Dýisenbi, 17 Qarasha 2025
Ádebiyet 204 0 pikir 17 Qarasha, 2025 saghat 11:35

Aghayyndy Esenberlinder: Iliyas jәne Raunaq

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

1980-jyldardyng ortasynda «Komsomolskaya pravda» gazeti Mәskeu túrghyny, Jukovskiy atyndaghy әue-әskery akademiyasynyng týlegi, tehnika ghylymdarynyng doktory, professor, polkovnik Raunaq Esenberlinge óz ómirine әser etken túlgha jayly estelik jazyp berudi ótinipti. Raunaq kókemiz әri-beri oilanyp «Men ýshin erekshe adam» degen taqyryppen jalghyz aghasy, tau túlghaly jazushy Iliyas Esenberlin jayly qalam tartqan eken.

Biyl Esenberlinning tughanyna 105 jyl toldy. Mynq etken jan balasyn kórmedik. Ómirding ne bir auyr tauqymetin bastan ótkere jýrip, kisilikting tuyn jyqpaghan, biri – qazaq tarihynyng әdebiy-kórkem núsqasyn jasap, úzaq jyl otarlanu saldarynan talqandalyp, joydasyz taptalghan últ sanasyn qayta tiriltse, ekinshisi – tehnika salasynyng mamany retinde ónertapqyshtyghymen tarihta qaldy.

Aghasy jayly jazghan qúndy esteliginde Raunaq: «Biz erte jetim qaldyq. 1920 jyly әkemiz, 1924 jyly anamyz dýniyeden ótti... Jetim qalghan bizdi aldandyru ýshin Iliyas ertegi aitatyn. Ertegileri óte qyzyq jəne bitpeytin. Men onyng osynshama kóp ertegi biletinine tang qalatyn edim. Keyin týsingenim: ol ertegilerdi ózi oilap tabady eken. Bolashaq jazushynyng tabighy daryny sol balalyq shaqta qalypty» depti.

Rasynda, «Armanyng qanshalyq asqaq bolsa, astyndaghy arghymaghyng da sonshalyq shabysty keledi» dep úly qaghan Shynghys aitqanday, Iliyastyng bala kezinde armany asqaq, qiyaly jýirik, tanymy túnghiyq, zerdesi tereng bolghanyn ini sózinen angharamyz. Olay bolmaghanda, jeti ghasyrlyq jabyq tariyhqa tynnan týren salmas edi.

Onyng syrtynda Iliyas es bilgeli el ishindegi esti adamdardyng sózine qúlaq týrip, kóne epostyq jyrlardyng ruhany nәrine susyny qanyp, halqymyzdyng azattyghy ýshin arpalasqan arystar jayly jaqsy qanyqqan. Búl turaly ini esteliginde: «Atbasardan 40 shaqyrym jerde «Baluan kól» deytin auyl boldy. Osynda kóp jyr aitatyn Qaqbay degen adam túrdy. Iliyas alghash ret Asan qayghy, Búqar jyrau, Edige, Qobylandy, Abylay, Kenesary t.b. «Altyn Orda» men «Kóshpendiler» trilogiyasynyng keyipkerlerin Qaqbaydyng auzynan estidi» deydi.

Shyn mәninde, Iliyas Esenberlin ózine deyin jan balasynyng tisi batyp, jazugha quaty jetpegen tyng taqyrypqa boylau arqyly ózi de zor túlghagha ainaldy. Jazushy Qabdesh Júmadilov: «Alysynshy-jetpisinshi jyldarda tarihy romandar kóshin bastaghan Esenberlin últtyq sananyng oyanuyna, tarihy zerdening janghyruyna ólsheusiz ýles qosty. Keyde osy kisi maghan keshegi Ahmet pen Álihannyng sarqyty siyaqty kórinetin» dese, inisi Raunaq, kózin ashqaly óz halqynyng qasiretti túrmysyn kórgen ol júrtynyng jeti ghasyrlyq alasapyrangha toly tarihyn qoparuy tegin emes. Iliyas óz mamandyghy tau-ken injenerin atqaryp, janyn baghyp jýre berse kim kinәlar edi. Oghan dәti barmady. Óitkeni, bireuding qayghysyna ortaqtasu – Iliyastyng ereksheligi bolatyn, dep tolghaydy.

Uaqyt ótip, zaman ózgerse de adamnyng sanasyna óshpes iz tastaghan bәzbir oqighanyng taby kete qoymaydy-au. Mysaly Raunaqtyng esteliginde: «Oqu jyly bastaldy. Kýzding qara suyghy. Men mektepke jalanayaq keldim. Sabaq ayaqtalghanda dalada qar jaudy... Agham meni arqasyna otyrghyzdy da jýrip ketti. Joldyng ýshten birin óttik. Ýy әli alys. Agham sharshady. Ol azday qatty suyq ayaghymdy qaryp shydatpady. Aghama meni jerge týsiruin ótindim. Ol kóndi, men jýgire jóneldim. Odan әri ne bolghany esimde joq. Ýshinshi kýni esimdi jidym...». Qanday qiyn kýnder!

Ásirese ashtyq jyldary 16 jastaghy Iliyas shetki qazaq auyldarynan Qarsaqpaygha aghylghan ash halyqqa jany ashyp, halyqty ashtyqtan qútqarudy ótinip audandyq partiya hatshysy Telyaevqa hat jazyp, shyryldaydy. – Bir kýni – deydi Raunaq esteliginde: «Iliyas ýige 5-6 jasta balasy bar bir adamdy ertip keldi. Ol kisi «Barlyq tuystarym ashtan óldi. Myna bala ólse әuletting túqymy qúryghaly túr» de kýnirendi. Oghan qol úshyn bermeuge dәtimiz barmady. Ony aman alyp qaldyq».

Qos gharip osylay er jetipti. Raunaq aghasynan kem soqpaghan ýlken ghalym. Ataqty «Kiroves» traktoryn jasap shygharghandardyng biri jәne «Boran» atty gharysh kemesi kókke kóterilgende onyng órtke shydamdy syrtqy qabyrshyq qabaty Raunaq oilap tapqan qúpiya material ekenin el bile bermeydi…

Beken Qayratúly

Abai.kz

0 pikir