Qazaqstanda Qylmystyq kodeksting jana jobasy әzirlenip jatqanynan birshama júrt habardar. Sondyqtan bolar, qylmys­tyq hәm qúqyq salasyndaghy ózekti jayttardyng jay-japsary әu bastan qogham talqysyna shygharylyp keledi. Múnday manyzdy mәselening biregeyi - últtyq media zannama. Álbette, zan-zakóndi jetildiruding shegi bolmaytyny aqiqat. Degenmen Qazaqstandaghy BAQ zanynyng qay túsy olqy? Media naryqtyng damuyn danghyl etu ýshin jana kodeksten neni alyp, neni qaldyru kerek? Osy mәselening birshamasy keshe media zannamany reformalaudyng keleshegine arnalghan dóngelek ýstel jiynynda sóz boldy.

Qazaqstannyng qylmystyq zannamasy biraz jyl boyy izgilenu jolynda reformalanyp keledi. Al Qylmystyq kodeksting jana redaksiyasy endi jazylyp jatqan tústa kóptegen úiym izgilikting odan keyingi qadamyn kýtip otyrghanday. Keshegi dóngelek ýsteldegi basym pikir de - soghan aighaq. Naqtyraq aitsaq, eldegi birqatar qoghamdyq qorlar, ýkimettik emes úiymdar kodeksten «jala japqany ýshin qylmystyq qudalaudy toqtatu» ony jenildetip, azamat­tyq-әkimshilik jauapkershilikpen almastyru turaly bastama kóteredi. «Ádil sóz» qoghamdyq qorynyng preziydenti Tamara Qaleeva Qylmystyq zannamadaghy «jala jabu men til tiygizudi» kriminalsyz­dandyryp, múnday bapty Qylmystyq ko­deksten mýldem joydy úsynady. «Kodeks jobasyna sәikes, Bas prokuratura әzirle­gen núsqalar kóp boldy. Onyng ishinde 60 kýnge deyin qamaugha alu da bolghan, endi qaytadan ýsh jylgha deyin bas bostandy­ghynan aiyru men mólsheri tym auyr aiyppúldargha kelip otyrmyz. Biz ol bapty alyp tastau kerek dep esepteymiz», - deydi Tamara Qaleeva. Búl rette qor basshysy múnday әreketterdi qylmystyqtan alas­tap, azamattyq dau salasyna jatqyzu ke­rek. «Qanday mәsele bolsyn kim-kimge ja­la jappasyn, týbi «men búghan narazymyn, biz sizben kezdesip, kimning dúrys, kimning búrys ekenin dәleldeuimiz kerek» degen qaghidamen júmys atqarylghany iygi», - deydi óz ústanymyn nyghyzdaghan Qaleeva hanym.

Jalpy, ýkimettik emes úiym men ha­lyqa­ralyq úiym sarapshylarynyng basym bóligi diffamasiyany qylmystyq quda­lau­dan aryltu demokratiya men sóz bostan­dyghy ýshin manyzdy qadam bolatynyn algha tartady. Ayta keterligi, keltirilgen derekterge qaraghanda, TMD ayasyndaghy bes memleket diffamasiyadan bas tartqan eken. Sarapshylar da endigi kýni zannama­lyq reformalardy qolgha alghan Qa­zaq­stannan osynday iygi qadamgha barghan al­tyn­shy el bolghanyn kýtetin tәrizdi. 2012 jyly búl bastamagha Ukraina men Tәjik­stan, Qyrghyzstan qosylypty.

Al elimizding resmy organdaryna kel­sek, onyng ishinde Qylmystyq kodeksting «cher­novoyyn» jazyp jatqan prokuratura­nyng ústanymyna kelsek, múnday iydeyagha qarsylar basym. Uәjderi de barshylyq. Mәselen, Bas prokuraturanyng Qylmystyq kodeksti dayyndaghan júmys tobynyn  sarapshysy Ruslan Toqtaghúlovtyng aituyn­sha, kodeks jobasynda «jala japqany ýshin bas bostandyghynan aiyru jazasy» saqtalghan. «Diffamasiya ýshin qylmystyq jauapkershilikti joi mәselesi asa manyz­dy, sonymen birge kýrdeli mindet. Parla­ment Mәjilisine engizilgen zang jobasynda jala japqany jәne ar-namysyna núqsan keltirip, jәbirleu sekildi eki qylmystyq qúramdy qylmyssyzdandyru qarastyryl­ghan edi. Alayda, ókinishke qaray, joghary ókiletti organ búl bastamany qolday qoy­mady», - deydi Ruslan Toqtaghúlov. Onyng sózine qaraghanda, Qylmystyq kodeksting qazirgi jobasyn әzirleu barysynda atal­ghan eki qylmys qúramy qylmystyq aiyp sanatyna auystyrylyp, ol boyynsha búl­tart­pau týrindegi auyr jazany qoldanudan bas tartu kózdelgen. «Ókinishke qaray, kodeks jobasyn vedomstvoaralyq júmys tobyndaghy talqylaularda búl bastama taghy da qoldau tappady. Onyng ishinde jala japqany ýshin qaralatyn qylmys qúramy boyynsha bas bostandyghynan aiyru sekildi jaza týri saqtalyp otyr», - deydi proku­ratura ókili. Al uәjge kelsek, mynaday ústanym algha tartylady: «jala jabu men til tiygizudi kriminalsyzdandyru oy erkin­digine esh septigin tiygizbeydi, kerisinshe, búl azamattardyng ar-ojdany men bedeline әdeyi núqsan keltiruge degen úmtylysty órshitedi. Búl azamattyq sayasy qúqyqtar turaly halyqaralyq paktining erejelerine qayshy keledi».

Sóz bostandyghy, pikir erkindigimen úshtasatyn media zannamada týzetilui tiyis ekinshi mәsele - aiyppúl mólsherining tym auyrlyghy. Mәselen, «Ádil sóz» qory jýr­gizgen monitoringke sensek, 2012 jyldyng ózinde azamattyq ister boyynsha morali­dyq shyghynnyng ótemaqysyna qatysty týsken talap-aryzdardyng jalpy somasy 4,5 mlrd tengeni qúraghan. Al jana kodeks­ting jobasynda jala japqany ýshin aiyp­púl­dyng joghary mólsheri 10 esege deyin artatynyn aityp dabyl qaghatyndar da barshylyq. Osyny eskergen ýkimettik emes úiymdardyng ókilderi 5 mln tengeden asa­tyn somany aiyppúl retinde tóleu jurna­lister ýshin tym auyr ekenin, onday aiyp otandyq tәuelsiz jurnalistikanyng damuy­na ýlken kedergi bolatynyn algha tartady.

Seyitqazy MATAEV, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng basqarma tóraghasy:

- Birinshiden aitarym, múnday basqosular asa qajet. Óitkeni BAQ zannamasy jetilip otyruy shart, oghan týzetuler qajet. Degenmen múnda toq­talatyn mәsele - onday qújatty әzir­leu­ding ashyq boluy. Qújat kabiynetterde talqylanyp, keyinnen Parlamentte songhy nýkte qoyylady. Búdan jurna­lister qauymynyng ózi shet qalyp jata­dy. Al media zannamany reformalaugha kelsek, býgingi tanda qoldanystaghy zannamada týzetudi asa qajet etetin eki bap bar. Onyng bastysy jurnalisterge salynatyn aiyppúldyng kólemine qatysty. Songhy uaqytta múnyng kólemi sheksiz ósip ketken. «100 mln, 500 mlrd tenge» dep kete beredi. Búl dúrys emes. Sony birneshe jyl boyy kóterip, aiyppúldyng shamasyn 1 millionnan arttyrmau kerek dep jýrmiz.

Avtor: Qanat QAZY, Astana

"Alash ainasy" gazeti