(Negizi, búl maqalam jariyalanyp ketken edi. Biraq, keyingi kelgen
tyng oilargha baylanysty biraz tolyqtyryp, azdaghan ózgerister engizip otyrmyn. Búl aitqandarym, maqalany ózgertpey keltire otyryp,
sonynan qosymsha berildi)

Tamghanyng (qazaqsha kóbinese tanba dep aitylady) qazaq (kóshpeli týrki) qoghamynda payda boluy - basynda kóshpendi halyqtardyng óz maldaryn, jerlerin, mýlik-búiymdaryn belgileytin belgi bolyp qalyptasqany anyq. Key rulardyng ataluyna tamghasyn qosyp aitu, nemese ru atynyng da tamghasyna baylanysty aityluy (M: «Ashamayly...», «Teristamghaly...», «Taraqty» t.s.s.) kópshilikke belgili qúbylys. Ár rugha tamgha belgileu turaly kóptegen anyz-әngimelerding birazy osy kýnderge de jetken. Key qazaq anyzdary әr rugha tamgha belgileudi Tәuke hannyng ataqty «Jeti Jarghysymen» baylanystyrady.

Qazirgi qazaq úghymynda ru tamghasy – qasiyetti úghym retinde qalyptasyp otyr. Ol týsinikti de, óitkeni әr rudyng tamghasy kóne tarih qoynauynan bizge jetken, ata-babalarymyzdyng mәngilik eskertkishi (M: Evropalyqtar qamal, qala t.b. gerbterin maqtan etedi ghoy). Olardy eski mazarlardan, ata-babalardan qalghan eskertkishterden, qaru-jaraqtardan, keybir jәdiger tuyndylarynan t.b. jerlerde kezdestirip jýrmiz.

Qanday da bolsyn zertteushining әr rudyng (taypanyn) úrandarynyng da shyghu tegi, maghynasy - ru tamghalarmen qatar airylmay jýretin manyzy bar ekendigin eshqashan úmytpauy mindetti. Qazaq (búrynyraqtaghy) ómirinde úran-tamghalardyng qanshalyqty manyzdy ekendigin myna mysalmen kórsete ketelik. Salt-dәstýrlerding (әsirese Qytay qazaqtarynyng túrmysynyn) bilgiri, marqúm jazushy Qúrmanbay Tolybaev aqsaqal kezinde bylay әngimelegen edi: «...Qytay jerinde ýlken bir asta Alban men Suan (Úly Jýz rulary) jigitteri tóbelesip qalyp, biri «Rayymbek», biri «Baysuan» dep úrandap shygha keldi. Atqa qonyp, delebesi qozghan qazaq toqtaushy ma edi! Shart-shúrt bastalyp, el dýrligip ketti. Eshkim arashany tyndar emes! Sonda oqighanyng basynda alghashynda sasyp qalghanymen, tóbede otyrghan aqsaqaldar búlargha bir jigitti júmsady. Ol jigit bar dauysymen «Baqtiyarlap» úrandap topqa shauyp kirdi dersin! Sol sәtte qyzu qamshylasu-soyyldasu sap tiylyp, qarsy jaqtar ne isterin bilmey toqtap qaldy...» Búl әngimeden týiindeytinimiz, әr ru óz úranyn aityp birine-biri qarsy shyqqandarymen, jalpy taypanyng ortaq úranyn estigende, ózderining tuys ekendigin birden esterine týsirgendigi.

Tamghalardyng shyghu tarihyn týbegeyli zertteumen kezinde Shәkәrim, Shoqan, Tynyshpaev syndy atalarymyz jәne Aristov, Tomsen, Emre siyaqty t.b. ghalymdar da ainalysqan, al qazaq tarihynda tamghalardyng alatyn orny bólek, erekshe ekendigi beseneden belgili.

Qazirgi kýnde bizge jetken Tynyshpaevtyn, Aristovtyng salghan tamghalarynyng ýlgileri bar. Sondyqtan óz zertteulerimizdi sol kisilerding salghan tamghalaryna qarap, salystyra otyryp, jýrgize alamyz.

Qazaq rularynyng tamghalarynyng jalpy týr-nysanyna (forma) qysqasha toqtala ketsek, búl jerde osy ispen kóptegen jyldardan beri ainalysyp, zerttep kele jatqan oqytushy, arhiytektor, dizayner A. Ordabaevtyng toqtamdaryn (ol kisining sala mamany ekendigin eskere otyryp) keltire ketelik:  «Úly Jýzding rularyniki – dóngelek tektes; Orta Jýzding rularynykinde syzyqshalar, búryshtar basym; al Kishi Jýzding rularynyng tanbalary әrtýrli formalardyng kóptigimen erekshelenedi». Búdan jasaytyn qorytyndymyz: Úly Jýz rulary ejelden birkelki tuystas, jaqyn atalardan qalyptasty desek, Orta, әsirese Kishi Jýz rularynyng qúramyna әrtýrli kezenderde basqa da rular qosylyp otyrghandyghyn kórsetedi.

Bizding negizgi taqyrybymyz - qazaq tórelerining tamghalaryna kelsek, onyng naqty shyqqan uaqyty óte erte zamannan qalyptasqan tәrizdi. Búrynghy zertteushilerding tújyrymdaryna sýiensek, ýsh taghan (taraq) tәrizdes ()  tamgha - biylik belgisi, yaghny taq túrghysyn beyneleytin bolsa kerek. Búghan qosymsha dәlel retinde qazaq týsinigindegi «Noqta aghasy» úghymyn talday keteyik: ol әldebir taypanyng ýlken, agha ruy degendi bildiredi. Mysaly, Úly Jýzde – «Jalayyr», Orta Jýzde – «Taraqty», Kishi Jýzde – «Tabyn» rulary  osy jýzder ishinde «Noqta aghasy», agha balasy bolyp sanalady. Búny aityp otyrghan sebebimiz, osy «Noqta agha» atalghan rulardyng tamghalarynyng «Tóre» tamghasyna úqsastyghy (Eskertu: dәl, sonday emes, úqsas ekenin úmytpayyq). Soghan qaraghanda, әr taypanyng óz «Noqta aghalaryn» erekshe silap, agha balasy atap, jolyn beru siyaqty salt-dәstýrleri әli kýnge deyin qazaq ishinde saqtalyp kelgendigi, búl rulardy taypanyng basqa rulary Shynghys úrpaqtarynan keyingi kezekti týrde ýlken, syily sanaghandyqtarynan tuyndaghany kórinip túrady. Sondyqtan, olardyng tamghalarynyng «Tóre» nemese «Súltan» tamghalarymen úqsastyghyn osynday sebeptermen baylanystyramyz. Búl tamghalardyng «Tóre» tamghasymen úqsas sebepterin osylay týsindiruge bolar dep esepteymiz, yaghny aghayyndas basqa rular «Noqta aghasy» rularynyng oilarymen, talaptarymen sanasyp, syilap otyrghan.

Naqty tóre tamghasynyng sipatyna kelsek әrtýrli pikirlerdi kezdestirip jýrmiz. Barlyq pikirler tamghanyng «ýsh tisti» (ýshtaghan, orysshasy: trezubes) ekendigine toqtalghanymen, onyng «tisterinin» qalay qaraghany jóninde әrtýrli pikirler aitylady. Bireuler tis baghyttary tómen () dese, keybireuler joghary () qaraydy deydi.

Jalpy alghanda, osy tektes ýshtaghan (trezubes) tanbasy adamzat tarihynda óte erteden qalyptassa kerek, oghan mysal retinde grek mifologiyasyndaghy teniz qúdayy Poseydonnyng qaruy osy tәrizdes ýsh tisti nayza ekendigin, odan beride de Múhammed payghambarymyz (s.gh.a.) zamanyndaghy Hazireti Áliyding qarsylasy Merhab paluannyng da nayzasy ýsh tisti ekendigin dәlel retinde keltiruimizge bolady...

...Tamgha týri, belgilerding baghyty qazaq úghymynda óte manyzdy, syrtqy pishini dәl úqsas, pishindes tamghalardyng baghytyna qaray (M: búrysh tamghalar < jәne >), yaghny syzyqtardyng qaraghan baghytyna baylanysty tipten basqa, óte alshaq rulargha tәn boluy yqtimal. Sondyqtan, әldebir tamghanyng qay rugha tiyistiligin aitu ýshin belgini, onyng baghytyn, barlyq elementterin naqty, týgeldey bilu qajet. Búl óte manyzdy, óitkeni syrt jaghynan óte úqsas tamghagha әldebir element (qosymsha syzyq, noqat, shenber t.s.s.) qosylsa, ol tipten basqa ru nemese taypagha (t.b. patriarhaldyq qúrylymdar) tiyisti boluy әbden mýmkin.

Endi qazaq tórelerining tamghasynyng týrin, suret baghytyn anyqtay týseyik.

Múhametjan Tynyshpaev («Istoriya Kazahskogo naroda» Almaty. 2002.) «Qazaq rularynyng úrandary men tamghalary» enbeginde tóre tamghasyn mynanday túrghydaghy surette (týrde) kórsetken jәne barlyq tórelerding úrany «Arhar» ekendigin jazyp, búghan qosymsha Nayman elining (tórelerinin) úrany – «Sanqay», al Arghyn elining (tórelerinin) úrany – «Abylay» dep atap ketedi.

Al professor Qayrat Zakiriyanov («Turkskaya saga Chingishana» Almaty. 2006) Mongholiyada bolghan saparynda Shynghyshan keshenindegi dәl osy tamghanyng tisterining joghary qarap túrghanyn kórgenin aitady. (Eskertu: qúrmetti professordyng kóptegen oilarymen, sózderimen, onyng ishinde Qazaqtyng Úly hany Abylay turaly jazghandarymen tolyqtay kelispeytinimizdi bildiremiz.)

Búl jerde eki taraq ýlgisine (joghary jәne tómen qaraghan) qosymsha ýstinde (astynda) tik syzyqsha bar ekendigin bayqaymyz. Búl degenimiz aldynda aitqan taraq (ýshtaghan) tanbadan basqa tanba degen sóz.  

Tóreler shejiresin zertteushi jas ghalym – A. Ahmetov 2013 jyly Tatarstanda bolghanynda ondaghy tatar tuyndaghy (Tatar Tugh) tamghadaghy ýshtaghannyng tisteri joghary qarap túrghanyn bayqap, Tatarstan Akademiyasynyng ghalymdaryna olardyng qatelesip kelgenderin dәleldep berdi jәne oghan Akademiyanyng preziydenti bas bolyp barlyghy da kelisti.

Sonymen, aldynda aitqanymyzday, tamgha (tisterinin) baghyttary әrtýrli bolsa, onda búnday tamghalardyng (әrtýrli baghyttalghan) ekeui de bir-aq rugha tiyesili bolmauy mýmkin ekendigin taghy bir aita ketelik.

M. Tynyshpaevtyng jәne de basqa da derekterge sýiene otyryp, «Tóre tamghasynyn» mynanday surette ekendigin (basqasha emes) tolyghymen senimdi týrde aita alamyz. Úly ghalymymyz M. Tynyshpaevtyng enbegine sýiene otyryp, Mongholiya, Tatarstandyqtar jәne keybir ózimizdegilerding de tamgha joghary qaraydy degenderi qate ekenin tolyq dәleldey alamyz. Alayda, osy enbekti qaray otyryp, dәl osy tanbanyng «qyrghyz» ruynyng da tanbasy ekendigine kóz jetkizdik. Búl qalay dep oilansaq, onyng eshqanday da qúpiyasy joq ekenine Úly ghalym-oyshyl-aqyn Shәkәrimge sýiene otyryp kóz jetkizuge bolady. Abylay hannyng qyrghyzdardy oisyrata jenip, olardyng kóptegen adamdaryn (esirey) Arghyn ishine әkelip, sindirgenin (qyrghyz atalatyn atalar Jalayyr ishinde de kezdesedi – «Qyrghyz Andas») jәne olardyng ósip-ónip «Jana jәne Bayqyrghyz» degen eki bolys elge ainalghany belgili oqigha. Olay bolsa olardyng da tanbalary tura osylay boluy zandylyq dep týiindeymiz.

Endigi aitarymyz, M. Tynyshpaevtyng enbegine múqiyat qarasanyz «Tóre nemese Súltan tanbasynyn» sәl ereksheligi bar ekendigi angharylady, yaghni, ýshtaghannyng (trezubes) syrtqy eki ashasynyng basy syrtqa qaray sәl iymekteu bolyp kelgen.

Áytkenmen de búl da әli de bolsa, «Tóre tanbanyn» tolyq núsqalary emes. Áriyne, biz M. Tynyshpaev (syzudy tolyq mengergen injener) qatelesti dep aitayyn dep otyrghan joqpyz, tek qana jogharydaghy surettegi tanbada bir elementting (negizinen búl element - jarty ai, tik syzyqsha nemese dóngelek týrinde) jetispeuin bastyrudan nemese (al tolyq núsqalary tómendegidey eki týrli) qayta kóshiruden ketken bolar dep oilaymyz.

Sonymen, «Tóre tanbasynyn» («Tamga Sultanskaya») barlyq elementteri salynghan, tolyq týrlerin keltiremiz.

Búl tórt núsqanyng da ózara erekshelikteri bar ekendigi bayqalyp túr. Ony biz qazaq tórelerining jýrgen ortasymen baylanystyramyz, yaghny 1 jәne 2 núsqa – Úly Jýz tórelerine, al 3 jәne 4 núsqalar kóbinese Orta jәne Kishi Jýz tórelerine tәn bolyp keledi.

Búghan taghy qanday sózsiz dәleling bar degen súraq tuyndauy mýmkin. Aldynda aitqan jas tarihshy, shejireshi A. Ahmetov ekeumizding Jetisudaghy Abylay hannyng úldary Syghay, Taghay, Sók úrpaqtarynyng (Taldyqorghan many) beyitterindegi eskertkish-tastardaghy qashalghan suret-tanbalardy jәne professor Aman Shotaev aghanyng atalary Tólek, Mamyrhan, Sәtemir, Shota súltandardyng (Ádil úrpaqtary) kýmbezderindegi tanbalardy (Almaty oblysy, Kerbúlaq audany) Orynbor dalasynda týsirilgen suretterdegi tanbalarmen salystyra zerttegen edik. Sonau Orynbor men Jetisudyng bir týkpirindegi eskertkish dýniyeler birdey shyghyp jatsa, búdan asqan dәlel kerek emes bolar dep qorytyndylaymyz (suretter bar).

Jәne bir aita ketetin jaghday, aitqan tóre qorymdarynda tanbamen qosa qarama-qarsy sýzisip jatqan arharlardyng suretteri qashalghan (kóptep kezdesedi). Búdan jalpy tórelerding úrany «Arhar» ekendigi de (bar qazaq balasy siyaqty әr jerdegiler óz atalaryn da aitady, mysal jogharyda keltirildi) kórinedi. Al nege olay deseniz, ony endi bólek taqyrypta qaraghan dúrys bolar. Áytkenmen, ol úran da óte ertede qalyptasqan, tipti birinshi Týrik Qaghanatynyng úrany, belgisi «Kók Bóri», al ekinshi Týrik Qaghanatyniki - «Arhar» degen pikirdi de oqyghanymyz bar...

Qosymsha: Maqalamyzda biraz nәrsege toqtala kelip, birtalay payymdar jasappyz. Alayda, ol sonymen ayaqtaldy, barlyghy da anyqtaldy, týiinder tolyq sheshildi degen sóz emes, qayta, kerisinshe, aldaghy oilargha, zertteulerge jol ashady degen sóz!

Maqalamyzda, tanbanyng tisteri joghary emes, tómen qarap túrghanyn anyqtap aita kele, olardyng qazirgi kýnge jetken barlyq tórt núsqasyn da keltirippiz:

«...Sonymen, «Tóre tanbasynyn» («Tamga Sultanskaya») barlyq elementteri salynghan, tolyq týrlerin keltiremiz.

Búl tórt núsqanyng da ózara erekshelikteri bar ekendigi bayqalyp túr. Ony biz qazaq tórelerining jýrgen ortasymen baylanystyramyz, yaghny 1 jәne 2 núsqa – Úly Jýz tórelerine, al 3 jәne 4 núsqalar kóbinese Orta jәne Kishi Jýz tórelerine tәn bolyp keledi...»...

Búl tújyrymdarymyzdyng qateligi joq siyaqty, alayda, birneshe súraqtar tuyndaydy. 1) Birinshi núsqadaghy tóbesindegi «Ay» belgisi qazaq músylman bolghan songhy qalyptasqan ýrdis delik; 2) Qalghan núsqalardaghy ózgerister sebebi nede; 3) Shynymen, tamgha tisteri nege tómen qaraghan; 4) Syrtqy tisterding sәl iymekteu bolu sebepteri nelikten; 5) Eger búl ýshtisti nayza desek, onyng saby nege kórsetilmeydi jәne nayza beynesi joghary qarau kerek edi ghoy... Mine osynday jәne de t.b. súraqtar jauabyn kýtip túrghanday! Olay bolsa qarastyryp kórelik.

Aldynghy ýlken buyn ókilderining aituynsha, bizde osy tanba «Ýshtaghan» «Taraq» degen úghymdarmen sanamyzda qalyptasty, sondyqtan basqasha oilaghan da joqpyz. Al, búl oiymyz aldynda aitqan súraqtargha tolyqtay jauap bere almaydy. Olay bolsa mәseleni basqa qyrynan qarap kórelik.

Búl tamghanyng shyghu tórkini nayza da emes, taraq ta emes, basqasha zat beynesi desek she? Shynghyshannyng totem-qúsy qarshygha degen derek-pikirdi kópshilik biletin de bolar. Meninshe, mәselening sheshui osy jerde siyaqty!

Tamghanyng myna núsqasyna  múqiyat kóz salyp, oilanyp kóriniz! Búl suret kókke samghaghan súnqar beynesi ghoy (Myna surette syrtqy eki tis tym iyilip keltirilgen)! Súnqardy kýnde kórip jýrgen eshkim joq shyghar, olay bolsa, bir sәt uaqyt tauyp terezeden kókke úshqan kepterge qaranyzshy! Dәl osy tamghany kóresing der edim...

Azken Altay

Jetisulyq

Abai.kz