8.

Tótenshe mekeme men ýshtiktin: «Baqylaugha alynsyn, sonyna tynshy qoyylsyn, qadamy habarlanyp otyrsyn»,- degen súrqyltay búryshtamasy M.Áuezovting erkindikte erkin ómir sýruine mýmkindik bermedi. Goloshekin auysyp, orynyna Mirzoyan kelgende, yaghni, «Qujaqty» - «Myrzajan» auystyrsa da tynshylar qalghymady. Olar Múhtar Áuezov pen Iliyas Jansýgirovting shygharmashylyq baylanysyn últshyl-alashordashyl astyrtyn әreket retinde baghalady. Ony Mirzoyannyng ózine «asa qúpiya» týrde bylay «tanystyrdy»:

«OGPU-ding Qazaqstandaghy ókiletti ókilining qúpiya-sayasy bólimi. №1643284. BK(b)P Ólkelik komiytetine. Mirzoyan joldasqa. Asa qúpiya. 11 qyrkýiek, 1933.

Qazaqstandaghy әdeby tvrochestvo men әdeby kýshter turaly Bayan hat.

Ádebiyet maydanyndaghy kýresting qysqasha tarihy.

8.

Tótenshe mekeme men ýshtiktin: «Baqylaugha alynsyn, sonyna tynshy qoyylsyn, qadamy habarlanyp otyrsyn»,- degen súrqyltay búryshtamasy M.Áuezovting erkindikte erkin ómir sýruine mýmkindik bermedi. Goloshekin auysyp, orynyna Mirzoyan kelgende, yaghni, «Qujaqty» - «Myrzajan» auystyrsa da tynshylar qalghymady. Olar Múhtar Áuezov pen Iliyas Jansýgirovting shygharmashylyq baylanysyn últshyl-alashordashyl astyrtyn әreket retinde baghalady. Ony Mirzoyannyng ózine «asa qúpiya» týrde bylay «tanystyrdy»:

«OGPU-ding Qazaqstandaghy ókiletti ókilining qúpiya-sayasy bólimi. №1643284. BK(b)P Ólkelik komiytetine. Mirzoyan joldasqa. Asa qúpiya. 11 qyrkýiek, 1933.

Qazaqstandaghy әdeby tvrochestvo men әdeby kýshter turaly Bayan hat.

Ádebiyet maydanyndaghy kýresting qysqasha tarihy.

«Orys әskery otarlaushylarynyng Orta Aziyagha basyp kirui - tatar mollalarynyng qyr elin jaulap aluyna yryq berdi, olar qazaq jerine әr týrli senimhatpen kelgen dýkenshilermen, orys kópesterining sherketterimen tikeley baylanysta boldy. Mollanyng atyn jamylyp kelgen Orynbor, Qazan, Ufa medreselerining shәkirtteri pravoslaviyelik missionerlikke qarsy qaru retinde qazaq dalasyna panislamizm iydeyasyn sinirgen alghashqy múdjahitter bolyp tabylady. Olar «Músylmannyng shynayy bauyrlastyghy» degendi úran ete otyryp, artta qalghan qazaq elin qanady. HH ghasyrdyng basynda qajygha barar joldaghy Týrkiya arqyly jәne Búqara men Hiua, taghy da basqa Orta Aziyadaghy sauda ortalyqtary arqyly barlyq týrki tildes halyqtardyng birigui turaly úran tastady. Oghan qazaq halqy da qosyldy.

Ásirese, 1905 jylghy revolusiya túsynda, jana dybysty әlippege kóshu - jәdidtik oqu jýiesine auysu qarsanynda pantýrkizm qozghalysy erekshe jandandy. Jana qalyptasyp kele jatqan qazaq ziyalylary mektepterding tóniregine toptasty. Burjuaziyalyq-últshyl top ózderining qataryn kóbeytu ýshin sol kezde sany birshama molayyp qalghan mektep shәkirtterin yqpalyna aldy. Jәdidtik mektepten ótken, tatarlardyng joghary oqu medreselerin bitirgen búl shәkirtter qazaqtardyng alghashqy burjuaziyalyq-últtyq intelliygensiyasynyng shoghyryn qúrady.

Búl qozghalys 1917 jylghy tónkeris túsynda, burjuaziyalyq-últshyl «Alash» partiyasy qúrylghan kezde ózining sharyqtau shegine jetti. Qazaqstannyng burjuaziyalyq-últshyl qozghalysynyng qozghaushy kýshi әdebiyette, burjuaziyashyl-últshyl jazushylar men aqyndardyn: Ahmet Baytúrsynovtyn, Mirjaqyp Dulatovtyn, Ghúmar Qarashevtin, Maghjan Júmabaevtin, Súltanmahmút Torayghyrovtyn, Berniyaz Kýleevtin, Múhtar Áuezovting t.b. shygharmalarynda kórinis tapty. Atalghan negizgi jazushylar qazaq tónkerisin qabyldamady, «Alash» partiyasynyng qúramynda kenes ókimetine qarsy belsendi týrde kýresti. «Alashorda» úiymy talqandalghan song kenes ókimetimen kýres tәsilin ózgerte otyryp, mәdeniyet maydanyn óz qoldarynda ústaugha tyrysyp, ózderining oqu qúraldary, dәristeri, әdeby enbekteri arqyly jastar tәrbiyesine iydeologiyalyq yqpal jasaugha úmtyldy.

Mysaly, qazirgi qazaq kórkem әdebiyetindegi myna baghytty atap ótuge bolady: olar - kenestik jastardyng az bóligine әser etip otyrghan alashordashylardyng qaldyghy men alashshyldar jәne últshyldar toby...».

Búdan keyin әdebiyet, mәdeniyet, bilim salasyndaghy últshyldardy týgendey әshkerelep, sayasy túrghydan taldap, ýkimin shyghara qorytyndy jasaydy. Últshyldyqpen úshynbaghan qazaq qyzmetkeri qalmaghan. Ár qaysysyna berilgen minezdemede birinshi Álimhan Ermekovten bastalghan. Ekinshi bolyp M.Áuezov ilingen.

Jalghasy: «Oqulyq mәselesi tipti soraqy jaghdayda, mysaly 1934 jylgha arnalghan oqulyqtar iydeologiyalyq túrghydan jaramsyz dep tabylyp, toqtatylyp tastaldy. Óitkeni ony jazushylardyng Múhtar Áuezov bastatqan (alashordanyng búrynghy kósemi) últshyldar toby dayyndady.

2. Áuezov Múhtar - ózining iydeyalyq ústanymynda qalghan «Alashordanyn» kósemderining biri, qazir myqty baylanysynyng arqasynda tolyq әshkerelenuden saqtanu maqsatynda sonday eptilikpen jaltaryp jýr. Onyng birde-bir moyyndauynda, 1932 jyldyng kókteminde «Kazpravda» da jariyalanghan moyyndauynan bastap «Liyteraturnaya gazetagha» arnap jazghan dramaturgiya turaly maqalasyna deyingi jazghandarynda onyng ózining jeke basynyng kontrrevolusiyalyq әreketteri men óz partiyasynyng әreketteri ashylmaghan.

Áuezov qazaq intelliygensiyasynyng múqym bir shoghyrynyng (negizinen jazushylardyn) «kósemi әri iydeologi» qyzmetin jalghastyryp otyr jәne ynghayyn tauyp jastarmen kezdesuge úmtylady (joghary oqu oryndaryna t.b. jerlerge qúlshyna baryp әdeby kenes beredi).

1933 jyly 17 mamyr kýni Qazaq memlekettik teatrynda qoyylghan «Enlik - Kebek» atty piesasynda, ózining aituy boyynsha, «ótkendegi tarihy oqighalardy qanyq jetkizu ýshin qazaqtyng baylary men batyrlarynyng boyauyn әdeyi qoylata kórsetipti». Búl reaksiyalyq shygharma, alayda «kórermender sinire qabyldaydy», oghan saqaday saylanyp kelui dәlel.

Jansýgirov Iliyastyng (Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng úiymdastyru komiytetining tóraghasy) túlghasy erekshe yqtiyatty týrde nazar audarugha túrarlyq. Ózi kommunist, eng talantty qazaq jazushylarynyng biri. Jansýgirov ózining shygharmalarynda ózge jazushylardan góri «Alashordany» eng kóp jyrlaghan aqyn, Qayypnazarovtyng aituyna qaraghanda Jansýgirov QazAP-tyng birinshi qúryltayynan keyin ghana, 1925 jyldan song «Alashordadan» betin teris búra bastaghan.

Alayda, әshkerelengen kontrrevolusiyalyq úiym mýshelerining kórsetuinshe, Jansýgirov qazir de Áuezov pen Ermekovting tapsyrmasymen qazaq әdebiyetindegi alash iydeyasyna qyzmet etetin alashordashylardyng iydeologi bolyp tabylady.

«...Ózining tóraghalyghy men әdebiyet salasyndaghy alashordanyng iydeologiyalyq yqpalyn saqtap qaluy ýshin Jansýgirov ózin óte saq ústaydy, syrttay kontrrevolusioner-últshyldardyng qas jauy etip kórsetedi, olardy baspasózde qatty jәbirleydi jәne әdebiyetshilerding jinalystarynda (1933 jyly tamyzda) últshyldargha qarsy ashyq sóileydi».

Jansýgirov ózining alashordashyl shygharmalaryn janama esimmen basyp shygharghany, Áuezov ózining erki boyynsha shygharmalaryn oidan shygharylghan býrkenshik atpen jariyalaytyny úiym jinalysynda talqylandy.

«...Jansýgirov - kommunist, sondyqtan da oghan alashordashyl shygharmalardy bastyrugha jol bermeu kerek, әitpese biz asa baghaly qyzmetkerden aiyrylamyz» (1933 jyly tamyz).

Túraqty oqulyq qúrastyrudy Oqu-aghartu komissariaty qúramynda: Áuezov, Joldybaev, Jansýgirov - bar topqa tapsyrdy. Oqu-aghartu komissariatyndaghy Jýrgenov pen Jantileuovting ýlken qoldauyna sýiengen últshyl intelliygensiyanyng búl toby (Seyfulliyn, Joldybaev, Mýsirepov) jastarmen jәmpeylesip qalugha qúshtar jәne dәris minberine yqylaspen kóteriledi.

Búdan shyghatyn qorytyndy:

1. Ádeby shygharmashylyqtaghy jetekshi jәne yqpaldy oryn búrynghysynsha alashordashylar men alashordashyl mamandardyng (Áuezovtin, Ermekovtin, Jansýgirovtin) qolynda qalyp otyr.

(Oryndaushy Rudovskiy)

PP OGPU-ding QASSR-i boyynsha ókiletti ókili (Mironov).

PP OGPU-ding sayasy tergeu bólimi bastyghynyng orynbasary (Pavlov)».

IYә, tanys tergeushiler. Tek qyzmetteri ósken. Sәken Seyfullin men Iliyas Jansýgirovti, Ghabit Mýsirepov pen Temirbek Jýrgenovti alashshyldardyng qataryna qosuyna qaraghanda, olardyng ishki sayasiy-barlau qyzmetining qayda, qalay baghyttalghanyn emeuirinsiz-aq biluge bolady. Sonyng ishinde birlesip audarghan shygharmalargha qoyylatyn ortaq nyspylardy jasyryn shifrgha sanap: «Jansýgirovting ózining alashordashyl shygharmalaryn janama esimmen basyp shygharghany, Áuezov ózining erki boyynsha shygharmalaryn býrkenshik atpen jariyalauy úiym jinalysynda talqylanuy» - kýdikting kýbirtkisining tolyq ketpegenin tanytady.

Dәl osy tústa Qujaqtyng qayraghymen janylghan Mironovtar men Pavlovtardyng kesirinen óner salasynda da tazalau jýrip, teatr jabylugha shaq qalyp edi.

1933 jyldyng 8, 9 jәne 20-qyrkýieginde Qazaq ASSR Ólkelik partiya komiyteti men Halyq Komissarlar Kenesining jәne Halyq aghartu komissariatynyn:

«Últ ónerin damytu sharalary jónindegi» Qaulylary irkes-tirkes shyqty. Sol keneste Halyq Aghartu komissariaty: «1. Maman rejisser shaqyrghangha deyin jana piesa qoyylmasyn, repertuarda bar piesa ghana oinalsyn. 2. Akterlar bilimi men mәdeniyetin kóteru maqsatynda óner sektory belgilengen programmamen oqu júmysyn jýrgizu teatrgha mindettelinsin. 3. 1933 jyldyng basynda qazaq teatry janynan 40 adamdyq teatr studiyasy ashylsyn, ol ýshin qabiletti ónerpazdar, dram-krujok, tehnikum, rabfak, orta mektepterden tandap alynsyn»,- dep qauly shygharyldy.

Sharasyzdyqtan berilgen búl búiryq ónerdi órge bastyrghansha biraz uaqyt ótti. Goloshekinning qasiret túmanyn seyiltken, qazaqtargha jan jyluyn syilaghan L.IY.Mirzoyan da sanadaghy ýreydi aiyqtyra almady. Óitkeni ol Qazaqstangha kelgen song Staliyn:

«Úlyorystyq shovinizmmen tek qana jergilikti partiya úiymdary ghana kýresip jatqan joq, bәrinen búryn BK(b)P Ortalyq komiyteti jappay shúghyldanyp otyr. Qazaq bolishevikterining kezekti mindetterining biri - úlyorystyq shovinizmmen kýrese otyryp, barlyq kýsh-quatty qazaq últshyldyghy men soghan beyimdelushilerge qarsy kýreske júmyldyru bolyp tabylady. Onsyz Qazaqstanda lenindik internasionalizmdi ústap túru mýmkin emes. Búqarany internasionalistik túrghydan tәrbiyeleu júmysy Ukrainagha qaraghanda Qazaqstanda qarqyndy jýrgizilip jatyr dep aitugha bolmaydy. Qayta kerisinshe shyghar. Egerde, búghan qaramastan, dәl qazirgi kezende Qazaqstan ýshin últshyldyq basty qauip bolmasa, onyng basty sebebi - Ukrainagha qaraghanda qazaq últshyldarynyng shetel interventterimen baylanys jasauynyng qiyndyghynda. Alayda Qazaqstan ýshin qolayly múnday jaghdaygha qaramastan qazaq kommunisteri qazaq últshyldyghymen jәne olargha ishtartushylarmen kýresti bosansytpauy tiyis. Kerisinshe, qazaqstandyq últtar búqarasynyng sanasyna lenindik internasionalizmdi siniruge barlyq jaghdaydy jasau ýshin jergilikti últshyldyqpen kýresti barynsha auqymdy týrde kýsheytu qajet. Basshylyqa alu ýshin BK(b)P Ortalyq komiytetining Tәjikstan turaly qaulysyn joldap otyrmyz»,- dep tapsyrma berip edi.

Múnday núsqau kezinde Qujaqqa da - Goloshekinge de berilip, alashordashylardy jappay jazalau nauqany bastalghan bolatyn. Mirzoyan da sol joldan auytqyghan joq.

«Alashordanyn» kontrrevolusiyalyq is-әreketin әshkereleytin jinaq qúrastyrtyp, 1933 jyly 8-29 jeltoqsan aralyghynda Marksizm-leninizm ghylymy zertteu institutynda S.Braynin men Sh.Shafironyng «Alashorda tarihynyng ocherkteri» atty kitabynyng qoljazbasyn talqylaugha arnalghan ghylymy keneste S.Asfandiyarov:

«Dau tudyratyn múnday aighaqsymaqtar bizge payda әkelmeydi. 1905 jyldan bergi últ-azattyq qozghalys turaly Brayninning bayandamasynda metodologiyalyq qatelikter jiberilgen. Búlardyng tújyrymymen kelisu degenimiz - Qazaqstan halqy ózining bostandyghy ýshin kýresti degen tarihy shyndyqtan bas tartu, demek, búl - Qazaqstan men Orta Aziyadaghy Qazan tónkerisin qyzyl armiyanyng shtygine sýiengen tek orys proletariatynyng bir ózi ghana ornatty degen tújyrymmen kelisu. Qazaqstannyng otarlyq qanauda bolghanyn, imperialistik elde burjuaziya eshqanday da tónkerisshil әreketke barmaytynyn, al otar elderdegi burjuaziya belgili bir mejege deyin revolusiyalyq is-qimylgha baratynyn úmytpau kerek... Últtyq qozghalys neden bastalady?.. Qazaqstanda qalay bastaldy? Áueli burjuaziya payda boldy. Jadidizm payda boldy, búl - mektep ýshin, әdeby til ýshin kýresken jalpygha ortaq qozghalys»,- degen pikir bildirdi.

Búl kenesting basty maqsaty «Alashordashylardyn» atyn óshire otyryp, sonda aitylghan pikirlerdi tasqaqyasha qaghystyryp, bolashaq alashordashylardy, yaghni, «barghan sayyn shiyelenise týsetin taptyq kýresting barysynda» aldaghy uaqytta anyqtalugha tiyisti alashordashylardyng ýshinshi tolqynynyng tizimin jasau ýshin qúrylghan siyaqty әser qaldyrady. Óitkeni osy kelensiz kelege qatysqandardyng barlyghy da tórt jyldan song «alash iydeyasyn jýzege asyru ýshin qúrylghan astyrtyn úiymnyng mýshesi, japoniyanyng barlau qyzmetining agenti» bolyp shygha keldi. Al tórt jyl ótken song Mirzoyannyng ózin de ajal sybaghasy kýtip túrdy. Jeme-jemge kelgende búl Múhtar Áuezovting de ýstinen jýrgizilgen sayasy sot edi. Qalayda sol kýnderi jany keudesine qonaqtamay zuyldap jýrgeni anyq edi.

Sonday qysyltayang shaqta túnghysh ret basqalarmen teng dәrejede jazushy retinde interviu berdi. Ol «Men ne jazyp jatyrmyn» degen atpen «Kazahstanskaya pravda» gazetining 1934 jylghy 8 qantardaghy sanynda jariyalandy. Jay ghana kezekti interviu emes, ýlken sayasy mәni bar, jazushylardyng jetistikterin halyq aldynda pash etu ýshin arnayy úiymdastyrghan qos betting ortasynan oiyp oryn berilui de kónildi toghaytatynday kәdimgidey eleuli oqigha bolatyn.

Ol tústa kez-kelgen jaghymdy-jaghymsyz qúbylystar turaly barsha júrt estiytindey etip «ayqaylap aitu», «badyrayta kórsetu» salty ornyqqan, sanagha singen ýgit-nasihat tәsili edi. Eshkim de sybyrlamaytyn. Ymdau, ózara kýbirlesu - qoghamdyq oryndarda jat minezge sanalatyn. Sóileysing be - dausyng qarlyqsa da aighaylap baq. Ýgitshi, nasihatshy ekensing - eng birinshi, sóiley bil. Ózindi-ózing kórsete bil. Ózgening nazaryn ózine audar. Jenister men jetistikterdi der kezinde bar dauyspen ait. Baspasóz betinde de kýn sayyn sonday raporttar ýzdiksiz basylyp jatty. M.Áuezovting de soghan birte-birte boyyn ýiretuine tura keldi. Jana jyl kýnderinde óner qayratkerlerining shygharmashylyq jenisimen qalyng qauymdy tanystyrudy kózdegen «Kazahstanskaya pravda» gazetining redaksiyasy әdebiyetshilerge qos bet arnady. Ol bet «Bizding tvorchestvolyq josparymyz turaly» degen atpen berilgen bir top jazushynyng Qazaqstan KP (b) Ortalyq komiytetining birinshi sekretary L.IY.Mirzoyangha joldaghan raportymen ashyldy. Onda sosialistik ónerding qaryshtap algha basqandyghy órshil ýnmen bayandala kelip:

«Sonymen qatar biz osydan biraz uaqyt búryn әdeby ómirimizde kezdesken kemshilikterimizdi de atap ótpey túra almaymyz, ýstirttik, bytyranqylyq jәne jalang ýgitshildik әdebiyet maydanyndaghy asyra silteushilikke әkep soqtyrdy, olar bizding qazaq sovet әdebiyetining iydeyalyq jәne sapalyq túrghydan ósuine kedergi keltirdi. Ortalyq komiytetting 1932 jylghy 23 kókektegi әdeby mekemelerdi qayta qúru turaly qaulysy iydeyalyq jәne kórkemdik túrghydan jana beleske kóteriluge sheshushi tyng serpin berdi, sonday-aq әdebiyet maydanyndaghy bizding tvorchestvolyq kýshimizdi biriktiruge jaghday jasady. Biraq ta búl sheshimdi oryndau turaly núsqaudy qaghaz jýzinde ghana qabyldaghan búrynghy basshylyqtyng túsynda der kezinde jýzege asyrylmaghan sharalardy jana basshylyq qolgha alyp, tvorchestvolyq oidyng sharyqtay ósuine kókjiyekting esigin keninen ashyp jatyr»,- dep jazdy.

Osy joldardaghy aitylghan pikirlerding barlyghy da naghyz shyndyq edi. RAPP-tyng túsyndaghy jiktelushilik, jalang әleumetshildik, jalghan dauryqpalar qazaq әdebiyetinde, tipti, múqym óner salasynda Ortalyq komiytetting qaulysynan keyin de toqtalmady. Búrynghy birinshi hatshy Goloshekinning onymen ainalysugha zauqy da soqqan joq, mәn de bermedi. Respublikadaghy asharshylyqtyng tauqymeti de salqynyn tiygizdi. Al Levon Isaevich Mirzoyandy halyqtyng «Myrzajan» - dep erkelete, jaqsy kóre atauy tegin emes edi. Ol - el ómirine de, ónerge de jyly sәule, shuaqty jaqsylyq әkeldi. Jazushylardyng jana basshylyqqa halyq atynan rizashylyq bildirui zandy bolatyn. Hat, sol jyldargha tәn sosialistik qúrylysqa kedergi keltirgen jaulardy әshkereleytin leppen:

«Bizge, eng basty qaterli qauip - qazir ómir sýrip otyrghan, formasy jaghynan últtyq mәdeniyetting damuyn joqqa shygharatyn úlyderjavalyq shovinizm jәne búrynghy ezilgen últtardyng proletariat diktaturasynyng tәrtibine baghynuyn qalamaytyn kýni ótken taptyng kólenkesi ispetti jergilikti últshyldar, olar SSSR halyqtarynyng enbekshilerining birligine núqsan keltiredi, sóitip «interventterdin» mýddesine jyghyp beruge tyrysuda» (Staliyn). «Saduaqasovshylardyn, hodjanovshylardyn, mendeshovshylardyn, Qasabolatov siyaqty últshyl-demokratiyashyl elementterding qaldyghymen kýres kýsheye týsui kerek»,- dep ayaqtalyp, ayaghyna Jansýgirov, Mayliyn, Seyfulliyn, Mýsirepov, Jarokov, Toqmaghambetov, Ábdiqadyrov, Batalov, Áuezov, Hasanov, Tәjibaev qol qoydy.

Múhtar osy raportta jazushy retinde birinshi ret qatargha ilikti. 1934 jyly 27 mamyr kýni janadan qúrylghan Kenes Jazushylar Odaghynyng qabyldau komissiyasynyng tóraghasy S.Seyfullinning jýrgizuimen alghashqy otyrysy ótti. Onda:

«№1 hattama boyynsha Kenes Jazushylar odaghyna mýshelikke ótuge berilgen jazushylardyng ótinishteri qaraldy. Qauly boyynsha: Mayliyn, Mýsirepov, Áuezov, Jarokov, Seyfulliyn, Syzdyqov Jaqan joldastar kenes Jazushylar Odaghynyng mýsheligine qabyldandy».

Búl sheshim onyng osydan keyingi taghdyrynda sheshushi oryn aldy. Tyghyryqqa tirelgende - tynys berdi, qaterden de qútqardy. Álemdik kenistikke jol ashty. Shynymen de búrynghy sayaq qalatyn senimsizdikten arylghany ma? Álde, S.Múqanovtyng «Eseng jyldaryndaghy» esteliginde aitylghanynday, qughyn-sýrginning alghashqy qúrbandaryn estigende:

«Sosialistik jýiede múnday bolu mýmkin emes!»,-

dep esinen tanyp qalghan M.Gorikiy bastatqan ziyaly qauymnyng esin jighyzudyn, júbatudyng aila-sharghysy ma?

Bara-bara qol qoi da M.Áuezov ýshin ýirenshikti әdetke ainaldy. Alghashqy madaqty da esty bastady.

«Jaqsy kitap, jaqsy spektakli - oqushyny ózi-aq tabady. Biraq sol shygharmany jasau kerek. Oghan kerekti kýsh pen talant bizde bar. Biraq kýshke senbeushilikti tastandar. Birikken kýshpen, berik senimmen partiya kórsetip otyrghan jolmenen algha basyndar... Halyqtyng quanyshyn túsaugha bolmaydy»,- degen L.IY.Mirzoyannyng sózi «quanyshty qayrat bitirdi, jana tariyhqa múryndyq boldy» (M.Áuezov).

Ortaq maqsat jolynda - ózara «ókpelerin de» úmytty. Sol ekpinmen «Han Kene» de sahnagha jol tartty. Ókinishke oray, saltanatqa emes, talqy men tabagha jol tartty.

Piesa turaly alghashqy jaghymda pikirdi Rahym Jamanqúlov:

«Múqa!

Kenesary tarihy taqyryptardyng ishindegi eng irisi ghoy. Mening bayqauymsha Kenesary qozghalysynyng sarqylghan, tozyp bitken jeri alynghan. Oqighanyng bastalyp, etek alyp óristegeni kórine almaghan. Kenesary qozghalysy - orys otarshylarynan el qorghau qozghalysy. Sondyqtan ol qazaq últyna paydaly qozghalys edi dep jýrgen Aspandiyarovtyng aitqany kómeski qaldy. Qalyng el Kene sonynan nege eredi? Búl kórinbeydi. Nege ydyrap tozady, búl jaghy jaqsy kórinedi. Orys otarshysyna tirek bolyp shenge satylu jaghy da kózge erkin týse almaydy.

Keyipkerler jaqsy kóringen.

Kenening aqyl-aylasy tausylyp, túiyqqa, jargha qamalghan jeri kóringendikten, aqyl-oy, aila-amalynyng erkindep, órship túrghan kezi kórinbegendikten Kene keypi týgel kórine almay túr ghoy dep oilaymyn. Búl, әriyne, qozghalystyng órisimen baylanysty ghoy.

Inisi, qaryndasy, batyrlarynyng keypi jaqsy kóringen. Pugacheev pen Kenesary qozghalysy bir-birine úqsas emes bolsa da, sondaghy qozghalystyng bastalyp, ósip-ónuin jazghan әdisi maghan asa únaydy.

Qysqasha aitqanda piesany tolyqtandyru kerek. Búl piesanyng taqyryp jaghynan tarihy manyzy, kýshtilik jaghynan oryny ýlken ghoy. Sóz joq jaqsy jazylghan. Ázirshe osymen toqtap, óz oiymdy auyzsha aitqanda tolyqtyryp aitarmyn. Rahymjan. 16. HI-33»,- dep bildiripti.

Alghauy basym búl tilekting de kónil júbatqany anyq. Sahnagha qoyylysymen sol kezdegi Mirzoyannyng basty iydeologiyalyq kenesshisi Gh.Mýsirepov birinshi hatshygha «Han Kenenin» sayasy túrghydan qauipti tuyndy ekendigi turaly «Jabyq hat» joldady. Sonymen qatar әueli S.Seyfullinnin, sodan keyin Gh.Mýsirepovting «Han Kene» turaly maqalalary «Sosialady Qazaqstan» gazetine jariyalandy. Oghan I.Jansýgirov te qosyldy. Sóitip, sony daugha úlasyp, «Han Kene» sahnadan mýldem alynyp tastaldy[1].

(Jalghasy bar)

Abai.kz

[1] «Han Kene» tragediyasyna qatysty kórsetilgen barlyq iydeologiyalyq qysym «Búzylghan besik!..» atty әfsanada derbes jәne tolyq qamtylghandyqtan da, búl arada toqtalmaymyz.