Ádebiyet salasynda jýrgen, onyng ishinde prozalyq shygharmalar jazatyn qalamgerlerge arnalghan syilyqtar sanauly. Olar marapattargha da jii ie bola bermeydi. Ári keyde syilyqtyng naghyz iyesin tappay qalatyn túsy bar. Osy turaly oy qozghan jýrgen Qazaqstan Jazushylar odaghynyng janyndaghy Proza kenesining mýshesi Núrlan Qamigha «Qazirgi zamanghy qazaq romany» әdeby birlestigining tilshisi birneshe súraq qoyghan edi.

– Núrlan myrza, әdebiyetting jalghyz «qúrylys materialy» - sóz. Qazirgi jazushylar osy materialdy qanshalyqty sheber paydalanady?

– Búl әr qalamgerding til baylyghyna, jazushylyq sheberligine, keyipkerlerin qanshalyqty tereng de jan-jaqty zerttegenine, surettelip otyrghan jaghdaydy (situasiyany), týptep kelgende ómirding ózin qanshalyqty biletindigine baylanysty. Adam әr kezde, әr jaghdayda әr týrli sóileydi. Keyipkerler de solay. Búl onyng minezine, ómirtanymyna, ainalasyndaghy adamdargha baylanysty.

Qazirgi jahandanu dәuirinde elder men halyqtardyng arasy meylinshe jaqyndap, mәdeny baylanys qarqyny kýrt artyp otyr. Bir halyqqa tәn sóz qoldanys basqa halyqtargha da auysyp jatyr. Biz әrisi – eki, berisi – bir ghasyr, teledidargha jappay qol jetkizilgen kezden beri – jarty ghasyr boyy orystarmen tyghyz qarym-qatynasta bolghan halyqpyz. Talay nәrse solardan auysty. Búl, negizinen, auyzeki tilde kórinis tapty, alayda jazba tilimizge tiygizgen әseri de orasan. Kóptegen sózder men sóz tirkesteri tilimizding zandylyqtaryna say aitylyp-jazylyp, tól sózimizden ajyratyp alghysyz bolyp sinip ketkeni ras, al keybir sóz oramdary qazaqtyng últtyq dýniyetanymyna, bazalyq sóz qoldanysymyzgha mýldem jat, óreskel ekenine qaramastan әdeby shygharmalarda sol kýii qoldanylyp jýr.

Mysaly, «ózine-ózi keldi» degen tirkes әbden jýrekti ainytyp bitti. Búl orys tilining ózinde de qoldan jasalghan qúbyjyq, naghyz soraqylyq ekenin әshkerelegen marqúm Mihail Zadornov osy jarymjan tirkesti qoldanushylardy «kogda on priyshel v sebya tam nikogo ne okazalosi» dep әjualap edi. Qazaq óz-ózine kelmeydi, esin jinaydy, esi kiredi. Amal ne, osy tirkes aqsaqal qalamgerlerding tuyndylarynda da kezdesip qalady. Tipten bir klassik jazushymyzdyng hikayattarynyng biri osy sóilemmen bastalady.

Onday mysal kóp, sonyng bәrin sanamalap jatpay-aq taghy bireuin keltireyin – búl kýnderi ekining biri «dush qabyldady» dep jazatyn boldy. Qalay qabyldapty ony – resmy me, dostyq niyetpen be? Kabiynette me, tórgi bólmede me? Qazaq dushty qabyldamaydy, dushqa týsedi! Sóz qadirin biletin adam onday әsirenkilikke úrynbasa kerek. Osynyng bәri ana tilimizding ishki ýilesimin, sózderding maghynalyq ýndestigin týsinbeuden nemese jete mәn bermeuden bolyp jatqan kelensizdik. Jazushy eng aldymen tildi mengerip, sózding maghynasyn týsinip, qay jerde neni qoldanugha bolatynyn eshkimning aityp-núsqauynsyz ózi-aq bilui kerek emes pe.

Kýndelikti ómirde de әr sóz ornymen qoldanylady. Al kórkem shygharmada búl – basty mindet. Arghy-bergi qalamgerlerding arasynda tendesi joq stilist Edgar Allan Po «qalamgerding әr sózi shygharmanyng basty maqsatyna qyzmet etetin bolsyn» degen. Yaghny kórkem shygharmada birde-bir artyq sóz, orynsyz qoldanylghan tirkes bolmaugha tiyis. Meninshe, jazushygha qoyylatyn basty talap osy.

Al biz «shygharmada keremet mәsele kóterilipti, aitqan oilary jana, әri teren, kóp enbektenipti, avtordyng ózi jaqsy adam» degen siyaqty qyryq syltau, jetpis jeleumen kim kóringendi alyp kelip maqtaymyz da klassik qylyp shyghara salamyz.

– Núrlan myrza, belgili mesenat ERG kompaniyasynyng diyrektorlar kenesining tóraghasy Shuhrat Alidjanúly Ibragimovtyng demeushiligimen jana romandargha bәige jariyalanghanynan habardar shygharsyz. Sizding oiynyzsha roman janrynyng basty talaptary qanday? Hikayat, povesten nesimen erekshelenedi?

– Mening bir armanym bar, qazaq әdebiyettanu ghylymyna Mihail Bahtin sekildi bir ghalym kelse ghoy, shirkin! «Bizding tarih ol-daghy qalyng tariyh, Oqulyghy júp-júqa biraq-taghy» dep Qadyr aqyn aitqanday, bizding әdebiyetting dengeyi de óte joghary, әlem әdebiyetindegi ozyq ýlgilerding qatarynan oiyp túryp oryn alugha layyqty shygharmalar jetip artylady. Tek sony óz dengeyinde zerttep, әlem júrtshylyghyna tanystyratyn, ghylymy ainalymgha týsiretin ghalym bolmay túr. Áytpese bizding foliklorymyz ózge halyqtardyng jighan-tergeninen oq boyy ozyq túrghany ras qoy. Ertegilerimizding kórkemdigi, maqal-mәtelderding dәldigi men terendigi, ólen-jyrlarymyzdyng poetikasy, әn-kýilerimizding biyiktigi jaghynan bizge teng keletin halyq joq. Álhamdulilla, әdebiyet pen óner sarayymyzdyng irgetasy berik. Bir ghana jyraular poeziyasyndaghy asqaqtyqtyng ózi ruhyndy tasytyp, kónilindi shalqytpay ma!

Prozadan da talay-talay tuyndylardy әlemdik bәigege esh qysylmay qosugha bolar edi. Tahauy Aqtanovtyng «Boranyn» óz basym Hemingueyding «Shal men tenizimen» qatar qoyar edim. «Shyraghyng sónbesin» romany da Erih Mariya Remarktyng shygharmalarynan bir kem emes. Sayyn Múratbekovting «Jabayy almasy» әlemdik kenistiktegi ózining zandy ornyn ala almay jýrgen tuyndy. Múhtar Maghauinnyng «Kókbalaghy» halqymyzdyng jiyrmasynshy ghasyrda bastan keshken qayghy-qasiretin týgel surettep bergen roman, al «Qypshaq aruy» hikayatynda últymyzdyng tarihy men ónerin ýstem últtyng qalay joyyp jibermek bolghany asqan sheberlikpen beynelengen. Oralhan Bókeevti lirikalyq prozanyng әlemdik kóshbasshysy desem kim dau aita alady? Ábish Kekilbaevtyn, Dulat Isabekovtin, Tynymbay Núrmaghanbetovtin, Moldahmet Qanazovtyn, Orazbek Sәrsenbaevtyng tuyndylary halyq filosofiyasynyng inju-marjanyna túnyp túr.

Al biz egemendik alyp, qolymyz auzymyzgha jetkende sol qúndylyqtarymyzdy qasterlep, qadirin arttyra týsuding ornyna keri ketip bara jatqan siyaqtymyz. Kim kinәli búghan? Bәlening bәrin biylikke jaba bermey, osy súraqty ózimizge de qoysaq qaytedi osy, ә?

Jaraydy, әngimemizden alshaqtap ketken siyaqtymyz. Álgi Bahtin degen kisi romandy «avtorlyq bayandau, túrmystyq jәne әdeby sipattaudyng joghary dengeydegi stiyli, keyipkerlerding sózderin daralandyru tәrizdi әrqily stilidik birlikter birlese әreket etetin kóp stilidi, kóp dauysty janr» dep baghalapty. Búl – ghylymy anyqtama. Auyzeki tilde ony ómirding qat-qabat qatparlaryn qopara surettep, keyipkerlerin daralap, túrmys-tirshilikting qyr-syryn ashyp, bolmystyng kórkemdigin aishyqtay kórsetu deuge bolatyn shyghar. Kez-kelgen sauatty oqyrman týsinetin qarapayym qaghida – romanda basty keyipkerlerding obrazy somdalyp, qosalqy keyipkerlerding harakteri ashyluy kerek, shygharmanyng әr paraghynan zaman lebi esip, halyqtyng túrmys-tirshiligi angharylyp, qorshaghan ortadaghy ahual sezilip túrugha tiyis.

Al povesti - qazir ony hikayat dep atap jýrmiz – әngimeden auqymdy, romanmen salystyrghanda shaghyndau әdeby shygharma. Oghan ómirding qyr-syryn meylinshe ashyp kórsetu talaby qoyylmaydy, panoramalyq suretteu mindetti emes, keyipkerlerding obrazy tolyq ashylmauy mýmkin, beynelengen oqighagha qatysty jәitter men adamdar ghana kórsetiledi. Ekeuining ara-jigin ajyratatyn basty baghdar – auqymy men terendigi. Sonymen qatar, keyipkerlerining irili-úsaqtyghy, kóterilgen mәselening salmaghy, oqighalardyng mәndiligi túrghysynan da ekeuining dengeyi eki týrli.

– Siz «Mesenat» әdeby bәigesin qatty synadynyz. Bәigening jenimpazdary tarapynan qarsy pikir boldy ma? Jalpy, bәigeni úiymdastyruda neni eskeru kerek edi?

– Bir ghana «Mesenat» emes, bizding elimizde ótkizilip jýrgen bәigelerding qay-qaysysynda da әdildik joq. Súryptau, saraptau, baghalau tәrizdi kezenderding bәri dýmdilerding qoldauyna sýienbey, talantyna sengen talapkerlerge qiyanat jasaugha qúrylghan siyaqty. Jenimpazdar aldyn-ala anyqtalyp qoyatynday kórinedi. Al olargha bәsekeles bola alatyn, shyn mәnisinde jaqsy jazylghan shygharmalar synaqtyng әiteuir bir kezeninen óte almay «qúlap» qalady. Ótkizbeydi, qúlatyp jiberedi. Búl mening ghana pikirim emes, kimmen sóilesseng de aitatyny osy. «Mesenatty» synaghan sebebim – onyng biylghy jenimpazynyng shygharmasyna pikir aitudy ózderi ótindi. Búl turaly maqalada aitqanmyn.

Jenimpazdar eshqanday pikir bildirgen joq. Túrysbek Sәuketaev qana habarlasyp, aitqanyng dúrys boldy, qalamgerlerding bәrining kókeyinde jýrgen jәitterdi jayyp salypsyn, maqalandy oqyghandar týgel qoldap jatyr dedi. Feysbuktaghy paraqshama da eshkim qarsy pikir jazbapty.

Bәigeni úiymdastyrghanda әueli bәige degenning ózi ne ekenin bilip alghan jón. Bәige – «jýzden jýirik, mynnan túlparlar» ghana qatysatyn alaman jarys. Oghan tua bitti shabandar men Qúdaydyng ózi kem qylyp jaratqan shobyrlardy qosugha bolmaydy. Zoryghyp óledi. Bәigege әbden babyna kelip, auzymen qús tistegen túlparlar qatysady. Eger shynymen bәige bolsa, әriyne. Qazaqty mazaq qylyp, әdebiyet pen ónerdi óitip qorlaghansha bәige ataulydan týgel bas tartqannyng ózi abzal. Al biz perishtesinip «әdebiyet – ardyng isi» dep bútqa tolamyz. Aynagha qarayyq!

– Núrlan myrza, al «Qazirgi zamanghy qazaq romany» әdeby birlestigi tarapynan jasalghan bәige sharty kónilinizden shygha ma?

– Búl bәige turaly estigenmin. Áueli roman qanday taqyrypta jazylyp, qanday mәseleni kóteretindigi, keyipkerleri kim bolatyny turaly azdaghan andatpa berilip, ýmitkerlerdi irikteu soghan qarap jýrgizilgenge úqsaydy. Tek «kónildegi kórkem oidyng auyzdan shyqqanda әri qashatyny» bar-au...

Bas jýldegerdi anyqtaudy tehnikamen jýrgizbeytinderiniz dúrys eken. Ádebiyet әleminde synshy degen bir qauym el bar, solargha sengenderiniz jón bolypty.

Tarihy taqyrypqa jazylghan shygharmalar bәigege qatystyrylmaytyny aitylypty. Dúrys sheshim. Áytpese sýrkilding kókesi sonda bastalar edi. «Jasynda jaman bolghan shaldy kórmeppin» degendey, qazaqta atasy batyr bolmaghan adam joq. Nege roman jazbasqa! Ata-babannyng aruaghyn riza qylasyn, onyng ýstine, aqsha tóleydi eken...

Meninshe, talapkerding búrynghy ataghy da, qazirgi atqaratyn qyzmeti de eskerilmeuge tiyis. Jalpy, shygharma avtorynyng kim ekeni bayqaudyng qorytyndysy shygharylghannan keyin ghana belgili bolghany jón edi. Bolashaqta eskerersizder. Kórkem әdebiyetti baghalaudyng bir ghana sharty bar, ol – kórkemdik.

– Óziniz jazumen qatar ózgelerding tuyndylaryn tarazylaytyn synshysyz da. Dәl qazir qanday kitaptardy oqyp jýrsiz?

– Joq, men synshy emespin, jay ghana jazushymyn. Ádebiyetting ne ekenin bilemin, sondyqtan pikir aitudy súraghanda irkilmeuge tyrysamyn. Synshylyq tәrizdi jauapkershiligi tym auyr qyzmetti atqaru men ýshin qiyngha týser edi. Synshy tól әdebiyetimizde ne bolyp jatqanyn týgel biluge tiyis jәne әlemdik әdeby kenistiktegi janalyqtar men qúbylystardan habardar bolyp otyrugha mindetti. Ádeby shygharmalardy taldaghan kezde ózimbilemdikke úrynbay, kóniljyqpastyqqa salynbay, әdilin ghana aituy kerek. Áytpese bireulerge qiyanat jasauy mýmkin. Búl, týptep kelgende, әdebiyetke jasalghan qiyanat bolady. Óitkeni, keyingini adastyrady ghoy. Ádebiyet – adamzattyng kórkem oiynyng jiyntyghy desek, әdebiyetke qiyanat jasau – adamzatqa qastandyq jasaumen birdey.

Men «Júldyz» jurnalynyng qyzmetkerimin jәne Jazushylar odaghynyng janyndaghy Proza kenesining mýshesimin. Qyzmet babynda oqityn kitap kóp, biraq túshynyp oqityn shygharmalar joqtyng qasy. Kitapty saghynghanda Edgar Po, Djek London, Akutagava, Balizak, Dostoevskiy, Astafievting shygharmalaryn orys tilinde oqimyn. Ábish Kekilbaevtyn, Múhtar Maghauinnyn, Sayyn Múratbekovting kitaptaryn da qarap qoyamyn.

– Súqbatynyzgha raqmet, Núrlan myrza.

Súqbattasqan Janerke Qaztay

«Qazirgi zamanghy qazaq romany» әdeby birlestigining tilshisi.