8.

توتەنشە مەكەمە مەن ۇشتىكتىڭ: «باقىلاۋعا الىنسىن، سوڭىنا تىڭشى قويىلسىن، قادامى حابارلانىپ وتىرسىن»،- دەگەن سۇرقىلتاي بۇرىشتاماسى م.اۋەزوۆتىڭ ەركىندىكتە ەركىن ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. گولوششەكين اۋىسىپ، ورىنىنا ميرزويان كەلگەندە، ياعني، «قۋجاقتى» - «مىرزاجان» اۋىستىرسا دا تىڭشىلار قالعىمادى. ولار مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسىن ۇلتشىل-الاشورداشىل استىرتىن ارەكەت رەتىندە باعالادى. ونى ميرزوياننىڭ وزىنە «اسا قۇپيا» تۇردە بىلاي «تانىستىردى»:

«وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلەتتى وكىلىنىڭ قۇپيا-ساياسي ءبولىمى. №1643284. بك(ب)پ ولكەلىك كوميتەتىنە. ميرزويان جولداسقا. اسا قۇپيا. 11 قىركۇيەك، 1933.

قازاقستانداعى ادەبي تۆروچەستۆو مەن ادەبي كۇشتەر تۋرالى بايان حات.

ادەبيەت مايدانىنداعى كۇرەستىڭ قىسقاشا تاريحى.

8.

توتەنشە مەكەمە مەن ۇشتىكتىڭ: «باقىلاۋعا الىنسىن، سوڭىنا تىڭشى قويىلسىن، قادامى حابارلانىپ وتىرسىن»،- دەگەن سۇرقىلتاي بۇرىشتاماسى م.اۋەزوۆتىڭ ەركىندىكتە ەركىن ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. گولوششەكين اۋىسىپ، ورىنىنا ميرزويان كەلگەندە، ياعني، «قۋجاقتى» - «مىرزاجان» اۋىستىرسا دا تىڭشىلار قالعىمادى. ولار مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسىن ۇلتشىل-الاشورداشىل استىرتىن ارەكەت رەتىندە باعالادى. ونى ميرزوياننىڭ وزىنە «اسا قۇپيا» تۇردە بىلاي «تانىستىردى»:

«وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلەتتى وكىلىنىڭ قۇپيا-ساياسي ءبولىمى. №1643284. بك(ب)پ ولكەلىك كوميتەتىنە. ميرزويان جولداسقا. اسا قۇپيا. 11 قىركۇيەك، 1933.

قازاقستانداعى ادەبي تۆروچەستۆو مەن ادەبي كۇشتەر تۋرالى بايان حات.

ادەبيەت مايدانىنداعى كۇرەستىڭ قىسقاشا تاريحى.

«ورىس اسكەري وتارلاۋشىلارىنىڭ ورتا ازياعا باسىپ كىرۋى - تاتار موللالارىنىڭ قىر ەلىن جاۋلاپ الۋىنا ىرىق بەردى، ولار قازاق جەرىنە ءار ءتۇرلى سەنىمحاتپەن كەلگەن دۇكەنشىلەرمەن، ورىس كوپەستەرىنىڭ شەركەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىستا بولدى. موللانىڭ اتىن جامىلىپ كەلگەن ورىنبور، قازان، ۋفا مەدرەسەلەرىنىڭ شاكىرتتەرى پراۆوسلاۆيەلىك ميسسيونەرلىككە قارسى قارۋ رەتىندە قازاق دالاسىنا پانيسلاميزم يدەياسىن سىڭىرگەن العاشقى مۇدجاھيتتەر بولىپ تابىلادى. ولار «مۇسىلماننىڭ شىنايى باۋىرلاستىعى» دەگەندى ۇران ەتە وتىرىپ، ارتتا قالعان قازاق ەلىن قانادى. حح عاسىردىڭ باسىندا قاجىعا بارار جولداعى تۇركيا ارقىلى جانە بۇقارا مەن حيۋا، تاعى دا باسقا ورتا ازياداعى ساۋدا ورتالىقتارى ارقىلى بارلىق تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرىگۋى تۋرالى ۇران تاستادى. وعان قازاق حالقى دا قوسىلدى.

اسىرەسە، 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيا تۇسىندا، جاڭا دىبىستى الىپپەگە كوشۋ - جاديدتىك وقۋ جۇيەسىنە اۋىسۋ قارساڭىندا پانتۇركيزم قوزعالىسى ەرەكشە جانداندى. جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق زيالىلارى مەكتەپتەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل توپ وزدەرىنىڭ قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن سول كەزدە سانى ءبىرشاما مولايىپ قالعان مەكتەپ شاكىرتتەرىن ىقپالىنا الدى. جاديدتىك مەكتەپتەن وتكەن، تاتارلاردىڭ جوعارى وقۋ مەدرەسەلەرىن بىتىرگەن بۇل شاكىرتتەر قازاقتاردىڭ العاشقى بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شوعىرىن قۇرادى.

بۇل قوزعالىس 1917 جىلعى توڭكەرىس تۇسىندا، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل «الاش» پارتياسى قۇرىلعان كەزدە ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. قازاقستاننىڭ بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل قوزعالىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ادەبيەتتە، بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ: احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، عۇمار قاراشەۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ، بەرنياز كۇلەەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ت.ب. شىعارمالارىندا كورىنىس تاپتى. اتالعان نەگىزگى جازۋشىلار قازاق توڭكەرىسىن قابىلدامادى، «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بەلسەندى تۇردە كۇرەستى. «الاشوردا» ۇيىمى تالقاندالعان سوڭ كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەس ءتاسىلىن وزگەرتە وتىرىپ، مادەنيەت مايدانىن ءوز قولدارىندا ۇستاۋعا تىرىسىپ، وزدەرىنىڭ وقۋ قۇرالدارى، دارىستەرى، ادەبي ەڭبەكتەرى ارقىلى جاستار تاربيەسىنە يدەولوگيالىق ىقپال جاساۋعا ۇمتىلدى.

مىسالى، قازىرگى قازاق كوركەم ادەبيەتىندەگى مىنا باعىتتى اتاپ وتۋگە بولادى: ولار - كەڭەستىك جاستاردىڭ از بولىگىنە اسەر ەتىپ وتىرعان الاشورداشىلاردىڭ قالدىعى مەن الاششىلدار جانە ۇلتشىلدار توبى...».

بۇدان كەيىن ادەبيەت، مادەنيەت، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇلتشىلداردى تۇگەندەي اشكەرەلەپ، ساياسي تۇرعىدان تالداپ، ۇكىمىن شىعارا قورىتىندى جاسايدى. ۇلتشىلدىقپەن ۇشىنباعان قازاق قىزمەتكەرى قالماعان. ءار قايسىسىنا بەرىلگەن مىنەزدەمەدە ءبىرىنشى ءالىمحان ەرمەكوۆتەن باستالعان. ەكىنشى بولىپ م.اۋەزوۆ ىلىنگەن.

جالعاسى: «وقۋلىق ماسەلەسى ءتىپتى سوراقى جاعدايدا، مىسالى 1934 جىلعا ارنالعان وقۋلىقتار يدەولوگيالىق تۇرعىدان جارامسىز دەپ تابىلىپ، توقتاتىلىپ تاستالدى. ويتكەنى ونى جازۋشىلاردىڭ مۇحتار اۋەزوۆ باستاتقان (الاشوردانىڭ بۇرىنعى كوسەمى) ۇلتشىلدار توبى دايىندادى.

2. اۋەزوۆ مۇحتار - ءوزىنىڭ يدەيالىق ۇستانىمىندا قالعان «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، قازىر مىقتى بايلانىسىنىڭ ارقاسىندا تولىق اشكەرەلەنۋدەن ساقتانۋ ماقساتىندا سونداي ەپتىلىكپەن جالتارىپ ءجۇر. ونىڭ بىردە-ءبىر مويىنداۋىندا، 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە «كازپراۆدا» دا جاريالانعان مويىنداۋىنان باستاپ «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» ارناپ جازعان دراماتۋرگيا تۋرالى ماقالاسىنا دەيىنگى جازعاندارىندا ونىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى مەن ءوز پارتياسىنىڭ ارەكەتتەرى اشىلماعان.

اۋەزوۆ قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ مۇقىم ءبىر شوعىرىنىڭ (نەگىزىنەن جازۋشىلاردىڭ) «كوسەمى ءارى يدەولوگى» قىزمەتىن جالعاستىرىپ وتىر جانە ىڭعايىن تاۋىپ جاستارمەن كەزدەسۋگە ۇمتىلادى (جوعارى وقۋ ورىندارىنا ت.ب. جەرلەرگە قۇلشىنا بارىپ ادەبي كەڭەس بەرەدى).

1933 جىلى 17 مامىر كۇنى قازاق مەملەكەتتىك تەاترىندا قويىلعان «ەڭلىك - كەبەك» اتتى پەساسىندا، ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، «وتكەندەگى تاريحي وقيعالاردى قانىق جەتكىزۋ ءۇشىن قازاقتىڭ بايلارى مەن باتىرلارىنىڭ بوياۋىن ادەيى قويۋلاتا كورسەتىپتى». بۇل رەاكتسيالىق شىعارما، الايدا «كورەرمەندەر سىڭىرە قابىلدايدى»، وعان ساقاداي سايلانىپ كەلۋى دالەل.

جانسۇگىروۆ ءىلياستىڭ (قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى) تۇلعاسى ەرەكشە ىقتياتتى تۇردە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ءوزى كوممۋنيست، ەڭ تالانتتى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا وزگە جازۋشىلاردان گورى «الاشوردانى» ەڭ كوپ جىرلاعان اقىن، قايىپنازاروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا جانسۇگىروۆ قازاپ-تىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنان كەيىن عانا، 1925 جىلدان سوڭ «الاشوردادان» بەتىن تەرىس بۇرا باستاعان.

الايدا، اشكەرەلەنگەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ كورسەتۋىنشە، جانسۇگىروۆ قازىر دە اۋەزوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاق ادەبيەتىندەگى الاش يدەياسىنا قىزمەت ەتەتىن الاشورداشىلاردىڭ يدەولوگى بولىپ تابىلادى.

«...ءوزىنىڭ توراعالىعى مەن ادەبيەت سالاسىنداعى الاشوردانىڭ يدەولوگيالىق ىقپالىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن جانسۇگىروۆ ءوزىن وتە ساق ۇستايدى، سىرتتاي كونتررەۆوليۋتسيونەر-ۇلتشىلداردىڭ قاس جاۋى ەتىپ كورسەتەدى، ولاردى باسپاسوزدە قاتتى جابىرلەيدى جانە ادەبيەتشىلەردىڭ جينالىستارىندا (1933 جىلى تامىزدا) ۇلتشىلدارعا قارسى اشىق سويلەيدى».

جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ الاشورداشىل شىعارمالارىن جاناما ەسىممەن باسىپ شىعارعانى، اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ەركى بويىنشا شىعارمالارىن ويدان شىعارىلعان بۇركەنشىك اتپەن جاريالايتىنى ۇيىم جينالىسىندا تالقىلاندى.

«...جانسۇگىروۆ - كوممۋنيست، سوندىقتان دا وعان الاشورداشىل شىعارمالاردى باستىرۋعا جول بەرمەۋ كەرەك، ايتپەسە ءبىز اسا باعالى قىزمەتكەردەن ايىرىلامىز» (1933 جىلى تامىز).

تۇراقتى وقۋلىق قۇراستىرۋدى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى قۇرامىندا: اۋەزوۆ، جولدىباەۆ، جانسۇگىروۆ - بار توپقا تاپسىردى. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنداعى جۇرگەنوۆ پەن جانتىلەۋوۆتىڭ ۇلكەن قولداۋىنا سۇيەنگەن ۇلتشىل ينتەلليگەنتسيانىڭ بۇل توبى (سەيفۋللين، جولدىباەۆ، مۇسىرەپوۆ) جاستارمەن جامپەيلەسىپ قالۋعا قۇشتار جانە ءدارىس مىنبەرىنە ىقىلاسپەن كوتەرىلەدى.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى:

1. ادەبي شىعارماشىلىقتاعى جەتەكشى جانە ىقپالدى ورىن بۇرىنعىسىنشا الاشورداشىلار مەن الاشورداشىل مامانداردىڭ (اۋەزوۆتىڭ، ەرمەكوۆتىڭ، جانسۇگىروۆتىڭ) قولىندا قالىپ وتىر.

(ورىنداۋشى رۋدوۆسكي)

پپ وگپۋ-ءدىڭ قاسسر-ءى بويىنشا وكىلەتتى وكىلى (ميرونوۆ).

پپ وگپۋ-ءدىڭ ساياسي تەرگەۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى (پاۆلوۆ)».

ءيا، تانىس تەرگەۋشىلەر. تەك قىزمەتتەرى وسكەن. ساكەن سەيفۋللين مەن ءىلياس جانسۇگىروۆتى، عابيت مۇسىرەپوۆ پەن تەمىربەك جۇرگەنوۆتى الاششىلداردىڭ قاتارىنا قوسۋىنا قاراعاندا، ولاردىڭ ىشكى ساياسي-بارلاۋ قىزمەتىنىڭ قايدا، قالاي باعىتتالعانىن ەمەۋىرىنسىز-اق بىلۋگە بولادى. سونىڭ ىشىندە بىرلەسىپ اۋدارعان شىعارمالارعا قويىلاتىن ورتاق نىسپىلاردى جاسىرىن شيفرعا ساناپ: «جانسۇگىروۆتىڭ ءوزىنىڭ الاشورداشىل شىعارمالارىن جاناما ەسىممەن باسىپ شىعارعانى، اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ەركى بويىنشا شىعارمالارىن بۇركەنشىك اتپەن جاريالاۋى ۇيىم جينالىسىندا تالقىلانۋى» - كۇدىكتىڭ كۇبىرتكىسىنىڭ تولىق كەتپەگەنىن تانىتادى.

ءدال وسى تۇستا قۋجاقتىڭ قايراعىمەن جانىلعان ميرونوۆتار مەن پاۆلوۆتاردىڭ كەسىرىنەن ونەر سالاسىندا دا تازالاۋ ءجۇرىپ، تەاتر جابىلۋعا شاق قالىپ ەدى.

1933 جىلدىڭ 8, 9 جانە 20-قىركۇيەگىندە قازاق اسسر ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ جانە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ:

«ۇلت ونەرىن دامىتۋ شارالارى جونىندەگى» قاۋلىلارى ىركەس-تىركەس شىقتى. سول كەڭەستە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى: «1. مامان رەجيسسەر شاقىرعانعا دەيىن جاڭا پەسا قويىلماسىن، رەپەرتۋاردا بار پەسا عانا وينالسىن. 2. اكتەرلار ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن كوتەرۋ ماقساتىندا ونەر سەكتورى بەلگىلەنگەن پروگراممامەن وقۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ تەاترعا مىندەتتەلىنسىن. 3. 1933 جىلدىڭ باسىندا قازاق تەاترى جانىنان 40 ادامدىق تەاتر ستۋدياسى اشىلسىن، ول ءۇشىن قابىلەتتى ونەرپازدار، درام-كرۋجوك، تەحنيكۋم، رابفاك، ورتا مەكتەپتەردەن تاڭداپ الىنسىن»,- دەپ قاۋلى شىعارىلدى.

شاراسىزدىقتان بەرىلگەن بۇل بۇيرىق ونەردى ورگە باستىرعانشا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. گولوششەكيننىڭ قاسىرەت تۇمانىن سەيىلتكەن، قازاقتارعا جان جىلۋىن سىيلاعان ل.ي.ميرزويان دا ساناداعى ۇرەيدى ايىقتىرا المادى. ويتكەنى ول قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ستالين:

«ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن تەك قانا جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمدارى عانا كۇرەسىپ جاتقان جوق، بارىنەن بۇرىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى جاپپاي شۇعىلدانىپ وتىر. قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، بارلىق كۇش-قۋاتتى قازاق ۇلتشىلدىعى مەن سوعان بەيىمدەلۋشىلەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاقستاندا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇقارانى ينتەرناتسيوناليستىك تۇرعىدان تاربيەلەۋ جۇمىسى ۋكرايناعا قاراعاندا قازاقستاندا قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولمايدى. قايتا كەرىسىنشە شىعار. ەگەردە، بۇعان قاراماستان، ءدال قازىرگى كەزەڭدە قازاقستان ءۇشىن ۇلتشىلدىق باستى قاۋىپ بولماسا، ونىڭ باستى سەبەبى - ۋكرايناعا قاراعاندا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ شەتەل ينتەرۆەنتتەرىمەن بايلانىس جاساۋىنىڭ قيىندىعىندا. الايدا قازاقستان ءۇشىن قولايلى مۇنداي جاعدايعا قاراماستان قازاق كوممۋنيستەرى قازاق ۇلتشىلدىعىمەن جانە ولارعا ىشتارتۋشىلارمەن كۇرەستى بوساڭسىتپاۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، قازاقستاندىق ۇلتتار بۇقاراسىنىڭ ساناسىنا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى سىڭىرۋگە بارلىق جاعدايدى جاساۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەستى بارىنشا اۋقىمدى تۇردە كۇشەيتۋ قاجەت. باسشىلىقا الۋ ءۇشىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاجىكستان تۋرالى قاۋلىسىن جولداپ وتىرمىز»،- دەپ تاپسىرما بەرىپ ەدى.

مۇنداي نۇسقاۋ كەزىندە قۋجاققا دا - گولوششەكينگە دە بەرىلىپ، الاشورداشىلاردى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانى باستالعان بولاتىن. ميرزويان دا سول جولدان اۋىتقىعان جوق.

«الاشوردانىڭ» كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس-ارەكەتىن اشكەرەلەيتىن جيناق قۇراستىرتىپ، 1933 جىلى 8-29 جەلتوقسان ارالىعىندا ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا س.براينين مەن ش.شافيرونىڭ «الاشوردا تاريحىنىڭ وچەركتەرى» اتتى كىتابىنىڭ قولجازباسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي كەڭەستە س.اسفاندياروۆ:

«داۋ تۋدىراتىن مۇنداي ايعاقسىماقتار بىزگە پايدا اكەلمەيدى. 1905 جىلدان بەرگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تۋرالى ءبراينيننىڭ بايانداماسىندا مەتودولوگيالىق قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن. بۇلاردىڭ تۇجىرىمىمەن كەلىسۋ دەگەنىمىز - قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستى دەگەن تاريحي شىندىقتان باس تارتۋ، دەمەك، بۇل - قازاقستان مەن ورتا ازياداعى قازان توڭكەرىسىن قىزىل ارميانىڭ شتىگىنە سۇيەنگەن تەك ورىس پرولەتارياتىنىڭ ءبىر ءوزى عانا ورناتتى دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسۋ. قازاقستاننىڭ وتارلىق قاناۋدا بولعانىن، يمپەرياليستىك ەلدە بۋرجۋازيا ەشقانداي دا توڭكەرىسشىل ارەكەتكە بارمايتىنىن، ال وتار ەلدەردەگى بۋرجۋازيا بەلگىلى ءبىر مەجەگە دەيىن رەۆوليۋتسيالىق ءىس-قيمىلعا باراتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك... ۇلتتىق قوزعالىس نەدەن باستالادى؟.. قازاقستاندا قالاي باستالدى؟ اۋەلى بۋرجۋازيا پايدا بولدى. جاديديزم پايدا بولدى، بۇل - مەكتەپ ءۇشىن، ادەبي ءتىل ءۇشىن كۇرەسكەن جالپىعا ورتاق قوزعالىس»,- دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

بۇل كەڭەستىڭ باستى ماقساتى «الاشورداشىلاردىڭ» اتىن وشىرە وتىرىپ، سوندا ايتىلعان پىكىرلەردى تاسقاقياشا قاعىستىرىپ، بولاشاق الاشورداشىلاردى، ياعني، «بارعان سايىن شيەلەنىسە تۇسەتىن تاپتىق كۇرەستىڭ بارىسىندا» الداعى ۋاقىتتا انىقتالۋعا ءتيىستى الاشورداشىلاردىڭ ءۇشىنشى تولقىنىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان سياقتى اسەر قالدىرادى. ويتكەنى وسى كەلەڭسىز كەلەگە قاتىسقانداردىڭ بارلىعى دا ءتورت جىلدان سوڭ «الاش يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى، جاپونيانىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اگەنتى» بولىپ شىعا كەلدى. ال ءتورت جىل وتكەن سوڭ ميرزوياننىڭ ءوزىن دە اجال سىباعاسى كۇتىپ تۇردى. جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇل مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن ساياسي سوت ەدى. قالايدا سول كۇندەرى جانى كەۋدەسىنە قوناقتاماي زۋىلداپ جۇرگەنى انىق ەدى.

سونداي قىسىلتاياڭ شاقتا تۇڭعىش رەت باسقالارمەن تەڭ دارەجەدە جازۋشى رەتىندە ينتەرۆيۋ بەردى. ول «مەن نە جازىپ جاتىرمىن» دەگەن اتپەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1934 جىلعى 8 قاڭتارداعى سانىندا جاريالاندى. جاي عانا كەزەكتى ينتەرۆيۋ ەمەس, ۇلكەن ساياسي ءمانى بار، جازۋشىلاردىڭ جەتىستىكتەرىن حالىق الدىندا پاش ەتۋ ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىرعان قوس بەتتىڭ ورتاسىنان ويىپ ورىن بەرىلۋى دە كوڭىلدى توعايتاتىنداي كادىمگىدەي ەلەۋلى وقيعا بولاتىن.

ول تۇستا كەز-كەلگەن جاعىمدى-جاعىمسىز قۇبىلىستار تۋرالى بارشا جۇرت ەستيتىندەي ەتىپ «ايقايلاپ ايتۋ»، «بادىرايتا كورسەتۋ» سالتى ورنىققان، ساناعا سىڭگەن ۇگىت-ناسيحات ءتاسىلى ەدى. ەشكىم دە سىبىرلامايتىن. ىمداۋ، ءوزارا كۇبىرلەسۋ - قوعامدىق ورىنداردا جات مىنەزگە سانالاتىن. سويلەيسىڭ بە - داۋسىڭ قارلىقسا دا ايعايلاپ باق. ۇگىتشى، ناسيحاتشى ەكەنسىڭ - ەڭ ءبىرىنشى، سويلەي ءبىل. ءوزىڭدى-ءوزىڭ كورسەتە ءبىل. وزگەنىڭ نازارىن وزىڭە اۋدار. جەڭىستەر مەن جەتىستىكتەردى دەر كەزىندە بار داۋىسپەن ايت. ءباسپاسوز بەتىندە دە كۇن سايىن سونداي راپورتتار ۇزدىكسىز باسىلىپ جاتتى. م.اۋەزوۆتىڭ دە سوعان بىرتە-بىرتە بويىن ۇيرەتۋىنە تۋرا كەلدى. جاڭا جىل كۇندەرىندە ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىق جەڭىسىمەن قالىڭ قاۋىمدى تانىستىرۋدى كوزدەگەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى ادەبيەتشىلەرگە قوس بەت ارنادى. ول بەت «ءبىزدىڭ تۆورچەستۆولىق جوسپارىمىز تۋرالى» دەگەن اتپەن بەرىلگەن ءبىر توپ جازۋشىنىڭ قازاقستان كپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ل.ي.ميرزويانعا جولداعان راپورتىمەن اشىلدى. وندا سوتسياليستىك ونەردىڭ قارىشتاپ العا باسقاندىعى ءورشىل ۇنمەن باياندالا كەلىپ:

«سونىمەن قاتار ءبىز وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ادەبي ومىرىمىزدە كەزدەسكەن كەمشىلىكتەرىمىزدى دە اتاپ وتپەي تۇرا المايمىز، ۇستىرتتىك، بىتىراڭقىلىق جانە جالاڭ ۇگىتشىلدىك ادەبيەت مايدانىنداعى اسىرا سىلتەۋشىلىككە اكەپ سوقتىردى، ولار ءبىزدىڭ قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ يدەيالىق جانە ساپالىق تۇرعىدان وسۋىنە كەدەرگى كەلتىردى. ورتالىق كوميتەتتىڭ 1932 جىلعى 23 كوكەكتەگى ادەبي مەكەمەلەردى قايتا قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسى يدەيالىق جانە كوركەمدىك تۇرعىدان جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋگە شەشۋشى تىڭ سەرپىن بەردى، سونداي-اق ادەبيەت مايدانىنداعى ءبىزدىڭ تۆورچەستۆولىق كۇشىمىزدى بىرىكتىرۋگە جاعداي جاسادى. بىراق تا بۇل شەشىمدى ورىنداۋ تۋرالى نۇسقاۋدى قاعاز جۇزىندە عانا قابىلداعان بۇرىنعى باسشىلىقتىڭ تۇسىندا دەر كەزىندە جۇزەگە اسىرىلماعان شارالاردى جاڭا باسشىلىق قولعا الىپ، تۆورچەستۆولىق ويدىڭ شارىقتاي وسۋىنە كوكجيەكتىڭ ەسىگىن كەڭىنەن اشىپ جاتىر»,- دەپ جازدى.

وسى جولدارداعى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ بارلىعى دا ناعىز شىندىق ەدى. راپپ-تىڭ تۇسىنداعى جىكتەلۋشىلىك، جالاڭ الەۋمەتشىلدىك، جالعان داۋرىقپالار قازاق ادەبيەتىندە، ءتىپتى، مۇقىم ونەر سالاسىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنان كەيىن دە توقتالمادى. بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشى گولوششەكيننىڭ ونىمەن اينالىسۋعا زاۋقى دا سوققان جوق، ءمان دە بەرمەدى. رەسپۋبليكاداعى اشارشىلىقتىڭ تاۋقىمەتى دە سالقىنىن تيگىزدى. ال لەۆون يساەۆيچ ميرزوياندى حالىقتىڭ «مىرزاجان» - دەپ ەركەلەتە، جاقسى كورە اتاۋى تەگىن ەمەس ەدى. ول - ەل ومىرىنە دە، ونەرگە دە جىلى ساۋلە، شۋاقتى جاقسىلىق اكەلدى. جازۋشىلاردىڭ جاڭا باسشىلىققا حالىق اتىنان ريزاشىلىق ءبىلدىرۋى زاڭدى بولاتىن. حات، سول جىلدارعا ءتان سوتسياليستىك قۇرىلىسقا كەدەرگى كەلتىرگەن جاۋلاردى اشكەرەلەيتىن لەپپەن:

«بىزگە، ەڭ باستى قاتەرلى قاۋىپ - قازىر ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان، فورماسى جاعىنان ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىن جوققا شىعاراتىن ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم جانە بۇرىنعى ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ تارتىبىنە باعىنۋىن قالامايتىن كۇنى وتكەن تاپتىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار، ولار سسسر حالىقتارىنىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى، ءسويتىپ «ينتەرۆەنتتەردىڭ» مۇددەسىنە جىعىپ بەرۋگە تىرىسۋدا» (ستالين). «سادۋاقاسوۆشىلاردىڭ، حودجانوۆشىلاردىڭ، مەڭدەشوۆشىلاردىڭ، قاسابولاتوۆ سياقتى ۇلتشىل-دەموكراتياشىل ەلەمەنتتەردىڭ قالدىعىمەن كۇرەس كۇشەيە ءتۇسۋى كەرەك»,- دەپ اياقتالىپ، اياعىنا جانسۇگىروۆ، مايلين، سەيفۋللين، مۇسىرەپوۆ، جاروكوۆ، توقماعامبەتوۆ، ابدىقادىروۆ، باتالوۆ، اۋەزوۆ، حاسانوۆ، تاجىباەۆ قول قويدى.

مۇحتار وسى راپورتتا جازۋشى رەتىندە ءبىرىنشى رەت قاتارعا ىلىكتى. 1934 جىلى 27 مامىر كۇنى جاڭادان قۇرىلعان كەڭەس جازۋشىلار وداعىنىڭ قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى س.سەيفۋلليننىڭ جۇرگىزۋىمەن العاشقى وتىرىسى ءوتتى. وندا:

«№1 حاتتاما بويىنشا كەڭەس جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە وتۋگە بەرىلگەن جازۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرى قارالدى. قاۋلى بويىنشا: مايلين، مۇسىرەپوۆ، اۋەزوۆ، جاروكوۆ، سەيفۋللين، سىزدىقوۆ جاقان جولداستار كەڭەس جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى».

بۇل شەشىم ونىڭ وسىدان كەيىنگى تاعدىرىندا شەشۋشى ورىن الدى. تىعىرىققا تىرەلگەندە - تىنىس بەردى، قاتەردەن دە قۇتقاردى. الەمدىك كەڭىستىككە جول اشتى. شىنىمەن دە بۇرىنعى ساياق قالاتىن سەنىمسىزدىكتەن ارىلعانى ما؟ الدە، س.مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارىنداعى» ەستەلىگىندە ايتىلعانىنداي، قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى قۇرباندارىن ەستىگەندە:

«سوتسياليستىك جۇيەدە مۇنداي بولۋ مۇمكىن ەمەس!»,-

دەپ ەسىنەن تانىپ قالعان م.گوركي باستاتقان زيالى قاۋىمنىڭ ەسىن جيعىزۋدىڭ، جۇباتۋدىڭ ايلا-شارعىسى ما؟

بارا-بارا قول قويۋ دا م.اۋەزوۆ ءۇشىن ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالدى. العاشقى ماداقتى دا ەستي باستادى.

«جاقسى كىتاپ، جاقسى سپەكتاكل - وقۋشىنى ءوزى-اق تابادى. بىراق سول شىعارمانى جاساۋ كەرەك. وعان كەرەكتى كۇش پەن تالانت بىزدە بار. بىراق كۇشكە سەنبەۋشىلىكتى تاستاڭدار. بىرىككەن كۇشپەن، بەرىك سەنىممەن پارتيا كورسەتىپ وتىرعان جولمەنەن العا باسىڭدار... حالىقتىڭ قۋانىشىن تۇساۋعا بولمايدى»,- دەگەن ل.ي.ميرزوياننىڭ ءسوزى «قۋانىشتى قايرات ءبىتىردى، جاڭا تاريحقا مۇرىندىق بولدى» (م.اۋەزوۆ).

ورتاق ماقسات جولىندا - ءوزارا «وكپەلەرىن دە» ۇمىتتى. سول ەكپىنمەن «حان كەنە» دە ساحناعا جول تارتتى. وكىنىشكە وراي، سالتاناتقا ەمەس، تالقى مەن تاباعا جول تارتتى.

پەسا تۋرالى العاشقى جاعىمدا پىكىردى راحىم جامانقۇلوۆ:

«مۇقا!

كەنەسارى تاريحي تاقىرىپتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى عوي. مەنىڭ بايقاۋىمشا كەنەسارى قوزعالىسىنىڭ سارقىلعان، توزىپ بىتكەن جەرى الىنعان. وقيعانىڭ باستالىپ، ەتەك الىپ ورىستەگەنى كورىنە الماعان. كەنەسارى قوزعالىسى - ورىس وتارشىلارىنان ەل قورعاۋ قوزعالىسى. سوندىقتان ول قازاق ۇلتىنا پايدالى قوزعالىس ەدى دەپ جۇرگەن اسپاندياروۆتىڭ ايتقانى كومەسكى قالدى. قالىڭ ەل كەنە سوڭىنان نەگە ەرەدى؟ بۇل كورىنبەيدى. نەگە ىدىراپ توزادى، بۇل جاعى جاقسى كورىنەدى. ورىس وتارشىسىنا تىرەك بولىپ شەنگە ساتىلۋ جاعى دا كوزگە ەركىن تۇسە المايدى.

كەيىپكەرلەر جاقسى كورىنگەن.

كەنەنىڭ اقىل-ايلاسى تاۋسىلىپ، تۇيىققا، جارعا قامالعان جەرى كورىنگەندىكتەن، اقىل-وي، ايلا-امالىنىڭ ەركىندەپ، ءورشىپ تۇرعان كەزى كورىنبەگەندىكتەن كەنە كەيپى تۇگەل كورىنە الماي تۇر عوي دەپ ويلايمىن. بۇل، ارينە، قوزعالىستىڭ ورىسىمەن بايلانىستى عوي.

ءىنىسى، قارىنداسى، باتىرلارىنىڭ كەيپى جاقسى كورىنگەن. پۋگاچەەۆ پەن كەنەسارى قوزعالىسى ءبىر-بىرىنە ۇقساس ەمەس بولسا دا، سونداعى قوزعالىستىڭ باستالىپ، ءوسىپ-ءونۋىن جازعان ءادىسى ماعان اسا ۇنايدى.

قىسقاشا ايتقاندا پەسانى تولىقتاندىرۋ كەرەك. بۇل پەسانىڭ تاقىرىپ جاعىنان تاريحي ماڭىزى، كۇشتىلىك جاعىنان ورىنى ۇلكەن عوي. ءسوز جوق جاقسى جازىلعان. ازىرشە وسىمەن توقتاپ، ءوز ويىمدى اۋىزشا ايتقاندا تولىقتىرىپ ايتارمىن. راحىمجان. 16. ءحى-33»,- دەپ ءبىلدىرىپتى.

العاۋى باسىم بۇل تىلەكتىڭ دە كوڭىل جۇباتقانى انىق. ساحناعا قويىلىسىمەن سول كەزدەگى ميرزوياننىڭ باستى يدەولوگيالىق كەڭەسشىسى ع.مۇسىرەپوۆ ءبىرىنشى حاتشىعا «حان كەنەنىڭ» ساياسي تۇرعىدان قاۋىپتى تۋىندى ەكەندىگى تۋرالى «جابىق حات» جولدادى. سونىمەن قاتار اۋەلى س.سەيفۋلليننىڭ، سودان كەيىن ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «حان كەنە» تۋرالى ماقالالارى «سوتسيالادى قازاقستان» گازەتىنە جاريالاندى. وعان ءى.جانسۇگىروۆ تە قوسىلدى. ءسويتىپ، سوڭى داۋعا ۇلاسىپ، «حان كەنە» ساحنادان مۇلدەم الىنىپ تاستالدى[1].

(جالعاسى بار)

Abai.kz

[1] «حان كەنە» تراگەدياسىنا قاتىستى كورسەتىلگەن بارلىق يدەولوگيالىق قىسىم «بۇزىلعان بەسىك!..» اتتى ءافسانادا دەربەس جانە تولىق قامتىلعاندىقتان دا، بۇل ارادا توقتالمايمىز.