Qazaq baspasóz tarihyn Tashkentte shyqqan «Týrkistan ualayaty» gazeti (1870-1882) men Ombydan shyghyp túrghan «Dala ualayaty» gazetinen (1888-1902) bastau alatyny belgili. Búl eki gazet te patsha ýkimetining jergilikti basqaru organdary arqyly shyghyp túrghan basylym edi. 1905 jyly birinshi orys tónkerisinen song «Serke» jәne «Qazaq gazeti» degen últtyq basylymdar shyghyp, úzaqqa barmay jabylyp qaldy. Tek, 1911 jyly shyqqan qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqap» jәne Ordada shyqqan «Qazaqstan» gazetining ghúmyry úzaqtau boldy.

«Halyqtyng qay dәreje algha ketkendigi halyq arasynda taralghan gazet, jurnal hәm kitaptarynan bilinedi» – dep, «Ayqap» (1911-1915) jurnalynyng túnghysh sanynda jurnaldy shygharushy Múhametjan Seralin aitqanday nemese, «gazeta- halyqqa bilim taratushy, olay deytinimiz gazetadan júrt estimegenin estip, bilmegenin bilip, birte-birte bilimi molayyp, zeyini ósip, pikiri ashylyp, is te jettikpekshi» – dep, «Qazaq» (1913-1918) gazetining túnghysh sanynda Ahmet Baytúrsynúlynyng jazghanynday, eki basylym da osy baghytta últty úiymdastyryp, óz missiyalaryn adal atqardy.

«Qazaq» gazet klassikalyq ýlgide shyghyp: «Bas maqala», «Syrtqy habarlar», «Ishki habarlar», «El arasyndaghy habarlar»,  «Anau-mynau», «Oqshau sóz», «Ólen-jyr», «Ashyq hat», «Tilshilerden», «Gazetterden», «Basqarmagha kelgen hattar», «Basqarmadan» degen aidalargha bólinip, jazbalar jariyalanghan. Búlarmen qatar gazetting bas betinde jәne songhy betterinde әr týrli «jarnamalar» men «habarlandyrular» basylyp túrdy. Jarnamalardyng qatarynda әr týrli tigin mashinasy, shóp shabatyn mashina, mashina tyrma, shóp jiatyn mashina, sýt mashinalaryna arnalghan jazbalar bolsa, arasynda eng kóp kezdesetini kitaptar jarnamasy men múghalimder turaly habarlandyrular edi.

Gazetting eng alghashqy sanynan bastap kezdesetin kitap jarnamasy, gazetting songhy sandaryna deyin ýzilissiz berildi. Gazetting túnghysh sanynda «Jaqyn arada basylyp shyqqan hәm  shyghatyn kitaptar» atauymen Ahmet Baytúrsynúlynyng «Oqu qúraly» atty ýsh kitabynyng shyghatyny jayynda habar basylyp, «Bayanshy» kitabynyng dayyn ekendigi baghasy pochta aqysyz 5, pochta aqysymen 7 tiyin ekendigi habarlanady. Kóp keshikpey, gezetting №9, №14 sandarynda «Oqu qúralynyn» kelesi kitaptary dayyn ekendigi jәne baghalary kórsetilip, habarlandyru basyldy. 1) «Bayanshy». Búl kitap qazaq tilinde qanday dybystar bar; ol dybystar qanday hәripben, qalay jazylmaqshy hәm úsúl sotie jolymen oqytudy qalay bastau abzal bolatyn jәiin týsindiredi. Búl kitap balalargha emes, múghalimlerge arnap jazylghan; - basylyp shyqdy, baghasy pochta aqysymen 7 tiyin. 2) «Álifba». Búl qazaq tilinde jazylatyn hәm oqylatyn hәriflerdi ýiretetin birinshi kitap. Baghasy pochta aqysymen 16 tiyin. 3) «Álifba». Qazaq tilinen basqa, mysaly; basqa týrki, arab, parsy sózderine jazylatyn hәripterdi ýiretuge shygharghan birinshi әlfbadan song oqylatyn ekinshi kitap.; Búl kitabde balalar hәripterdi oqy bilgennen keyin qyraat tóseluine ynghaylap jazghan qazaqsha maqaldar, júmbaqdar, batalar, ólender, úsaq-úsaq qara sózder bar. Basylyp shyqdy, baghasy pochta aqysymen 15 tiyin. 4) Álifbadan keyin oqylatyn ýshinshi kitap. Múnda jazylghan ghibratly sózder, ólender, mysaldar, ertegiler, maqaldar hәm hikaiyelar. Búl kitap tez arada basylyp shyghady, baghasy basylyp bolghansong iyghlan etiledi. Kópdep aldyrushylargha bagha kemitiledi. Ádres mynau: Orynburg. Redaksiya gazeti «KAZAK». A. Baytursunovu («Qazaq» gazeti. 1913. №9).

1913 jylghy gazetting key sandarynda Ahmet Baytúrsynúlynyng «Qyryq mysal» ólender jinaghynyng ekinshi ret basylghany, kitaptyng «QAZAQ» emlesi boyynsha shygharylyp, birinshi basylghanda kirmegen sózder qosylyp basylghany aitylady. Baghasy 25 tiyin, pochtamen 30 tiyin. Kitap saudagerlerine 30% shegeriletini eskertiledi. Sonymen qatar, Mirjaqyp Dulatovtyng «Azamat» ólender, Ghúmar Qarashevting «Túrmysh», «Órnek», «Bala túlpar» atty ólen-jyrlary «Qazaq» gazeti basqarmasy arqyly satylymgha shygha bastaydy. Birlep, ekilep pochtamen kitaptar aldyrghanda mәrke jiberu abzal, әitpese nalojmen qymbat týsetini aldyrushylargha eskertiledi.

Kóp keshikpey búl kitaptardyng qataryna Shәkerim Qúdayberdi úlynyng «Qalqaman Mamyr» (ólen), «Jolsyz jaza» (ólen), «Qazaq ainasy» (ólen), «Qazaq shejiresi» syndy kitaptarynyng da jarnamasy qosylady. «Abay ólenderi», «Jighan tergen» (ólen) Beket Ótetileuov, «Baqytsyz Jamal» (roman) Mirjaqyp Dulatov, «Qazaqsha qyraat kitaby» Mirjaqyp Dulatov, «Esep qúraly» bastauysh mektepde birinshi jyl oqylatyn (oqulyq) Mirjaqyp Dulatov, «Esep qúraly» bastauysh mektepde ekinshi jyl oqylatyn (oqulyq) Mirjaqyp Dulatov, «Qaraqypshaq Qobylandy», «Jastyq jemister» Akram Ghailmov, «Kenes» Bókeylik Ahmet Mәmetov, «Iman hәm namaz» Mústaqym Maldybaev, «Uaq-týiek» Sәbit Dónentaev, «Qúran qúraly» shygharushy Nyghymetolla Kýzembaev, bastyrushy Janúzaq Jәnibekov, «Payghambar zamany» Mәnnәn Túrghanbaev, «Imam yqtyghad» Jýsip Temirbekov, «Iman-islam» Núghyman Manaev syndy kitaptardyng jarnamasymen tolygha týsti. Búl kitaptardyng esh kimge aqshasyz iә talonsyz jiberilmeytini, birli jarym kitap nalojben jiberilse, aldyrushygha óte qymbatqa týsetini, sondyqtan tiyisti baghasyna layyqtap marka jiberu  tiyimdi bolatny eskertiledi. Arasynda  hәm 10 kitaptan artyq aldyrushylargha somnan 30 tiyin kemitilgen.  Sonynda, «Qazaq» basqarmasynan kitap aldyrushylar búl jarnamada bolmaghan kitapty súramaularyn ótinedi. Jogharyda keybir kitaptardy skidkemen taratyp otyrdy. Sebebi, ol kitaptar «Azamat seriktigi» arqyly «Qazaq» basqarmasy tarapynan bastylylghan edi.

«Qazaq» gazetinde «Abay ólenderi» kitaby óte kóp satylghan basylghan enbekke ainaldy. Gazetting «Jana shyqqan kitaptar» degen bólimde Abay ólenderi turaly: «Neshe týrli nәsihat ólender – Qazaqtyng ataqty aqyny Ibrahim Qúnanbayúghylynyng ólenderi. Baghasy 50 tiyin» («Qazaq» gazeti. №8. 1913), dep jarnama retinde berilip otyrdy. Júrt jappay satyp alyp, kitaptyng satylymda tausylyp qalghany turaly da habarlar basyldy. «Basqarmadan: Shahmardan Jalmúhamedúghylyna: Ibrahim Qúnanbayúghly hәm Shakәrim Qúdayberdiúghylynyng kitaptary Semeyde óz ýiinde túratyn Kópbay Bayysovtan basqa jerde satylatynyn bilmeymiz, Orynborda joq («Qazaq» gazeti. №33. 1913.) Sonday-aq, Abay kitabyn súraushylardyng súraqtaryna arnauly jazba arqyly  jauap berildi. Alghashqy kezde Abay kitabynyng baghasy 50 tiynan bolghan. 1914 jyly taghy da «Abay ólenderi keldi» dep, «Qazaq» basqarmasyna arnauly týrde kitaptardyng kelgeni hәm baghalary  haqynda aitylady. «Alashtyng birinshi aqyny marqúm Ibrahim Qúnanbaev jazghan óleng kitaby. Baghasy 75 tiyin. Poshtasymen 80 tiyin, skidkesi bar. Adres: «Qazaq» basqarmasy» («Qazaq» gazeti. №47. 1913). Kitap turaly habarlar múnan basqa gazetting №72, №74, №76, №77 sandarynda basyldy. Naryq baghasyna qaray kitap baghasy kóterilgen bolsa da, halyq jappay satyp alyp otyrghan edi.

1914 jyly bastalghan birinshi jahan soghysy qazaq qoghamyna da әserin tiygizbey qoymady. Kitap satylymy men qatar gazetting taralymy da kemy bastady.  1915 jyldan bastap aptasyna eki mәrteden shygharugha talpynys bolyp, jarty jyl aptasyna eki mәrteden basyldy. Jyl ortasynan bastap qaytadyn aptasyna bir mәrtege týsti. Gazetting Ahmet Baytúrsynúly (231 sanyn), Mirjaqyp Dulatúly (33 sanyn), Janúzaq Jәnibekúly (2 sanyn) shyghardy. «Qazaq» gazetining alghashqy 40 sanyn Mústafa Orazaev bastyrsa, 41 sanynan bastap «Azamat seriktigi» bastyrdy.

«Qazaq» gazetining 1916 jyldyng sonyna 31 dekabr shyqqan №211  sany, satylatyn kitaptar turaly berilgen bir jarnamada 8 kitaptyng atyn aityp, basqa kitaptardyng satylyp bitkenin, endi basqramada joq ekenin eskertedi. Qymbatshylyq pen qaghaz kemdikten baspahana isi de túralap qalady. Gazetting 1917 jylghy 27 mayda jaryq kórgen №231 sanynda Mirjaqyp Dulatúlynyng «Qyraat kitaby –ekinshi basyluy, 128 bet, baghasy 70 tiyin, pochtamen 76 tiyin; «Esep qúraly» –ekinshi jyldyq. Shygharghan baghasy 25 tiyin, pochtamen 30 tiyin; Ahmet Baytúrsynúly «Til qúral» –ekinshi jyldyq. Shygharghan baghasy 30 tiyin, pochtamen 35 tiyin» - dep, ýsh kitapty ghana atap ótedi. Sonynda: «Osy ýsh kitaptan basqa kitap basqarmada joq, satydyp bitti, núsqasy tausylghan. Kitaptardy soghys toqtamay túryp qayta basyluy da mýmkin emes. Joq kitapty súratyp kelgen aqshalar iyelerine qaytarylady. Ádres mynau: Orynburg. Redaksiya gazeti «KAZAK». Osylaysha kitp jarnama isi basqarmadaghy satylatyn kitaptardyng tausyluymen siyrey bastaydy. Búl jarnama gazetting kelsi sandarynda da qaytala basylady.

«Qazaq» gazetining jalpy 266 nómeri jaryq kórdi. Alghashqy sany 2 aqpanda (eski kalender boyynsha) basyldy. 1913 jyly  44 sany, 1914 jyly 48 sany, 1915 jyly 71 sany, 1916 jyly 48 sany, 1917 jyly 46 sany, 1918 jyly 9 sany shyqty. Qazershe zertteushiler qolyna týsken songhy №266 sany – 1918 jyly 26 qyrkýiekte (jana kalendar boyynsha) jaryq kórgen edi.  Taralymy alghashqy jyly 3000 tirajdan assa, sharyqtau sheginde 8000 tirajgha jetti. Gazetting 1913, 1914, 1915 jylghy sandary jinaqtalyp, jeke kitap bolyp basylyp shyqty. «Qazaq» gazet betterinde últtyq jәne memlekettik mәseleler kóterilip, últty úiysugha, memelkettik tútastanugha ýndedi. Jogharyda tek, gazet betterindegi kitap jarnamlaryna ghana toqtaldyq. Alash amanatyna adal bolghan últtyq basylym «Qazaq» gazetie 110 jyl tolyp otyr. Keshegi Alash amanaty, býgingi – tәuelsiz Qazaqstan. Tәuelsizdigimiz túghyrly, egemendigimiz ghúmyrly, Alash tuy biyiktey bersin! «Qazaq» gazetining 110 jyldyq mereytoyy qútty bolsyn!

Abay Myrza

Respublikalyq "Múnara" gazeti. №2(80). 31.01.2023

Abai.kz