«Ekstremizmmen kýres әiteuir jazyqtyny

izdep tabugha ainalyp ketpeuge jәne

dinmen kýreske jalghasyp ketpeuge tiyis.»

Núrsúltan Nazarbaev

Nege Islam? Qaqtyghystyng týp tórkini nede?

Diny ekstremizm men terrorizmning әlemdik tarihy aryda bolghanymen 2001-jyldyn  11-qyrkýiegindegi Niu-Yorkte bolghan jarylystan keyin ol janasha sipat alyp, jana baghytqa bet búrdy.

Ol jarylysty kim úiymdastyrdy degen saual ózinshe jeke bir taqyryp... Osy uaqytqa deyin AQSh ghalymdary men sarapshylarynyng pikiri de san qily. Bir qyzyghy jarylysty AQSh-tyng arnayy organdary úiymdastyrdy degen boljamdy sol elding óz sarapshylary men aqparat qúraldary jii aitady.  Alayda resmy AQSh búl súmdyq oqighanyng oryn aluyna tikeley diny ekstremister, islamdyq terrorshylar kinәli dep tapty jәne solay etip kórsetuge baryn salyp baqty. Sonyng saldarynan diny ekstremizm dese islam oigha oralyp, terrorizm dese ony jasaytyn adam mindetti týrde diny ekstremist yaghny músylman  boluy kerek siyaqty boldy da qaldy...

Nege Islam?

«Ekstremizmmen kýres әiteuir jazyqtyny

izdep tabugha ainalyp ketpeuge jәne

dinmen kýreske jalghasyp ketpeuge tiyis.»

Núrsúltan Nazarbaev

Nege Islam? Qaqtyghystyng týp tórkini nede?

Diny ekstremizm men terrorizmning әlemdik tarihy aryda bolghanymen 2001-jyldyn  11-qyrkýiegindegi Niu-Yorkte bolghan jarylystan keyin ol janasha sipat alyp, jana baghytqa bet búrdy.

Ol jarylysty kim úiymdastyrdy degen saual ózinshe jeke bir taqyryp... Osy uaqytqa deyin AQSh ghalymdary men sarapshylarynyng pikiri de san qily. Bir qyzyghy jarylysty AQSh-tyng arnayy organdary úiymdastyrdy degen boljamdy sol elding óz sarapshylary men aqparat qúraldary jii aitady.  Alayda resmy AQSh búl súmdyq oqighanyng oryn aluyna tikeley diny ekstremister, islamdyq terrorshylar kinәli dep tapty jәne solay etip kórsetuge baryn salyp baqty. Sonyng saldarynan diny ekstremizm dese islam oigha oralyp, terrorizm dese ony jasaytyn adam mindetti týrde diny ekstremist yaghny músylman  boluy kerek siyaqty boldy da qaldy...

Nege Islam?

Adamzat jaratylysyndaghy eng әdil, eng beybitsýigish din nege әlemdik qúbyjyqqa, ýrey men qorqynysh simvolyna ainaldy? Islamdy ozbyrlyq pen qantógis qúralyna ainaldyru kimge kerek jәne onyng oghan qanday paydasy bar?

Búl súraqqa tikeley jauap bermes búryn myna jaytqa sәl nazar audarayyq... 1990-jyldyng basynda Shvesiyada NATO-gha mýshe elder ókilderining sammiyti ótedi. Sol jerde Kenestik odaqtyng ydyrauynyng әlemdik damu men geosayasy ahualgha tiygizer әseri turaly sóz bolady.  Sol kezdegi Týrkiyanyng premier-ministri Nәdjmetdin Erbakannyng Soltýstik Atlantikalyq odaqty odan әri saqtap qaludyng qanshalyqty manyzy, qajettiligi bar degen saualyna sol kezdegi Úlybritaniyanyng Premier-ministri Margaret Tetcher bylay dep jauap beripti: «IYdeya belgili bir jaudyng beynesi bolmaghan jerde ómir sýre almaydy. Biz, Batys memleketteri ózimizding tirshiligimizdi odan әri jalghastyru ýshin sonday jau tauyp alugha tiyispiz. Kenestik odaq qúlady, endi onyng ornyn  jana jau beynesi basady, ol jau - islam bolady.» («IYdeya ne mojet jiti v otsutstviy obraza vraga. I, my, gosudarstva Zapada, rady prodoljeniya svoego sushestvovaniya doljny takogo vraga iymeti. Sovetskiy Soyz pal, y nam neobhodimo nayty na etu roli drugogo, y etim vragom yavlyaetsya islam»)

Ózderiniz bayqap otyrghanday islamdy әlemdik «jaugha» ainaldyrudyng negizgi kórinisi nemese ony jýzege asyrudaghy ýlken jospardyng bastaluy dәl 2001-jyldyng 11-qyrkýieginde Niu-Yorkta oryn aldy...

S. Hantington ózining «Órkeniyetter qaqtyghysy» degen ataqty kitabynda «Batystyng negizgi problemasy - islam fundamentalizmi emes. Ol - islam, basqasha órkeniyet» deydi. Osydan-aq islamnyng nege әlemdik qúbyjyq keypin jasaugha tandalyp alynghanyn angharugha bolady. Onyng arghy týbinde Batystyn, Izraildyn, Amerika qúrama shtattarynyn  әlemge ýstemdik etu maqsatynyng jatqany belgili. Olardyng búl maqsatqa jetuine negizgi kedergi keltiretin, iyq tenestirip, joyqyn soqqy bere alatyn da islam әlemi ghana edi. Óitkeni islam dinin berik ústaghan azamatty aqshagha satyp ala almaysyn, aldaugha kónbeydi, aidaugha jýrmeydi. Bir Allagha ghana bas iyetin, ózin aqshanyng emes, Allanyng qúlymyn dep sanaytyn azamattardyng qoghamyn, memleketin ydyratu, baghyndyru mýmkin emes. Búl jerde «satylmaytyn nәrse joq, tek әrqaysysynyng óz qúny bar» dep ósken batystyq adam ýshin, imanyn әlemning býkil baylyghyn berse de satpaytyn adamdy kezdestirgende shynymen de onyng qúbyjyq bolyp kórineri sózsiz. Iya shynymen de basqasha órkeniyet, basqasha qúndylyq.

Desek te Islamnyng jaugha ainaluynyng sebebi tipti de әride jatyr deuge bolady. Bibliyada  «...iya, kóptegen halyqtargha ósimmen qaryz beresin, al ózing ósimmen qaryz almaysyn, sonda sen kóptegen halyqtargha ýstemdigindi jýrgizesin, al olar saghan ýstemdigin jýrgize almaydy» deydi. («...y budeshi davati vzaymy mnogim narodam, a sam ne budeshi brati vzaymy y budeshi gospodstvovati nad mnogimy narodami, a ony nad toboy ne budut gospodstvovati.» Bibliya. Vethiy Zavet: Vtorozakoniye,15:6).

Ne bolmasa «Óz bauyryna kýmisti de, nandy da ósimge berme, ósimge beruge bolatyn nәrsening birin  de ósimge berme; jat júrttyqqa ósimge ber, Qúday taghala seni barlyq nәrsede jarylqasyn desen, jerdegi sening qolynmen isteletinderding bәrin, sen ie bolugha bara jatqan jer ýshin» («Ne otdavay v rost bratu tvoemu ny serebra, ny hleba, ny chego-libo drugogo, chto vozmojno otdavati v rost; inozemsu otdavay v rost, chtoby gospodi bog tvoy  blagoslovil tebya vo vsyom, chto delaetsya rukamy tvoimy na zemle, v kotoruy ty iydyoshi, chtoby ovladeti eiy» Bibliya. Vethiy Zavet: Vtorozakoniye, 23:19) deydi...

Al Qúran Kәrimde ósimge baylanysty mynalar búiyrylghan: «Sonday ócim jegender, (qabyrlarynan) jyn soghyp túrghanday esengirep túrady. Búl olardyn: "Sauda da beyne ócim" degendikterining saldarynan. Negizinde Alla saudany halal, ócimdi haram etken. Sonda kim Rabbynan nasihat kelgende tyiylsa ótkeni ótip ketti. Onyng ici Allagha tәn. Al jәne kim qaytalasa, mine solar tozaqtyq. Olar onda mәngi qalady. (Baqara sýresi, 275ayat) («Te, kotorye berut lihvu, vosstanut [v Sudnyy deni], kak vosstanet tot, kogo shaytan svoim prikosnoveniyem obratil v bezumsa. Eto im v nakazanie za to, chto ony govorili: "Voistinu, torgovlya - to je, chto y lihva". No torgovlu Allah dozvoliyl, a lihvu zapretiyl. Esly k komu-libo [iz rostovshikov] priydet uveshevanie ot Allaha y esly on postupit soglasno etomu uveshevanii, to emu prostyatsya proshlye ego grehi. Ego dela prinadlejat Allahu. A te, kto stanet [vnovi davati v rost], - obitately adskogo plameny na vechnye vremena. Sura 2. ali-Bakara «Korova» Ayat 275).

«Alla ósimqorlyqty joyady, saudanyng berekesin arttyrady. Alla barlyq nysapsyz kýnәkardy únatpaydy. (Baqara sýresi, 276 ayat)» («Allah iskorenyaet lihvu y pooshryaet milostynu. Allah ne lubit nikogo iz neblagodarnyh greshnikov.» Sura 2. ali-Bakara «Korova» Ayat 276,)

«Eger ony istemesender, (ósim alghandy qoymasandar) búny Allagha, Payghambaryna qarsy soghys dep bilinder. Eger tәube qylsandar, sonda maldarynnyng basy ózderindiki. Zúlymdyq etpegen jәne zúlymdyqqa úshyramaghan bolasyndar. (Baqara sýresi, 279 ayat)» («Esly je vy ne ostaviyte rostovshichestva, kak prikazal vam Allah, to znayte, chto u Allaha y Ego poslannika budet voyna s vami: voyna very protiv neveriya; no esly vy pokaetesi, to pry vas ostanetsya toliko vash kapital, ny bolishe y ne menishe. Ne beriyte bolishe, nesmotrya na prichinu dolga, potomu chto rost, kotoryy vy beryote, predstavlyaet nespravedlivosti po otnoshenii k ludyam. Y ne beriyte menishe, chtoby ne byti obiyjennymiy!» Sura 2. ali-Bakara «Korova» Ayat 279).

Mayer Rotshilid, Djon Rokfeller siyaqty alpauyttar sýrleu salghan әlemdik qarjy ainalymy men әlemdik bank jýiesining payda tabu joly, júmys jýiesining negizi ósimmen qaryz beru ekenin eskersek te kóptegen mәselening mәn jayyn anghararmyz. Búl oidy Rotshilidting óz sózimen týiindesek: «Elding aqshasyn basqarudy bersender boldy, onyng zandaryn kimning jasaytynynda júmysym joq»...(«Dayte mne upravlyati denigamy strany, y mne net dela, kto sozdaet ee zakony»...)

«Sanany aqsha biylegen uaqytta satylmaytyn nәrse qalmaydy» degen sóz bar. Al músylmandyqta, islamda sanany aqsha, baylyq emes iman, Allanyng meyirimine degen sýiispenshilik pen jazasyna degen qorqynysh biyleui tiyis. Osy jerden baryp Semuel Hantington aitatyn órkeniyetter qaqtyghysy tuyndaydy.

Nege salafizm?

2001-jyldan bastap әlemdik brendke, keybir alpauyt memleketterding geosayasy qúralyna, qorqytatyn qaruyna ainalghan diny ekstremizmmen, terrorizmmen kýres kimge baghyttalghan?

Álemdik aqparat kózderine, bedeldi aqparat qúraldarynyn, batystyq auzy dualy sarapshylardyn, ghalymdardyng aitqandaryna, jazghandaryna zer salsaq  diny ekstremizmning negizi - islam, onyng ishinde salafizm baghyty bolyp tabylady. Islam dinining qalaysha jәne ne ýshin jaugha ainalghanyn jogharyda aittyq. Endi nege salafizmning batystyq órkeniyetke qauipti ekenine mәn berip kóreyik.

Birinshi faktor adam sany. Jalpy jer sharynda  endi bir on bes jylda músylmandar sany 2 milliardtan asady. Álem halqynyng tórtten bir bóligi músylmandar bolady dep boljanuda.

Islam Konferensiyasy Úiymy býginde 1,5 milliard túrghylyqty halqy bar 57 memleketti qamtidy jәne de jer betindegi barlyq qúrlyqtardy, eng aldymen Aziya, Afrika, Europa jәne Ontýstik Amerikany qamtidy. Býgin әlemde jer betindegi barlyq halyqtardyng besten bir bólegi islamdy ústanady jәne de erekshe atap ótu qajet basqa din ókilderine qaraghanda islamda jyl sayynghy adam ósimi joghary: músylmandar arasyndaghy jyl sayynghy adam ósimi 25 mln. adamdy qúraydy. Búl degenimiz músylman halyqtarynyng jyl sayyn  2,1% ósip otyrghandyghyn bildiredi, yaghny jer betindegi jalpy halyq ósiminin  0,4 payyzyn qúraydy degen sóz.

2020 jylgha qaray Europa men Soltýstik Amerika memleketterinde halyq sany kemiytin bolsa, arab memleketterinde kerisinshe arta týspek. Sebebi arab memleketterindegi jastardyng ýlesi 57% qúrap otyr. (Qaranyz. «UN, Population Division, Department of Economic and Social Affairs» // «World Population Prospects: 2000 Revision». - 02.2001. New York).

Ekinshi ekonomikalyq faktor. Islam Konferensiyasy Úiymyna mýshe memleketter aumaqtarynda tabighy resurstardyng asa mol qory jatyr. Naqty mәlimetter boyynsha, onyng kólemi әlemdegi zapas qordyng 65 payyzyn qúraydy. Sonday-aq úiymgha qatysushy elder әlemde óndiriletin shiykizattyng 45 payyzyn óndiredi. 2009 jyly olardyng ishki jalpy ónimi 7,5 trln. AQSh dollaryn qúraghan. Basqa baylyqtardy aitpaghannyng ózinde Islam elderinde әlemdik múnay qorynyng 70%, gaz qorynyng 50% shoghyrlanghan.

Jer sharyndaghy adam sanynyng ósui men ekologiyalyq ahualdyng kýrdelene týsui jana qiyndyqtar tughyzuda. Sonyng saldarynan endi bir on jylda, ary ketse  shiyrek ghasyrda adamzatty asyrau kýrdeli mәselege ainaluy mýmkin. Al tek arab elderinde auyl sharuashylyqty damytugha jaramdy 500 mln gektar jer bar bolsa, qazir onyng 70 mln gektary ghana iygerilgen.

Taghy bir sheshilmes týiinge ainaluy mýmkin auyz su mәselesinde ol elder 390 mlrd. kub metr auyz sugha ie bolsa, onyng býginde tek 175 mlrd. kuby ghana paydalanylady. Arab elderinde býginning ózinde 200 mln. tonna astyq óndiru mýmkindigi bar.

Ýshinshi faktor qarjy jýiesi. Alpauyt elderding qarjy jýiesine kereghar jýiedegi  Islam banktyq jýiesi de, qarjy ainalymy da qarqyndy damu ýstinde. Qazirgi kýni Tayau Shyghystyng banktyq astanasyna ainalghan Bahreynde 400-den asa qarjy instituttary bolsa, onyng ishine 1.3 trln. dollar aktiyvi bar 150 bank kiredi. Búl batystyq qarjy jýiesine tikeley qauip tóndiru ekenin aitpasa da týsinikti.

Sondyqtan da batystyq jýiege, AQSh pen Izraildyng әlemge ýstemdik etu sayasatyna qauip tóndiretin Islam әlemin әlsiretu - olar ýshin basty maqsat. Al Islamnyng dingegi sanalatyn arab memleketterinin, arab týbegi elderining resmi, memlekettik dini-salafizm.

Endi salafizm qanday din, onyng ústanymdary qanday degen saualgha jauap izdep kóreyik.

Salafiya degenimiz - qysqasha aitqanda Islamdy Múhammed payghambar (s.gh.s.) men onyng shәkirtteri qalay týsinse dәl solay týsinu jәne qabyldau degendi bildiredi. Yaghny Qúran men Sunnagha oralu, Qúrangha eshqanday ózgeris engizbeu, ony ózgerissiz, janalyqsyz oryndau degen sóz...

Batystyng sayasaty múnayy, qazba baylyghy bar memleketterdi óz yqpalynda ústau ekeni belgili. Eger ol memleketter tәuelsiz sayasat jýrgizip, óz últynyng múddesin qorghaghysy kelse ony ishinen iritip, lauazymdy túlghalaryn azghyryp, býlik úiymdastyryp, qala berdi ashyq qaruly kýsh júmsap ózine baghynyshty etu.  Oghan dәlel 2011-2012 jyldardaghy Soltýstik Afrika, Arab týbegi jәne Tayau Shyghys elderin sharpyghan «arab kóktemin» eske týsirsek te jetip jatyr. Ol elderde nege tónkerister men qantógister oryn aldy? Qandy oqighalardyng oryn aluyna tek sol elding ishki sayasaty kinәli me, әlde «syrtqy kýshterdin» tikeley әseri boldy ma? Ony týsinu ýshin eng aldymen amerika azamaty Djon Perkinsting «Ispovedi ekonomicheskogo ubiysy», Djon Kolemannyng «Komiytet 300», Semuel Hantingtonnyng «Stolknovenie sivilizasiy y preobrazovanie mirovogo poryadka», Nikolay Starikovtyn  «Shershe lya nefti» kitabyn oqu kerek...

Maqsat Núrypbaev, zanger, «Qúqyqtyq Qazaqstan ýshin» QB mýshesi

(Jalghasy bar)

Abai.kz