshylar osy jyrdy filosofialyq túrghyda taldau jasap, jer-kókke sidyrmay dәriptep jýr. Bizding «Qyz Jibek» dastany odan artyq bolmasa, kem týspeydi. Kóp adamdar «Qyz Jibekti» ghashyqtyq dastan dep oilaydy, alayda onyng manyzdylyghy odan әlde qayda terende jatyr. Óitkeni «Qyz Jibek» jyry – anyz emes, tarihy oqigha, keyipkerleri tarihta bolghan adamdar.

Eger biz Qyz Jibek pen Tólegennning bir-birine ghashtyghy men bas qosa almay qaluy dep týsinsek óte qatelesemiz, múnda eki keyipkerding mәngilik mahabbatty izdeuin qalay joqqa shygharamyz. Tólegen mәngilik mahabbatyn izdep tapqanymen, ókinishke oray, onyng joly bolmay jol ortada mert bolady. Áke batasynan attap ketken Tólegenning ólimi men Jibekting Tólegendi zarygha kýtken qayghyly taghdyry talay jannyng kózine jas ýiirilpey qoymaydy. Biraq onyng inisi Sansyzbay aghasynyng qalyndyghyn izdep baryp ýilenedi. Búl bir jaghynan qazaqtyng әmengerlik jol-josynynyng zandy jalghasy bolsa, Sansyzbaydyng mahabbat tuyn jyqpaushy, agha amanatyn oryndaushy batyr túlgha. Jibek beynesi – súlulyq pen adaldyqtyng nyshany, qazaq halqynyng maqtanyshy, ruhany eskertkishi.

Búl jyrdyng basty iydeyasy –  mahabbat qana emes, mәngilik mahabbatty jyrlau. «Qyz Jibek» jyry adamnyng psihologiyasyn óte sheber beynelegen. Búl jyrda oqigha bar ma, bar, tartys bar ma, bar, mahabat bar ma, bar, erlik, batyrlyq bar ma, bar, kókemdik bar ma, bar. Qysqasy búl jyrda adamzatqa ortaq erekshelikterding  bәri bar. Filosofiya bar ma, bar. Onda nege osy shygharmany әlemdik órege kótermeske, kóteru kerek qoy.  

– Múqaghalidy qanday aqyn dep oilaysyn?

– Múqaghalidyng eshkimge úqsamaytyn minezi bar, shyndyghy bar, múny, mahabbaty bar, tereng oiy bar. Qúdaydyng ózi qazaq halqyna Múqaghaly Maqataev sekildi talantty syilaghan. Múqaghalidy ózge tilge audarudyng ózi onay emes. Onyng poeziyasyn basqa tilge audaru ýshin batyldyq kerek, ózi sekildi talant kerek.   

– Abay mynmen alysyp ótken aqyn ghoy. Qazaqqa  shynayy jany ashyghan, qazaqtyng enbekqor boluyn, óner-bilim ýirenuin kóp aityp ketken aqynnyng biri osy Abay bolatyn. 

– Dúrys aitasyz, Abay bәrin atqan ghoy. Qytaydyng Chin imperiyasy kezinde «laudyn» (enbek) degen sóz bolmaghan eken. Batys Europadan kelegen «ýles» degen termin bolghan, keyin qytaylar «laudyn» (enbek) degen termindi oilap tapqan. Al bizding qazaq enbekting ne ekenin odan búryn bilgen. Sol sebepti Abay «enbek» degen termindi qoldanyp otyr. «Enbek etseng erin bey, toyady qarnyng tilenbey» degen maqaldy Abay aitqan deydi ghoy, qanday keremet túraqty sóz tirkesi.

Qazaq halqynyng úghymynda er adam otbasynyng asyraushysy, al әiel adam otbasynyng úitqysy, bala tәrbiyeleushi. Qazaq enbek isteudi bilmegen be, әriyne bilgen. Mal sonynda jýru, ony baghu, onyng jem-shóbin dayyndau, tórt mausym sayyn kóship-qonu, ýy jasau, onyng otyn dayyndau bәri-bәri enbekti qajet etedi. Al qazaq әielderi bala tuu, ony baghyp-qaghu, tәrbiyelep ósiru, teri iyleu, kiygiz basyu, toqyma toqu, kiyim-keshek tigu, tamaghyn jasau, otyn jaghu, nanyn pisiru, tang azannan túryp siyr sauu, tezegin jayu t,b. bәri enbekpen jasalady ghoy. Osynyng bәrin kórip túryp qazaq enbek istemeydi, qazaq jalqau dep aitugha bola ma, bolmaydy ghoy.

– Sonda «Qazaq jalqau» degen úghym qaydan kelgen dep oilaysyn?

– «Qazaqtar jalqau» degen úghym basqynshylardyng qazaq jerine kóptep kele bastaghannan keyin qalyptasqan boluy mýmkin. Jayylym taryldy, malynan aiyryldy degendey. Kenes ýkimeti kelgennen keyin de qazaqtyng jaghdayy onsha mәz bolmady, olar da búl sózdi qazaqtyng miyny sinirip jiberdi. Árbirden keyin qazaqtyng ózi «biz jalqau halyq ekenbiz» dep aita bastady. Sodan keyin baryp «orys pen qytay pysyq, enbekshil halyq» dep shygha keldik. Tariyhqa kóz jiberseniz orys ta, qytay da qazaqtan myqty, enbekshil halyq bolghan emes. Bireui araqqa jaqyn bolsa, ekinshisi apiyngha jaqyn boldy. Olardyng da esin jiyp, tehnika ýirenip, pysyq bola bastaghanyna da eki ghasyr tola qoyghan joq. Múnyng bәrine tarih kuә. Alayda, olardyng arasynda biz myqty halyqpyz, senderge saudany da, ónerdi de, tehnikany da ýirettik dep aitatyndar әli bar. Men jana aittym ghoy, qazaq osy keudesin qaghyp jýrgen halyqtardan búryn sauda-satyqqa arlasqan, qazirding ózinde eshkimnen kem emes. Qazaqstandaghy bazardyng bәrinde qazaqtyng qyz-jigitteri sauda jasap jýr. Halyqaralyq sauda men bizneste qandastarymyz joq emes, bar.

Bazarda arba sýirep, kóshe tazalap, qara júmystyng bәrin istep jýrgender qazaqtar. Mal sonynda jýrgender jәne ken, shahtalarda júmys iteytinderding kóbi taghy qazaqtar. Qazir egin egip, qauyn-qarbyz ósirip, jyly jay salyp kókónis óndirip jýrgen qandastardyng da qatary kóbeygen. Sondyqtan qazaq jalqau, sauda jasay almaydy, enbek istegisi kelmeydi  degen sózdi aitudy búdan keyin qoy kerek. Qazaq halqy enbekshil, myqty halyq. Tek memlekettik qoldau jetispeydi, soghan zәru. Qazaq biyligi qazaq últyn qoldap, kómegin ayamay, joghary kóteru kerek. Memleketting egesi qazaq halqy ekenin esten shygharmaghan dúrys.        

Abai.kz