Segizinshi tarau

1

Byltyrghy ótken jaz edi. Kerimbek auyly qaz qalpynda býgingi dәl osy qonysta otyrghan bolatyn. Týs aughan shaqta tabighaty almaghayyp Jonghar jazynyng kók shatyr aspany ap-ashyq túryp, bir mezette Symtastyng biyigine týniliktey qara búlt shyqty. Sol-aq eken, әp-sәtte taudyng basyn týnertip, әne-mine degenshe jaylau ayasyn satyrlaghan qalyng nóser, sel juyp ketti. Jyp-jyly bir jauyn shýmektep qúya jónelgen. Qyzyq edi. Taghy birazda tipti tau ýstining tútasqan kýn kýrkili әli basylmay jatyp-aq, myna jaq qaytadan shayday ashylyp, jarq ete týsti. Ólkeni endi bir ótkinshi, kesek-kesek núr janbyry alyp túrdy. Kýlip shyqqan kýn sәulesinde airyqsha iri, siyrek tamshylar gauharday jaltyrauda. Óter bir dәurenning shattyq kóshi, elesi tәrizdengen. Osynday bir jýrekke quanysh toltyrghan kórkem shaqta ýlken auyldan qos boyjetken shyghyp, seyildep oralugha bara jatty. Bas jaqta anau kórinip túrghan «Monshaly saygha» taman ayandaghan...

Aspan-jer, tau-tabighat әu basynan qaytadan jaralghanday bola juylghan. Jaylau, jaratylys qúlpyryp, kórkine engen, kirshiksiz súlu dýniye. «Monshaly saydyn» kire beris auyzynda kóz tartyp, jauynnan songhy bir kókboz múnar torlanghan. Qaraghayly, qayyn, terek, ormandy saydyng shygha berisindegi qapshaghay-qysangha ilingen kókshil qúrym, tozang perdesi kýn shúghylasymen bozghaldanyp túrdy.

Segizinshi tarau

1

Byltyrghy ótken jaz edi. Kerimbek auyly qaz qalpynda býgingi dәl osy qonysta otyrghan bolatyn. Týs aughan shaqta tabighaty almaghayyp Jonghar jazynyng kók shatyr aspany ap-ashyq túryp, bir mezette Symtastyng biyigine týniliktey qara búlt shyqty. Sol-aq eken, әp-sәtte taudyng basyn týnertip, әne-mine degenshe jaylau ayasyn satyrlaghan qalyng nóser, sel juyp ketti. Jyp-jyly bir jauyn shýmektep qúya jónelgen. Qyzyq edi. Taghy birazda tipti tau ýstining tútasqan kýn kýrkili әli basylmay jatyp-aq, myna jaq qaytadan shayday ashylyp, jarq ete týsti. Ólkeni endi bir ótkinshi, kesek-kesek núr janbyry alyp túrdy. Kýlip shyqqan kýn sәulesinde airyqsha iri, siyrek tamshylar gauharday jaltyrauda. Óter bir dәurenning shattyq kóshi, elesi tәrizdengen. Osynday bir jýrekke quanysh toltyrghan kórkem shaqta ýlken auyldan qos boyjetken shyghyp, seyildep oralugha bara jatty. Bas jaqta anau kórinip túrghan «Monshaly saygha» taman ayandaghan...

Aspan-jer, tau-tabighat әu basynan qaytadan jaralghanday bola juylghan. Jaylau, jaratylys qúlpyryp, kórkine engen, kirshiksiz súlu dýniye. «Monshaly saydyn» kire beris auyzynda kóz tartyp, jauynnan songhy bir kókboz múnar torlanghan. Qaraghayly, qayyn, terek, ormandy saydyng shygha berisindegi qapshaghay-qysangha ilingen kókshil qúrym, tozang perdesi kýn shúghylasymen bozghaldanyp túrdy.

Say ishinen jotagha qaray doghalana asyp kempirqosaq qúrylghan. Týs jibektey, kýlgin, kókshil, sarghylt, qyzghylt jolaqtary jýiendi qytyqtarday jarqyray sozylyp túr.

Janaghy osylay qaray jaqyndaghan eki qyzdyng biri Kerimbekting bәibishesinen tughan qyzy - Gýlnazym edi. Bir mezette ol say ishine qaray oqys eleng etip, shúghyl tyna toqtap qaldy da, qabaghyn kenet shytyna, qasyndaghy qyzdy da qolyna qagha bere:

- Toqta! Toqtashy! - dep әldeneni antaryla tynday qaldy. Gýlnazym esitken ýndi qasyndaghy qyz da andap qalghan eken:

- Bú ne?.. Bú ne? - dep, o da qatty anyra qúlaghyn tige qalghan. Oida-týste joqta iyen say ishinen búlargha әlde bir tan-tamasha ghajayyp ýn jetken... Qyzdar ә degende tútqiyldan ýrkigendey, sekem alysyp qap edi. Sonynan sәl es jiya berip angharsa, aitylyp jatqan gormongha - syrnaygha qosylghan, әlde bir әn eken... Ayryqsha súlu, egile, synghyrap әiel ýni shyghady... «Bú ne, ne hiykimet» dep oilaghansha sonshama bir tәtti ýn eliktirip әketip bara jatty. Oryndarynda qalt toqtap, tyrs etpey qatyp túryp qalghan eki qyz esi shyqqanday, әli de:

- Bú ne?! Bú qaydan?!

- Qayda? Qaydan shyghyp jatyr?! - desuge ghana múrsha tapty.

Belgisiz bir sybys sezgen ýiirli elik jusap jatqan ornynan qas qaqqansha atyp-atyp týregep shoqtay ýiirilip, ýrkerdey bola qalmaushy ma edi. Qyzdar tap sonday bolghan. Osy sәtte ekinshi qyz júlyp alghanday:

- Oi, aitpaqshy, noghay... Noghay keldi degen! Býgin osynda noghaylar keldi dep edi ghoy, - dedi.

- E-e, patipon! - dep Gýlnazym da sanq etti. Búlardyng «noghay» degeni jany bar sóz bolatyn. «Monshalysay» - tabighaty tamyljyghan, asa bir kórkem jer. Osynda Qúljadan tatar jigitteri men qyzdary jazdyq demalystaryn ótkizbek ýshin, әri jaz boyy alma-órikten, tanquray, qaraqattan qaq jayyp, tosap - varenie qaynatugha kelgen... Auyldaghy bireu baghana kýn jaumay túryp solardyng arbamen jetip týskenin habarlaghan.

Jauyn aldynda bastaryna shatyrlaryn tigip ýlgerip, say ishine solar ornyqqan-dy. Qyzdardy qayran qaldyrghan jana bastalghan әn - patefon әni edi. Ol ataqty tatar әni - «Zýlayha» bolatyn. Gýlnazym Qúljada tanys tatar ýiinen patefondy kórgeni bolghanmen dәl mynaday garmonmen aitylghan syrly әndi әli estip tyndamaghan. Nazdy әuen qazir birden-aq Gýlnazymnyng qúlaghyna emes, jýregine sharpylghanday bolghan-dy. Sózi úghylyp jatpaghanmen әn sonsha bir tәtti múnmenen emirene qalqyp shyrqalghan. Tez bitetin «Zýlayha» ayaqtap baryp ýzile bergende:

- Oipyrym-ay! Búl ne ghajap ózi! Osy shynymen-aq adam balasynyng aityp jatqany ma?! - dep Gýlnazym tynshy almay túr. Qoly úshymen keude túsyn basyp, anyryp qalypty. Eger újmaqtyng synghyraghan әnshisi turaly asqan dәripteu uaghyzy aitylsa, sony «osynday-aq bolar» deuden tayynbastay halde-túghyn.

Gýlnazym búl saydyng ishindegi adamdardy osydan eki kýn ótkende kózimen kórdi.

Kýnshyghys bette synsyghan ormandy «Kókshúnqyr» deytin nu ormandy jer bar. Jemis-jiydekting moly sonda. Ertengi shaqta noghay jastarynyng jayau toby solay bettep bara jatty. Bary onshaqtyday eken. Jigitter qasynda erkin jýrip, qyzyldy-jasyldy sәndi kiyingen mynau erikti qyzdar ózderining osynau seyildi, beybit boylarymen Gýlnazymday qazaq qyzy kózine ózgeshe bir jastyq, jarastyq kórkimen úshyraghanday edi. Ánegýngidey әndi aitqyzyp, osynday azat, kýndeusiz tazalyqta jýrgen últ jastary Gýlnazym ýshin beyne ertegi adamynday kóringen. Kónilderi sol asyl, saz-әuender syryna toly, erekshe jandarday sezilgen-di. ...Keyde qonyr keshterde tynyshtyqqa moyynsúnghan dýniyeni múngha batyryp, qúlazy anyrap, Monshaly say ishin garmon men әn túndyrady. Ólkening týnge ainala ghayyptan tuatyn әldene tilindey júldyzdy aspan astynda jalyndy syryn ashqanday bolady. Múnan búryn Gýlnazymnyng ózine de belgisiz bolghan әldebir qúpiya arman yntyghyn, órisin ashqanday etushi edi...

Biraq búl shaq úzaqqa sozylmady. Az kýnde jerding oty qashandap, auyl taudan-tau asyp, tór jaylau «Mayqangha» kóship ketti. Sheru elining shynayy «úryp jyghar» qymyzdy iship, baghlan qozyny mayqandap jep qaytatyn, eng shyghan jaylauy; ay jýn betegesining qalyndyghy kilem týgindey osy Mayqan. Gýlnazym ózi aituly әnshi bolatyn. Endigi uaqytta sol ózi aitatyn әnderge onashada, ózinshe otyryp shyrqap salghanynda búrynghydan kóp ózgeris tapty. Ol ózin barynsha qúshtar әnshimin dep bilgenimen, sol әn kúdiretin anyq shyndap endi úqqanday edi. «Ánning múny, zary bolady eken-au» dep oilady.

 

* * *

 

...Jaz ótti. Kýz ótti. Endi, mine, qys ta jarymdap bara jatty. Biraq uaqyt ozghanymen sezimshil әnshi kónili sona bir ghajap әndi oidan óshirip, úmyta almady. Úzaq sarylghan aq qarly qystyng key salghyrt kýni jasyl jelek jamylghan shat-dumandy jazdy eske týsirse, sonau bir Monshaly saydyng shygha beris, qysanyna túnghan kókboz múnar tozanymen, sondaghy saghynyshty súlu әnimen qaz qalpynda әkep kóz aldygha tartatyn.

Sóite kelip aqyry biylghy osy jazgha ilindi. Auyl bayyrghy júrttaryna qayta qondy.

Arada bir on-on bes kýn ótkende byltyrghy tatar jastary da tórt dóngelekti bәz-bayaghy qalpynda qayta jetti. Gýlnazym auylda ýlkender joq bir kýni, týs aughan mezgilde qasyna joldas qyzyn ertip Monshaly saygha qaray bara jatty. Beti jabylghan ýlken aghash tabaqqa toltyryp qúrt, irimshik, syqpa, may salghan. Noghay jastary búl qonaqtardy shyn quanyp qarsy aldy. Qyz-jigiti demey qarbalasyp biri su әkep, biri ot jaghyp, әbigerlenip qaldy. Shәy dayyndaghan. Qatarlap bal, әr týrli tosap qoyghan dastarqangha qonaqtaryn shaygha otyrghyzdy. Qazaq qyzdarynyng qarsylyqtaryna qaramay tezdetip palau da basylayyn dedi. Biylghy kelgender alty-jeteu ghana eken. Ýsheui qyz. Bir-birine alghash meyman bolysyp, eki basqa últtan bas qosyp otyrghan osynday syily jastar eki aq shatyrdyng ortasyndaghy keng kógalgha jaqsy tósenishter tósep jayghasqan-dy. Gýlnazymdargha noghay jastary bir týrli qyzyq kórinedi. Týrlerine, bolmystaryna qaray, әldebir basqashalyqtary bar siyaqtanatyn. Ózgeshe sezim sypaty barday. Bәri de tetik, sergek, dәm taghamdaryn qonaqtarynyng aldyna taman ysyra týsip, әsirese qyzdar jaghy:

- Ashanyz! Úyalmay ashanyz! - desip, barynsha jigi-japar bola ótinip qúrmet kórsetedi. Qazaq qyzdaryna oqys, ersi kóringen bir jay - qyz bitkenning barlyghyn sekiytip jigitterden joghary otyrghyzyp qoyghan.

Gýlnazym ishtey qysylyp «tasqa shyqqan eshkidey boldyq-au» dep otyrdy. Osynday týrdegi bir-birlerine ghayyptan payda bolghan eki últ jastary eki jaqtyng kiyim kiyis ýlgilerin de ishterinen qyzyq kórip qarasady. Bildirmegen bolyp jәy kóz salsa da, qala tәrbiyesimen kiyingen tatardyng jas, órim tobyna qazaq qyzynyng kesteli etek, qos etek, aq kóilegi tosyn shalynady. Etek-jenine jelbir salyp qatarghan, qos etek, úzyn, keng kóilek pen qynay bel qara kәmzol oqshau kórinedi. Al olardyng qazaq ishinde «sholaq etek noghay» degen aty bary Gýlnazymdargha da endi týsinilgen. Ózderine ýlken kónil syiyn kórsete kelgen qonaqtarynyng tosyrqap, qymsynghandaryn anghara, búlardy qadir túta, jiyi-jii dәm alghyza otyryp, noghay jastary ózdi-ózimen qyz demey, jigit demey jarysa, japyrlasa sóilesip ketisedi. Keyde tipti bir-birin tospastan ersili-qarsyly jamyrasa daulasyp, әldene ýshin kónildi, qyzu aitysyp ta ketedi. Qyzdary da sonday sózshen. Biraq búlar óz ishterine mynaday qonaq kelgenge óte kónildenip, sonsha yrza bolsa da, meyman qyzdardyng shәidi az ishken tartynshaqtyqtaryna qanaghattanbay qalysty. Shat shyrayly dostyqpen qaumettegen dastarqan basy shay sholaq ayaqtay bergende op-onay solghyn tarta qaldy. Gýlnazym noghaydyng sezimdi jigit, qyzdary óz peyilderin ótkize almaghanday bolyp, tosansyp qalghan kezde, ortagha olar oilamaghan ózge bir kónildilikti ózi shaqyryp, dәl osy arada kýtilmegen oqshau tileu aitty. Ári búl otyrghan tatar jastary kýtpegendey ótkirlikpen, bәrin de qaytadan eleng etkizip, jaqsy tilmen, oryndy tilegin anghartyp:

- Sizderge biz riza bolayyq, qadirleulerinizge zor raqmet! Sizderding bizge kórsetken ýlken qúrmet, syilarynyz sol bolsyn, patipondarynyzdyng ólenin, jaqsy әn-jyryn estigeli keldik, - dep edi, olar qayta jamyrasyp:

- Á-ә, patefonny әitә iykәn.

- Vot, minә, kórәsing mә! - desip, patefondy biyl alyp shyqpaghandaryn, osy jerde óte qatty ókinish ete sóiledi.

Gýlnazym óz oiyn әli anyq bildire:

- Byltyr jazda sizderding garmongha qosylyp aitqan jaqsy әnderinizdi әr kesh sayyn tyndaytynmyn. Qayran qalyp tyndaytyn edim. Ásirese, bir qyz ben jigitke kezektestirip aitqyzatyn jyrlarynyzdy men ózim janym qalmay, jaqsy kórushi em. Kýnde keshte auyl syrtyna, tóbege jalghyz shyghyp otyryp, osy saydan jyr tyndaytynmyn, - degen.

Gýlnazymnyng mynanday tandandyrarlyq tilegin estigen noghay qyzdar kidirissiz aralaryndaghy bir jigitti qolqalay ketisti.

- Ghaziyz, garmon, garmon oina!

- Ásimә ekeuing jyrlandar, - desip, tipti dәl sol sәtting ózinde qyzdyng bireui ornynan ytqyp týregep, shatyrgha qaray yrshy basyp jýgirip te ketti. Gýlnazym onyng pәruәnә bola oinaqtap jýgirgen qimylyna qarap «baylanbaghan qúlynday...» deytin sózdi eske alghan.

Garmon kelip janaghy Ghaziz atty jigitting qolyna tiygen son, ishterindegi baghanadan sózge kóp qosylmay syzylyp qana otyrghan salmaqty qyz sәndi qimylmen kóterilip, Ghazizding ong jaq janynan kep sypayy janasa jayghasty. Janaghy Ásima atalghan qyz osy edi.

Jyrshy-Ghaziz әshekeyli kókala akkordionmen synghyrlata saghynyshty «Zýlayhany» bastay berdi. Kózi oily, minezdi jigit ekeni birden bilinedi.

Álde bir zamanda, әldeqanday - Zýlayha atty aru qyz ýshin tughan әsem saz garmon tilinde birden-aq ynyranyp bastaldy.

Osy kezde Gýlnazym byltyr ózi alghash ret estigeninen audartpay, sonsha bir sezgir, әsem synghyr, kýmis ýnmen móldirete Ásimә shyrqap ketti. Án - әldebir asyl mahabbattyng uly mastyq shegine jetken jerden bastalatynday. Ishtegi bitip bolmas yntyzarlyqtyng tilimen jýrekten shyrqap ketkende, jýrekti tappay qalmastay. Sonshalyqty súlu, taza syrymen, bar tabyntqan nәzik múndy nazymen kelip, aitushynyng ózi bauyryna kirgendey.

Gýlnazym tynys tartpay, dem almay qalghan adam sekildi. Tipti ormandy tau da bir sәt ish tartyp, tynyp qalghanday.

Osydan eki-ýsh kýn ótkende Gýlnazym noghay qyzdaryn auylgha qonaqqa shaqyrdy. Óz ýiinde olargha barynsha jaqsy syy kórsetip, shyn qimas meymandary etip qaytarghan-dy. Sodan bylay Gýlnazym keyde qasyndaghy Ibadat degen qyz ekeui birge әr barghanda mol ghyp qymyz ala baryp, Ásimәdan «Zýlayha» әnin ýirene bastady. Án yrghaghy jibek talday súlu da, naz kiyeli. Nәzik, shyrqau, til jetpestey dirildi sezimmen emirengen tebireniske toly. Ásimә shyrqap salghanda ólsheu bermes ghashyqtyq qasyretimen múngha bata anyrap ketedi. My men jýrekti sezim tikenshelerimen shabaqtaghanday. Tamyr úiyp, talyqsyp boy balqyp bara jatqanday etedi. Sansyz tolqyp, óksip kep, keyde ózinen qamygha sabyr tilep, kýrsingendey bolady. Ózine-ózi júbatu, kónil aitarday. Jýrekti múngha, nazgha, qiyalgha tolghan tәtti mastyq uymen tek mahabbat, yntyzarlyq ýshin ghana jaratqanday etedi. Gýlnazym: «Tilindi emes, jandy sóiletkendey!» - deytin. Tilding úshymen aitylatyn, jinishke oramy kóbirek tatar sózi de tosynnan tyndaghan Gýlnazym qúlaghyna:

 

«Kózim túshsә kónilim túshmiy,

Senәn bashqa bótengә», -

 

dep bir týrli әdemi, qaytarylarday bolushy edi.

Bir joly Gýlnazym Ghaziz ekeui alghash ret «Zýlayhany» qosylyp aityp shyqty. Búl әndi ottay janghan, sheksiz qúmar yntyqtyghymen aitqan qazaq qyzynyng sol ólsheusiz taza sezimin әn qúdireti tudyrghan. Sonau basta, eng alghash ret óz Zýlayhasy ýshin jyrlanghanday, sonshalyq qúshtarlyqpen sezinip aitqan-dy. Gýlnazym ózining sol sәttegi búl kýiin ómirinde eshkimge dәriptep aityp jetkize almas ta edi.

Biraq osy uaqyttarda tau qyzynyng búndaylyq qúshtar, ystyq jýregi sonsha sezimdi bola túra, onyng qara qoyyn taghdyryna baqytsyzdyq aralasty.

 

3

 

Gýlnazymdy bir kýni Ásimәlar ýsh qyz bolyp ózi izdep kelip ertip әketti.

Bayyrghy eki sýiikti qonaghyn búndaghylar shúrqyrasa, quanysyp qarsy aldy. Gýlnazym dese bir Ásimә emes, ana sol jaq shette otyrghan ýkining balasynday derlik tostaghan kóz aqsary qyz Roza bolmasyn, nemese tisi aqsiyp, ýnemi kýlip jýretin, jiyrenshashtau sekpil bet qyz - Gýlgәnә bolmasyn, nemese eki jaqtap «bәrangilerin» arshyp jatqan orys óndes, shegirshek sary jigit pen jyrshy - Ghaziz bolmasyn, bәri de shynayy dostyq kónilderin qonaq qyzdaryna jasaghan izgi niyet boryshtylyqtary etip syilaytyn. Anau qazan astyn enkeyip alyp ýrlegishtep, ot tamyza almay jatqan oinaqy minez, sybyzghyshy Lәtif te Gýlnazym ótinse, qazir-aq qiqyldatyp belindegi sybyzghy qurayyn ýrley jóneledi.

Tatar qyzdar júmysty kóbinese jigitterge jasatyp qoyyp, ózderi myna jaqta qonaqtary qasynda qymyz iship, qamsyz otyrady. Gýlnazymnyng kózi osyghan ýirene almaydy.

Qyzdardyng qasyna arsandap, belinde osy saydan kesip alghan sybyzghy qurayy bar Lәtif keldi. Kishkene boyly, keyki múryn, kózi kýlimdegen qara-tory jigit úshqyndy jas ekeni bep-belgili. Ol qyz bitkenning biri emes, bәrine solardyng kәdik birnenesin bilip, bir kәkirin shygharghaly túrghan adamday kózderine tesile, kýlimdey qaraytyn. Gýlnazymnyng qasyndaghy qaraqat kóz, Ibadat Lәtif janaghyday qarap túryp qalghanda ózgelerden úyalghanynan:

- E, nemene! - dep, betin Ásimәning qalqasyna daldalap barady. Gýlnazym sezgir qabaghyn sәl shytyna ezu tartyp:

- Lәtip, sybyzghyndy tartyp bershi! - dedi. Qanikege úqsap kelgen qyzghylt sary jýzine angharymdy estilik berip túrghan sabyrly qonyr kózi bar, sýikimdi Gýlnazymdy Lәtif jaqsy kórip syilaushy edi. Gýlnazym janaghy ótinishti aitqanda, ol sózge de kelgen joq. Óz ishinen bir kýidi tauyp aldy da sybyzghynyng búiyghy ýnin qiqyldata, qylghyntyp ýrley jóneldi. Sarala qaz ýnindey qamyghyp shyghatyn әuezge Lәtif óz ishinen kýy qosyp, qabaghyn neshe aluan qúbyltyp tartady.

Bir kezde eki shyqshyty talyp, jaghy da әbden qarysty bilem, qoldaryn tómen qaray bir-aq silky týsirdi. Gýlnazym sybyzghynyng japan týzden qúlazyp shyghatyn ýnine sýisinse de, Lәtiftyng janaghy qiyaldanyp túrghanyn qyzyqtap, bir týrli dәrmensiz tirliktey sezinip:

- Qurayyng ne aitty, Lәtip? - dep kýlip jiberdi. Kózinen syr izdegendey au-jәy baghyp qaraghan. Lәtif bir sәt te bógelmesten jauap ornyna jyrlay jóneldi. Qolyndaghy aspabyn әn yrghaghymen qoghamday qozghap:

 

«Tal túbinde yatamyn,

Ghyj-ghyj quray tartamyn» -

 

dey kelip, quraymen otyrghan qyzdardy bastarynan asyra jayqay kórsetip:

 

«Paydasy ioq shol qyzlarnyn,

Hasirәtlәrin tartamyn» -

 

dep әitә degende, qyzdardyng barlyghy du kýlisip jiberdi. Ásirese jigitter jaghy qatty shulay kýlip, qoldaryn da shapalaqtay qostady. Qyzdar alghashynda kýlse de, es jiya kele qyzaraqtasyp:

- Áy, sin miskin shúlay oilaysyng ma, niy?

- Qara búny! Kózlәrin tútyryp qarar iykәn - dә, bizgә, - desip jatyr.

Lәtif endi ayaq astynan jenilip qalghan kisining moyynday qoyghan bәseng synayymen:

- Ny әitәsing indi. Qyzny kórgen jigit qoyny kórgen bóri kibik bolamyz, - dep qyzdardy әli de qu tilmen taqymdarynan shymshyy týskendey boldy.

Gýlnazym Lәtif jyryna eriksiz kýlgen. Ony janaghy eng alghashqy oiymen әlde bir gharip, mýsәpirdey sezindirgen kónili endi túp-tura, dәl kelgendey bolyp, «tal týbinde quray ýrlep» jatqan kezi de kóz aldyna eles úrghan-dy. Tapqyr jigitti óz ishinen jaqsy dostay taza kónilmen ystyq kóre týsti. Mine, osy kýni Ásimә Gýlnazymnan bir nәrsege kelisim súrady.

Osy aidyng ishinde bolatyn tatardyng «saman toyyna» Qúljagha qonaqqa shaqyrdy. Soghan qalayda birge baryp qaytudy Gýlnazymdy qúshaqtap túryp, betinen sýie, jabysyp ótindi... Búny Qúljadaghy óz ýiimen tanystyryp, osy joly anyq dos bop qaytpaq niyeti baryn bildirdi. Endi dәl bir aptada jýrmek eken.

Gýlnazym «bolmaydy» demey ýiinen súranyp kóretinin sezdirgende, jalghyz Ásimә ghana emes, noghay qyzdarynyng bәri de «ura-a-a!» dep qol shapalaqtap jibergen. Tatar әni ýshin Gýlnazym da Ásimәmen jerding týbine birge ketuge bar. Búl tilekti Gýlnazym eng aldymen Qanikege aityp kórgen-di. Er minez Qanike qyzynyng kónilin jyqpady. Qazaq auyly eki qyzdy sekiytip ózderin ghana jibere almay, qastaryna tórkini sol Qúljada túratyn bir jaqyn, janashyr jengelerin qosyp berip «barsandar, baryp qaytyndar» desip jolgha saldy.

Týs aughan mezgilde salqyn týse saltanat qúryp, qos-qos atty, jez qonyrauly eki jenil, sәndi arbagha tiyelgen, qyz-qyrqyndy shúbar top Monshaly saydyng auzynan ózendi jaghalay jol tartyp jýrip ketken. Shygharyp salushy top-top er-әiel, bala-shagha tamashalap, dabyrlasa sóilep, arbalar kózden úzap ketkenshe qarap túryp qalghan. Búl elde joq sәn-sәuleti qyzyqtyrghan, әtir iysin anqytqan qonyrauly arbalaryn dýrildete tartyp ketken jolaushylar shynymen-aq kóz óterdey әri oqshau, әri kónildi edi.

 

4

 

Mine, osy kýni búlar bir jan shoshyrlyq apatqa úshyrady. Qos arba qalyng týnning ishinde Múshtayzydan tómen ótip, el shetinen úzanqyrap jazyq dalagha ilingen. Týn tynyshtyghynda «men múndalap» bara jatqan qonyrauly «sylqym» arbagha tótennen bir pәle kiylikti. Ayly týnde batys jaq býiirden, dәl ókpe tústan aiqasyp, soyyldary qaghysqan әldenendey top atty sap ete týsti! Erte kýnnen qam etip, joldy kýte toryp jatqan boldy. Jer astynan shyqqanday dýrkirep, satyrlata shapqylap, ýreydi úshyra jetken boydaq, bógelissiz tie berdi. Ýnsiz jau ekige bóline qos arbany qamay toqtatty. Bir jaghy arbadaghy attardy shaujaydan ústap, qalghandary tús-tústan arbanyng jaqtau aghash arqalyghyn soyylmen úra jolaushy bitkenning zәresin alyp jiberdi. Búl bette tiri qalady ekemiz dep eshqaysysy oilaghan joq.

- Týs! Týs! - dep sholaq, qatal qayyryp arbadaghy erkekterdi bir-bir úryp, es taptyrmay, ýsh jigitti ilezde jerge týsirdi. Ásheyinde sәl nәrsege jylap jibergish әielderding dymy shyqpay qalghan-dy. Sol es taptyrmaghan boyda eki arbany jetektep bir shetke әketti... Ýsh jigitti joldyng ekinshi jaghyna, jana ózderi kelgen betke tayaqpen jotalarynan núqyp, ýnsiz týrtip aidap berdi. Búlardy joldan bir shaqyrymday jerdegi shiyleuitke býkektetip aparyp qol-ayaqtaryn baylap tastady. Auyzdaryn tyghyndady. Eki arbany joldyng ekinshi jaq syrtyna qaray jetelep, shettetip bara jatqan. Joldan búlardy da bir shaqyrymday qiystatyp aparyp, qalyng shiyli bir qoynauyt týbekke iyirip týsire bastap edi... Ózderi sart-súrt týsip, attaryn tegis arbagha baylap jatyr. Búlar ózge qimyldyng bәrinen búryn alghashqy bette-aq Gýlnazymdy júlqy sýirep, shynghyrtyp әkep bir boz atqa kóterip sala bergen. Eki-ýsheui ony er ýstine etpetinen salyp tapjyltpay basyp túrdy da taghy bireui kóz ilespes jyldamdyqpen atqa qonyp ta ýlgirdi. Sol sәtte búlar ekeu bolyp at basyn әlde qayda týzep josytyp tarta berdi... Gýlnazymdy aldyna óngerushi Mamozy inisi - Rahim edi. Qasyndaghy Kýre polisiyasynyng belgili tergeushisi, kózildirikti qytay jigitine qoldy etip, shygharyp bara jatyr. Osy is ýshin qanqúily súraqshy Kýreden óz janyna arnayy jeti sherik alyp shyqqan. Janaghy bir ýnsiz top solar. Gýlnazymdy óz qoldaryna osylay týsirgen súraqshy men Rahim ózge «qyzyqqa» qaramay tartyp ketti...

Súmdyghy art jaqta boldy. Jeti sherik tórt qyz, bir kelinshekti shiyli týbekting ýiirim-ýiirim qoynauyna bes bólip әketti! Jeke-jeke sýirep, iytermelep ýn-týnsiz bóle bastaghan. Búlardyng ortasynda tilge kelgen ishterindegi jasy ýlkendeu jalghyz kelinshek Gýlnazym men Ibadattyng jengesi Daqan ghana edi. Ózi baydyng qyzy bolghandyqtan auylda әr-әrkimge tili tiygish, qayyn-qaynaghanyng da betinen alghysh. Sol minezi múnda da bayqalyp:

- Oi, bizdey bop jaghalay jayrap qalghyr-ay! Kim ender bú! Bizge kórsetpeging ylayym, qyz-qatynynnyng aldyna kelsin qúdaya! - dep, baj-baj etip bara jatty. Shanqyldaghanyna qarap qarsylyq shyqsa osydan shygha ma degendey bop, sózin týsinbese de, sherikting ekeui eki jaghynan osyghan jabyldy. Múnan arghysy tang qylang bergenshe, bolmys-qylmys atauly ayaspastyqtyng shegine jetken jezdi shengelimen sheshildi.

Rahim Ghazizben tanys bolatyn. Songhy jylda tatar jastaryn osy jaylaugha keltirip jýrgen de sol. Byltyr alghash «Monshaly saygha», olardy ózi ornalastyrghan. Osynday orayda ol Kerimbek qyzy - Gýlnazymnyng tatar qyzdarymen jaqsy bolghanyn estip, dereu Mamozygha jetkizgen. Sol sәtte-aq Mamozynyng ózegine tyz etip ot tútanghan.

- Analar «saman toyyna» Kerimbekting qyzyn qonaqqa shaqyrsyn... Qalayda alyp shyghatyn bolsyn!..- dep, anyq soyqandy oiyn sonda-aq birden bilgizgen. Sonymen Rahim Ásimә qyzgha:

- Ana qazaq qyzy, dostynyzdy saman toylaryna nege qonaqqa shaqyrmaysyn?.. Solay etip, tyghyz tanys bop alsandar «qazaqbaydyn» ziyany tiymeydi, - dep aqyl bergen adamnyng shyrayymen sóilesken. Ásimә әueli anqayyp qalyp, sonan song Rahimnyng ózinen bú jóninde kenes súray sóilesken.

- Qazaq qyzy mening Qúljagha shaqyrghanyma bara ma?

- Mine, әngime osynda, - degen Rahim tóne týsip: - Esinde bolsyn, myqty adamnyng qyzdary qorghanshaq bolmaydy... Mәsele sening qanday dәrejede qolqa ótkize aluynda... Eng ashyghy bedelinde...

- Onda, eger tek sol baru mýmkindigi ghana ras bolsa, ol qyzdy, Gýlnazymdy ýige aparugha men de sonsha qúmarlanghan bolar em! Oi, qanday mator qyz desenshi. Oiymda joq nәrseni qalay aittynyz!

- Onda shaqyryp dostas... Ákesine maldaryndy әkep qosqyzsan, kóbeyip, ósip myna tauda jýre beredi. Qala baylary sóitip bayidy. Eger, tipti bolmasa qúshaqtap jylasang kóndiresin.

Ásimә «maldaryndy qosasyn» degendi estigende «qolymnan ol kelse, әke-shesheme qanday paydam tiyetin bolar edi» dep, ishinen sýisinip ketken. Sonynan Gýlnazymdy ótinishine kóndirgende sýiingeninen Rahimdy danyshpanday kórdi. Onyng myqty adamdar qyzy jayly aitqan shynayy sәuegeylik syryn eske týsirdi.

Keyin osy habardy arnayy biluge kelgen Rahim syr bermey, ýndemey otyrdy. Sol kezde Ásimә:

- Sizge zor rahmet! Bizge, Ghaziz ekeumizge qanday jaqsy dos ediniz! - degen, Ghaziz aldaghy kýzge Ásimәmen ýilenbekshi edi. Sondyqtan Rahim Ghazizge qanday bolsa, Ásimәgha da sonday erkin.

Teginde, Rahimnyng Ghazizben tanys boluy bir qyzyq jaydan tuatyn. Dýngenning seri jigiti ótken jyly kóktemde Qúljagha barady. Qalanyng «Noghay gorod» degen jaghynda ol ózining bir joldasymen eki atty bop kele jatady. Qolyndaghy sәnge qondyryp jýretin kók qarshyghasy bir ýiding aldynan ótip bara jatqanda ashyq qaqpa ishine qaray kenet moynyn soza ýnilip, basyn qylp-qylp etkize qalady da, andausyzda lyp berip ishke qaray shýiile jóneledi. Eki jigit dereu attan týsip kirgenshe barqyldap jýrgen jyltyr kóz kókala ýirekting moynyn qayyryp salady. Ýy osy Ghazizdiki bolyp shyghady. Esti jas eken, óz ýiine ghayyptan myna kelgen baybatsha jigitterding qysylghanyn bayqap:

- Býgin týstikke ózim de dәl osyny soyghaly otyr em, óte jaqsy keldinder. Qarshyghalaryng mýlde kiyeli bolsa kerek, endi sorpasyn ishpey ketpeysinder! - dep, búlardy bolmay ýige kirgizedi. Tolyq tanysady.

Ásimәni sýiip jýrgen kezi eken... Ózi kóktem shaghy... Mahabbat dýniyesi kendik, sabyr, keshirimge kónilin toltyrghan shaghynda jyrshy jigit qonaghynan «sýigen qyzymmen jaz jaylap qaytugha jaqsy jer tauyp beresiz be» degendi súranady. Rahim óz aghasy Mamozynyng uezdik ókimette ýlken qyzymetker ekendigin aityp uaghda etedi. Sonynan byltyr osy tatar jastary uaghda boyynsha Múshtayzygha jetken song olardy «Monshaly saygha» Mamozynyng qos-qos at jekken jenil arbasymen jetkizgen.

Al biylghy jyly Rahim qaryndasy Patimany Áliyding inisi alyp qashqaly Kerimbekke tisi basuly. Adam alysu jaqsy bolsa Kerimbek qyzy auylynan qiya basyp qydyra shyqsa kóreyik degen súrqiya sertti baylammen Ghazizge kelgishtep túrdy. Búl auyldyng kózine týspey, keshke keletin. Jәne búl orayda Rahiymgha óte úrymtal kelerlik Kerimbek auylynyng ózinde bir jansyz bar... Ol qysy-jazy osy auylymen qonsy otyratyn Ómirbek degen adam. Negizinde qazaqqa qany shiyki, Ómirbek, óz aty «Ómer». Dýngen balasy edi. Búdan on eki-on ýsh jyl búryn әigili «dýngen qashqan» degen tónkeriste Ómer 9 jasar bala boldy. Gomindang ókimeti barlyq últtardy dýngenge qarsy attandyrghan topalang zaman ornaghanda Ómerding әke-sheshesin qazaqtar birinen song birin qolgha týsken nәrsemen qualap jýrip úryp óltirip jatady. Uaqigha Qúljannyng ýstindegi Noghayty - Oimanbúlaqty mekendegen Erghazy auylynda bolady. Erghazynyng talabymen onyng nemere qyzy besiktegi Úljaqandy kelindikke aittyra kelgen Kerimbek shyrqyrap qashqan osy Ómerdi kóredi. Jas balany qolyna esikting tayanyshyn alyp qughan eser qazaq bayqalady. Kerimbek qúlyndaghy dauysy shygha, shynghyryp bara jatqan balanyng bir jaq býiirinen dauystap:

- Ay, balam beri, beri qash! - dep qoynyn asha tosyp túrady. Jan úshyra, shyryldap jetken sәbiydi shapanynyng etegine orap qalady. Ony sol auylda eki kýndey óz qasyna alyp jatyp, qaytarynda mingestirip auylyna әkeledi. Oghan kóp aldynda «Ómirbek» dep at qoyyp, bala ghyp alady. Keyin erjetken son, ózine layyqtap qazaqtan qyz әperedi. Basyna qos tiktirip beredi.

Biraq Ómekeng sonyra taman qazaqqa degen ishki qandy kegin úmyta almay, Mamozymen astyrtyn jalghasyp tanysady. Anyghynda aragha adam salyp azghyrghan Mamozy bolady. Ózi әli kýnge qazaq auylynan olay-búlay kóship ketkisi kelmese de, biylghy jyly Rahimnyng habarshy-tynshysy bolugha da eptep jarap kele jatty. Kerimbek qyzy bir jaqqa qydyrsa, Ómirbek aldymen bayqaydy. Kóregen Mamozy osyny erte oilap bilgen. Kerimbek bolsa, aqiyrettik dostyq kórsetkenge qiyamettik qiyanat eter demegen. Adam úly dep Kerimbekten basqa eshkim toghyz jasar Ómerdi beykýnә óluden ajyratyp qalugha bel sheshpegen, sheshpek te emes-ti. Ol kýndi Mamozy Ómirbekke úmyttyryp otyr. «Jolaushy qyzdar erteng jýrgeli jatyr» degen kýni keshke sol habardy Ómirbek Rahimge jetkizgen. Sóitip baqyt tasy órge domalaghan Mamozy siyaqty adamda bolatyn sәtshil qisynmen Gýlnazymdy qúruly túzaqqa syrttay retteushi kýsh ózi әkelip týsirdi. Tek, biraq Kerimbek óz qyzynyng arbamen jolaushylap ketkenin sezbegen. «Bala soqqan kezdikting basy jaryq» demekshi, aqyldy degen әiel Qanikening erkekterden jasyryn istegen «erligi» mine osyghan soqqan.

Tang qúlaniyektep kele jatqan mezgilde qyzdardy týbekke qaldyryp, attaryna mingen qaruly әskerler týnde baylap tastaghan ýsh jigitti kelip sheshti. Shybyn jannan osy kezde ghana ýmit etken ýsh tatar jigiti qonyrau ýni ara-túra shingirlep, talyp estilip, kómeski ghana bilinip túrghan arbagha jetip qyzdardy tauyp aldy.

Ómirde syrtynnan eshnәrse bilinbey túrghany bolmasa әr adamda oraysyz qylyq az emes... Qyzdar bir oryngha jinalyp otyrghanmen olar ózara eshbir sózge kele almay, biri-birinen úyalghanday bop, tek ózderining osy jolaushylyq saparyn ishten qarghap, tynyp otyryp qalysqan. Dahan ne degenmen ózin on ekide bir gýli ashylmaghan mynalarmen salghastyra oilaghanda, shýkirshilikke kelgendey bolyp sóz bastady... Ne sóz bastasyn?! Janynda boyjetken qayyn-sinlisi otyrghandyqtan «úyalghan tek túrmastyn» kebi bolyp endi sony qajaghysy kelgen. Qasynda bir shókim bop, eki iyghyn qysa, qushiyp, bozaryp, óz kónilimen ózin tonap, barynsha jútap otyrghan Ibadatty kózining qiyghymen baghyp:

- ...Janyng jәy tapqyrlar, ne bolsa ol bolsyn, janymyzdy tereze taptyrtyp ketti ghoy...- dep, shynymen-aq jetisip otyrghan adamday, jyrqylday kýldi. Qyz óz ómirinde estirmin dep kýtpegen myna sózge jýregi janshylyp eki beti duyldap ketse de, estimegen kisi bolyp edi.

- Janyng kenelgirlerdi aitam da, - dep, әiel las sózin taghy qystyra berdi. Bú joly Ibadat ony shapalaqpen betten salyp-salyp ketti. Ózi ómirinen orny tolmas ókinish tauyp, kýiip otyrghan, qaraqat kóz, beybaq qyz myna sózge tóbesinen jay týskendey boghan. Biraq jengesi soqqy onbay tiygen betining ashuyn endi anyq qaytarghysy kelip:

- Ýibay, ýibay! O nesi?! - dedi, betin ústap: - Ózgeni bilmeymin, ózimdi aitqyzbaushymen? - dey bergende, Ibadat beti ashylghan, túrpayy әieldi endi keudesinen qatty iytere, shalqasynan jyghyp týsirdi de, bassalyp tómpeshtey jóneldi. Beybas jengeni osy sәtte bar janymen jek kóre, shyn tútana soqqylaghan. Dahan bolsa qorghanyp, alysyp jatyp, әli de ishegi qata kýlip:

- Qoy endi, men be? - dep, onan sayyn qityghyna tiyip: - Oibay maqúl, qoydym! Seni aitpaymyn, aghatay!.. Oibay, qoydym... ótirik pe endi, - dey týsip, shek-silesi qata alysudy bastaghan. Biraq ókirip jylaghan qyzdy endi jalynyp ta júbata almady. Múnan keyin tatar qyzdar da bir-birine «saman toygha barayyq dep, sen-sen!» - desip jatty. Baqytsyzdyqqa neden úshyraghandaryn osy qazirden bastap sheshkileri kelgendey.

Jigitter sәtsiz sapar betin amalsyz teris búryp, arbany tau jaqqa qayta qaytaryp edi. Ghaziz aldynghy arbanyng jandaq atyn shygharyp minip, jaydaq qúlamen Kerimbek auylyna asyghys habar jetkizip, tizgin úshymen ilingende, tanghy úiqydan oyanghan qatyndar týnilikterin endi ashyp, siyr jeli basyna, jana ghana shygha bastaghan. Gýlnazym qoldy bolghanyn әielderding alghash estui osylay edi.

(Jalghasy bar)

Abai.kz