«Qazaq ýshin saytanmen de sóilesuge barmyn!»

Ospan batyr.

Syrtta qalghan iysi qazaqtyng qalyng bóligin el etem dep atqa qonghan, sol jolda ózin  qúrban etken qazaqtyng songhy batyry Ospannyng alash balasy ýshin orny erekshe. Búl tarihty úmytugha әste bolmaydy.

Daqpyrty alysqa ketken, Ospan batyr jóninde aityp ta jazylyp ta keledi. Shyghys Týrkistanda tәuelsiz el qúrsam dep aiqasqa týsken batyrgha, kezinde Kenes Odaghynyng aitarlyqtay kómekteskeni ras. Tipti, Memlekettik Qauipsizdik Komiytetining ókilderi: L.P.Beriya, S.Kruglov, V.Abakumovtyng jetkizuimen, Stalinning ózi, Ospan batyrdyng kóterilisine ýlken mәn bergen eken. Oghan myna hattar kuә:

Stalin ne ýshin qoldau kórsetti?

«Horlogiyn Choybalsan!

Do menya doshly sluhi, chto na territoriy Kitaya v Altayskih gorah, podnyalisi vostaniya kazahov, pod rukovodstvom Ospan batyra. Poruchai vam, utochniti vse detaly y dolojiti mne. Rukovodstvom Shan Kay Shi, armiya Gomindana govoryat vytesnyaet eto vostaniye. Mojet stoiyt, pomochi etomu hrabresu, voennoy podmogoy, libo orujiyem y sovetnikom. Jdu otveta…»

Iosif Staliyn. Kremli.

Sonday-aq, birneshe aidy ótkizip baryp, ekinshi hatynda bylay depti:

«Horlogiyn Choybalsan!

Vam nujno srochno sezditi, na mesto vostaniya y vmeste s rukovodiytelem etogo vostaniya sozdati vremennoe praviytelistvo, s posledovatelinym obrazovaniyem v Respubliku».

Iosif Staliyn. Kremli.

Sonau Altay tauy men Tarbaghatay jәne Alakól aralyghynda jatqan úlan - ghayyr dalany meken etken qazaqtardyng ótkeni, bizge maqtanysh tútarlyqtay , әri qúrmetteuge túratynday úly tariyh. Sol dalada tirshilik keshken bizding ata-babalarymyz tәuelsiz el bolugha qanshama ret talpynyp, kóteriliske shyqqan. Ontýstik Shyghys Týrkistandaghy kóterilisterdi esepke almaghanda, odan keyingi eng iri kóterilis Ospan batyr kóterilisi deuge bolady.

1940 jyly Altaydyng Kóktoghay audanynda búrq etken Esimhan, Yryshan, Aqteke ýshtigi bastaghan ru aqsaqaldarynyng Qytay ýstemdigine kýresi keyinnen sonyng qúramynda bolghan Ospan batyrdyng basshylyghyna auysady.

Osy arada azdap sheginis jasap, myna bir qújatty derekti aita keteyik.

XX ghasyrdyng 30 jyldarynyng óne boyynda IY.V.Stalinning qoltyghyna kirip, kenestik sayasattyng qoljaulyghyna ainalghan Shynjang dubany Shen Shisay 1942–43 jyldary ashyq antiykenestik baghyt ústap, imperator Chan Kayshy biyligin qolday bastaydy. Shen Shisaydyng osynday sayasatynan keyin, Kenes Odaghy búghan arnayy sheshim qabyldaugha mәjbir bolady L.P.Beriya, S.Kruglov, V.Abakumovtyng Stalinge joldaghan bayanhatynda, osy sheshimdi oryndau ýshin Shynjang ólkesine jasyryn týrde arnayy adamdar jiberilip, qytaylargha qarsy kóterilis úiymdastyru júmysynyng qarqyndy jýrip jatqandyghy aitylady.

Mine osy úiymdastyru jәne ýgit-nasihat júmysynyng Altay, Tarbaghatay jәne Ile aimaqtary qazaqtarynyng kóterilis jasauyna (Ospan batyr kóterilisi) yqpal etkeni ras (Monghol eli arqyly kóterilisti tolyqtay qaru-jaraqpen jәne oq-dәrimen Kenes Odaghy qamtamasyz etken). Búl ólkeler qazaqtyng kóneden meken etken ata – qonysy, sonymen qatar, eshqanday úighyrdyng aumaghyna kirmeydi.  Degenmen osy arada aitarymyz, Qytay jaghynda qalghan el óz jerinde túryp jatqanmen, alyp elding teperishin asa kóp kórdi. Búl da kóterilisting aitarlyqtay tez bastaluyna septigin tiygizdi. Sóitip, jergilikti músylman últtarynyng qatysuymen (qazaqtar jәne ózgeler) 1944 jyldyng 7 qarashasynda Qúlja qalasynda Shyghys Týrkistan respublikasy qúryldy.

Jýregi týkti batyrdyng qolbasshylyghymen Gomindan әskerimen qanshama ret qiyan-keski úrystar jýrgizildi. Ótken ghasyrdyng qyrqynshy jyldary bastalghan kóterilis el arasynda keninen qoldau tapty. Ospan batyr eger búdan bes-alty ghasyr búryn dýniyege kelgende mýmkin atalary Shynghys jәne Ámir Temir dengeyles úly qolbasshy bolar ma edi?..

Imperator Shan Kay Shy bastaghan Gomindan ýkimetimen óz uaqytynda kelisimge kele almay, eki aradaghy arazdyghy óse týsken Staliyn,  Monghol memleketi arqyly Ospan batyr bastaghan kóteriliske dem berip, soghysqa kerekti kóp mólsherdegi qaru-jaraq jibertken edi. Kezinde kenestik sheneunik Pahomov bastaghan qyryqtay qyzyl armiya ofiyserlerin Ospangha jiberip, aldaghy uaqytta  ne isteu keregi jóninde jәne maydandaghy shayqasty ontayly úiymdastyru baghytynda aqyl-kenester berip otyrdy. Osylaysha úzaq jylghy taban tiresken soghystyng nәtiyjesinde Ospan batyrdyng sarbazdary Altay, Tarbaghatay jәne Ile ózeni boyyndaghy tughan elin de, ósken jerin de uaqytsha bolsa da azat ete bildi.

Shynjannyng soltýstik qanaty sanalatyn ýsh aimaq Gomindan ezgisi men óktemdiginen azat etilip, óz bostandyghyn aldy. Sóitip, 1944 jyly kýzde Ospan batyrdyng jan ayamaghan qan tógis maydany arqasynda jәne ýzdiksiz kýresining nәtiyjesi boyynsha Shyghys Týrkistan respublikasy (nemese uaqytsha ókimeti) dýniyege keldi. Búghan әriyne, stalindik sayasattyng ýlken kómegi de bolghan edi. Birinshi bolyp osy uaqytsha ýkimetti tanyghan kenestik jýie men Monghol eli edi. Onyng alghashqy tóraghasy bolyp sol kezenning sauatty, kórnekti  azamaty, qazaq  Álihan tóre taghayyndaldy. Al Ospan batyr Altay aimaqtyq әkimshiligining әkimi bolsa, orynbasarlyghyna Dәlelhan Sýgirbaev ie boldy. Degenmen, batyrdyng týbine qyzyl qytaylar jetti.

Gomindan ókimetimen keskilesken soghysta, tobyqtan qan keship jýrip, jenip alghan jәne orasan zor kýshpen ornatqan respublikasyn, ózi rettep bergendey kórinetin monghol Choybalsan ókimeti men orystargha Ospan batyrdyng kónili onshalyqty tola qoymady. Naqty algha qoyghan tilegi oryndalmay, orystyng aitqanymen jýruge kóndige almaghan batyr, ystyq pen suyqta ondaghan jyldar soghysyp, talay myndaghan sarbazdaryn qúrban etse de, eshkimge tәuelsiz el bolugha qol jetkize almaghanyn  anyq týsindi. Mine, sondyqtan da  ol kýresuin toqtatpady.

«Men qar jamylyp, múz tósenip, halqym ýshin kýrestim, endi onyng qyzyghyn dayyn astyng iyeleri kórip otyr. Biylikti, ana Kenes ýkimeti dayyndaghan Dәlelhangha berdim» – degen edi bir sózinde.

Qalay aitqanda da, halyqty kóteretin de, kóndire alatyn da tek abyroy, bedeli alysqa ketken Ospan batyr ghana edi.

Kezinde Gomindan biyligin ómirge әkelgen Shan Kay Shy men Shynjandy óktemdikpen әri asa qataldyqpen basqaryp otyrghan Shen Shisay , Qytaydyng Mao bastaghan qyzyl kommunisterinen jenilis tapty. Búl kezende Kenes ókimeti Germaniya fashisterin kýiretip tynghan bolatyn. Gomindandy qytay kommunisteri jenip, biylikti qolgha alghan son, endi Stalinge Ospan batyr da jәne onyng kóterilisining arqasynda qúrylghan  Shyghys Týrkistan respublikasy da kereksiz bolyp qaldy. Bir jaghynan onyng tәuelsiz bolyp túrghany – sol kezdegi Kenes Odaghynyng qúramyndaghy  Ortalyq Aziya respublikalary ýshin de qauipti edi. Endi orys jaghynan da, qytay jaghynan da Ospan batyrdy qudalau, joy, sonymen qatar, Shyghys Týrkistan respublikasyn qúlatu kerek boldy. Stalin biyligi erikti Qytay kommunisterine berdi.

Átten, batyrgha endi kómekke keletin eshkim bolmady. Ospan bastap ýsh aimaq (Altay, Tarbaghatay, Ile) dýrligip jatqanymen, ony eshkim qoldamady. Maydandasqan qyzu kýres eluinshi jylgha deyin jalghasty. Sol kezdegi Shyghys Týrkistan әskerining bas qolbasshysy, general Ysqaqbek bastaghan top, batyrdyng auylyna  baryp, oghan aqyl-kenes berip, ony rayynan qaytarmaqshy  boldy. Alayda,  batyr oghan kónbedi. IYә, Ospan batyrdyng kónbeuining jóni bar. Ol eki jaqqa da tәueldi bolghysy kelmedi. Sonau 1939 jyldyng ayaghynan bastap shýrshit elindegi qazaqtardyng tәuelsizdigi ýshin jappay ýsh aimaqty kóterip, qan maydan ashyp, soghysyp kelgen azamatqa Shyghys Týrkistan aumaghynda sol kezenderde teng keletin batyr joq edi.

Osy bagha jetpes erligine  oray, Ospan batyrdy qazaqtar ghana emes, shet eldikter de joghary baghalady. Degenmen, ózining júrtynan basqa, jan-jaqtaghy elderden eshbir qoldausyz qalghan batyr 1951 jyly qytaylardyng qolyna týsip, mert boldy. Ospan batyr kóterilisi, tarihta Gomindandyq otarlau, ezip-janshugha jәne odan keyingi qyzyl kommunisterge qarsy HH ghasyrdaghy asa iri keskilesken kóterilis boldy desek artyq aitpaghandyq. Ospan batyrdyng qazaq elinin, әsirese, qytay qazaqtarynyng tarihynda alatyn orny erekshe.

Uaqytynda, qazirgi  Shynjannyng  qazaqtar mekendegen jarty ólkesin azat etip, tәuelsiz el qúram degen asyl armany oryndalmay ketti. Kóp úzamay, ózi atsalysqan jәne irgesin túrghyzghan Uaqytsha ókimet te (respublika) qúrdymgha qúlady. Ony qyzyl qytaylar qúrtyp tynghan edi. Áriyne, qazir bәri tariyhqa ainaldy. Biraq el azattyghyn tu etip kótergen azamattyng erligi men enbegin keyingi jas  úrpaqtary  esh uaqytta úmytpauymyz kerek.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz