جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
سەگىزىنشى تاراۋ
1
بىلتىرعى وتكەن جاز ەدى. كەرىمبەك اۋىلى قاز قالپىندا بۇگىنگى ءدال وسى قونىستا وتىرعان بولاتىن. ءتۇس اۋعان شاقتا تابيعاتى الماعايىپ جوڭعار جازىنىڭ كوك شاتىر اسپانى اپ-اشىق تۇرىپ، ءبىر مەزەتتە سىمتاستىڭ بيىگىنە تۇڭىلىكتەي قارا بۇلت شىقتى. سول-اق ەكەن، ءاپ-ساتتە تاۋدىڭ باسىن تۇنەرتىپ، انە-مىنە دەگەنشە جايلاۋ اياسىن ساتىرلاعان قالىڭ نوسەر، سەل جۋىپ كەتتى. جىپ-جىلى ءبىر جاۋىن شۇمەكتەپ قۇيا جونەلگەن. قىزىق ەدى. تاعى ءبىرازدا ءتىپتى تاۋ ءۇستىنىڭ تۇتاسقان كۇن كۇركىلى ءالى باسىلماي جاتىپ-اق، مىنا جاق قايتادان شايداي اشىلىپ، جارق ەتە ءتۇستى. ولكەنى ەندى ءبىر وتكىنشى، كەسەك-كەسەك نۇر جانبىرى الىپ تۇردى. كۇلىپ شىققان كۇن ساۋلەسىندە ايرىقشا ءىرى، سيرەك تامشىلار گاۋھارداي جالتىراۋدا. وتەر ءبىر داۋرەننىڭ شاتتىق كوشى، ەلەسى تارىزدەنگەن. وسىنداي ءبىر جۇرەككە قۋانىش تولتىرعان كوركەم شاقتا ۇلكەن اۋىلدان قوس بويجەتكەن شىعىپ، سەيىلدەپ ورالۋعا بارا جاتتى. باس جاقتا اناۋ كورىنىپ تۇرعان «مونشالى سايعا» تامان اياڭداعان...
اسپان-جەر، تاۋ-تابيعات ءاۋ باسىنان قايتادان جارالعانداي بولا جۋىلعان. جايلاۋ، جاراتىلىس قۇلپىرىپ، كوركىنە ەنگەن، كىرشىكسىز سۇلۋ دۇنيە. «مونشالى سايدىڭ» كىرە بەرىس اۋىزىندا كوز تارتىپ، جاۋىننان سوڭعى ءبىر كوكبوز مۇنار تورلانعان. قاراعايلى، قايىڭ، تەرەك، ورماندى سايدىڭ شىعا بەرىسىندەگى قاپشاعاي-قىساڭعا ىلىنگەن كوكشىل قۇرىم، توزاڭ پەردەسى كۇن شۇعىلاسىمەن بوزعالدانىپ تۇردى.
سەگىزىنشى تاراۋ
1
بىلتىرعى وتكەن جاز ەدى. كەرىمبەك اۋىلى قاز قالپىندا بۇگىنگى ءدال وسى قونىستا وتىرعان بولاتىن. ءتۇس اۋعان شاقتا تابيعاتى الماعايىپ جوڭعار جازىنىڭ كوك شاتىر اسپانى اپ-اشىق تۇرىپ، ءبىر مەزەتتە سىمتاستىڭ بيىگىنە تۇڭىلىكتەي قارا بۇلت شىقتى. سول-اق ەكەن، ءاپ-ساتتە تاۋدىڭ باسىن تۇنەرتىپ، انە-مىنە دەگەنشە جايلاۋ اياسىن ساتىرلاعان قالىڭ نوسەر، سەل جۋىپ كەتتى. جىپ-جىلى ءبىر جاۋىن شۇمەكتەپ قۇيا جونەلگەن. قىزىق ەدى. تاعى ءبىرازدا ءتىپتى تاۋ ءۇستىنىڭ تۇتاسقان كۇن كۇركىلى ءالى باسىلماي جاتىپ-اق، مىنا جاق قايتادان شايداي اشىلىپ، جارق ەتە ءتۇستى. ولكەنى ەندى ءبىر وتكىنشى، كەسەك-كەسەك نۇر جانبىرى الىپ تۇردى. كۇلىپ شىققان كۇن ساۋلەسىندە ايرىقشا ءىرى، سيرەك تامشىلار گاۋھارداي جالتىراۋدا. وتەر ءبىر داۋرەننىڭ شاتتىق كوشى، ەلەسى تارىزدەنگەن. وسىنداي ءبىر جۇرەككە قۋانىش تولتىرعان كوركەم شاقتا ۇلكەن اۋىلدان قوس بويجەتكەن شىعىپ، سەيىلدەپ ورالۋعا بارا جاتتى. باس جاقتا اناۋ كورىنىپ تۇرعان «مونشالى سايعا» تامان اياڭداعان...
اسپان-جەر، تاۋ-تابيعات ءاۋ باسىنان قايتادان جارالعانداي بولا جۋىلعان. جايلاۋ، جاراتىلىس قۇلپىرىپ، كوركىنە ەنگەن، كىرشىكسىز سۇلۋ دۇنيە. «مونشالى سايدىڭ» كىرە بەرىس اۋىزىندا كوز تارتىپ، جاۋىننان سوڭعى ءبىر كوكبوز مۇنار تورلانعان. قاراعايلى، قايىڭ، تەرەك، ورماندى سايدىڭ شىعا بەرىسىندەگى قاپشاعاي-قىساڭعا ىلىنگەن كوكشىل قۇرىم، توزاڭ پەردەسى كۇن شۇعىلاسىمەن بوزعالدانىپ تۇردى.
ساي ىشىنەن جوتاعا قاراي دوعالانا اسىپ كەمپىرقوساق قۇرىلعان. ءتۇس جىبەكتەي، كۇلگىن، كوكشىل، سارعىلت، قىزعىلت جولاقتارى جۇيەڭدى قىتىقتارداي جارقىراي سوزىلىپ تۇر.
جاڭاعى وسىلاي قاراي جاقىنداعان ەكى قىزدىڭ ءبىرى كەرىمبەكتىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان قىزى - گۇلنازىم ەدى. ءبىر مەزەتتە ول ساي ىشىنە قاراي وقىس ەلەڭ ەتىپ، شۇعىل تىنا توقتاپ قالدى دا، قاباعىن كەنەت شىتىنا، قاسىنداعى قىزدى دا قولىنا قاعا بەرە:
- توقتا! توقتاشى! - دەپ الدەنەنى اڭتارىلا تىڭداي قالدى. گۇلنازىم ەسىتكەن ءۇندى قاسىنداعى قىز دا اڭداپ قالعان ەكەن:
- بۇ نە؟.. بۇ نە؟ - دەپ، و دا قاتتى اڭىرا قۇلاعىن تىگە قالعان. ويدا-تۇستە جوقتا يەن ساي ىشىنەن بۇلارعا الدە ءبىر تاڭ-تاماشا عاجايىپ ءۇن جەتكەن... قىزدار ءا دەگەندە تۇتقيىلدان ۇركىگەندەي، سەكەم الىسىپ قاپ ەدى. سوڭىنان ءسال ەس جيا بەرىپ اڭعارسا، ايتىلىپ جاتقان گورمونعا - سىرنايعا قوسىلعان، الدە ءبىر ءان ەكەن... ايرىقشا سۇلۋ، ەگىلە، سىڭعىراپ ايەل ءۇنى شىعادى... «بۇ نە، نە حيكىمەت» دەپ ويلاعانشا سونشاما ءبىر ءتاتتى ءۇن ەلىكتىرىپ اكەتىپ بارا جاتتى. ورىندارىندا قالت توقتاپ، تىرس ەتپەي قاتىپ تۇرىپ قالعان ەكى قىز ەسى شىققانداي، ءالى دە:
- بۇ نە؟! بۇ قايدان؟!
- قايدا؟ قايدان شىعىپ جاتىر؟! - دەسۋگە عانا مۇرشا تاپتى.
بەلگىسىز ءبىر سىبىس سەزگەن ءۇيىرلى ەلىك جۋساپ جاتقان ورنىنان قاس قاققانشا اتىپ-اتىپ تۇرەگەپ شوقتاي ءۇيىرىلىپ، ۇركەردەي بولا قالماۋشى ما ەدى. قىزدار تاپ سونداي بولعان. وسى ساتتە ەكىنشى قىز جۇلىپ العانداي:
- وي، ايتپاقشى، نوعاي... نوعاي كەلدى دەگەن! بۇگىن وسىندا نوعايلار كەلدى دەپ ەدى عوي، - دەدى.
- ە-ە، پاتيپون! - دەپ گۇلنازىم دا ساڭق ەتتى. بۇلاردىڭ «نوعاي» دەگەنى جانى بار ءسوز بولاتىن. «مونشالىساي» - تابيعاتى تامىلجىعان، اسا ءبىر كوركەم جەر. وسىندا قۇلجادان تاتار جىگىتتەرى مەن قىزدارى جازدىق دەمالىستارىن وتكىزبەك ءۇشىن، ءارى جاز بويى الما-ورىكتەن، تاڭقۋراي، قاراقاتتان قاق جايىپ، توساپ - ۆارەنە قايناتۋعا كەلگەن... اۋىلداعى بىرەۋ باعانا كۇن جاۋماي تۇرىپ سولاردىڭ اربامەن جەتىپ تۇسكەنىن حابارلاعان.
جاۋىن الدىندا باستارىنا شاتىرلارىن تىگىپ ۇلگەرىپ، ساي ىشىنە سولار ورنىققان-دى. قىزداردى قايران قالدىرعان جاڭا باستالعان ءان - پاتەفون ءانى ەدى. ول اتاقتى تاتار ءانى - «ءزۇلايحا» بولاتىن. گۇلنازىم قۇلجادا تانىس تاتار ۇيىنەن پاتەفوندى كورگەنى بولعانمەن ءدال مىناداي گارمونمەن ايتىلعان سىرلى ءاندى ءالى ەستىپ تىڭداماعان. نازدى اۋەن قازىر بىردەن-اق گۇلنازىمنىڭ قۇلاعىنا ەمەس، جۇرەگىنە شارپىلعانداي بولعان-دى. ءسوزى ۇعىلىپ جاتپاعانمەن ءان سونشا ءبىر ءتاتتى مۇڭمەنەن ەمىرەنە قالقىپ شىرقالعان. تەز بىتەتىن «ءزۇلايحا» اياقتاپ بارىپ ۇزىلە بەرگەندە:
- ويپىرىم-اي! بۇل نە عاجاپ ءوزى! وسى شىنىمەن-اق ادام بالاسىنىڭ ايتىپ جاتقانى ما؟! - دەپ گۇلنازىم تىنشي الماي تۇر. قولى ۇشىمەن كەۋدە تۇسىن باسىپ، اڭىرىپ قالىپتى. ەگەر ۇجماقتىڭ سىڭعىراعان ءانشىسى تۋرالى اسقان دارىپتەۋ ۋاعىزى ايتىلسا، سونى «وسىنداي-اق بولار» دەۋدەن تايىنباستاي حالدە-تۇعىن.
گۇلنازىم بۇل سايدىڭ ىشىندەگى ادامداردى وسىدان ەكى كۇن وتكەندە كوزىمەن كوردى.
كۇنشىعىس بەتتە سىڭسىعان ورماندى «كوكشۇڭقىر» دەيتىن نۋ ورماندى جەر بار. جەمىس-جيدەكتىڭ مولى سوندا. ەرتەڭگى شاقتا نوعاي جاستارىنىڭ جاياۋ توبى سولاي بەتتەپ بارا جاتتى. بارى ونشاقتىداي ەكەن. جىگىتتەر قاسىندا ەركىن ءجۇرىپ، قىزىلدى-جاسىلدى ءساندى كيىنگەن مىناۋ ەرىكتى قىزدار وزدەرىنىڭ وسىناۋ سەيىلدى، بەيبىت بويلارىمەن گۇلنازىمداي قازاق قىزى كوزىنە وزگەشە ءبىر جاستىق، جاراستىق كوركىمەن ۇشىراعانداي ەدى. انەگۇنگىدەي ءاندى ايتقىزىپ، وسىنداي ازات، كۇندەۋسىز تازالىقتا جۇرگەن ۇلت جاستارى گۇلنازىم ءۇشىن بەينە ەرتەگى ادامىنداي كورىنگەن. كوڭىلدەرى سول اسىل، ساز-اۋەندەر سىرىنا تولى، ەرەكشە جاندارداي سەزىلگەن-ءدى. ...كەيدە قوڭىر كەشتەردە تىنىشتىققا مويىنسۇنعان دۇنيەنى مۇڭعا باتىرىپ، قۇلازي اڭىراپ، مونشالى ساي ءىشىن گارمون مەن ءان تۇندىرادى. ولكەنىڭ تۇنگە اينالا عايىپتان تۋاتىن الدەنە تىلىندەي جۇلدىزدى اسپان استىندا جالىندى سىرىن اشقانداي بولادى. مۇنان بۇرىن گۇلنازىمنىڭ وزىنە دە بەلگىسىز بولعان الدەبىر قۇپيا ارمان ىنتىعىن، ءورىسىن اشقانداي ەتۋشى ەدى...
بىراق بۇل شاق ۇزاققا سوزىلمادى. از كۇندە جەردىڭ وتى قاشاڭداپ، اۋىل تاۋدان-تاۋ اسىپ، ءتور جايلاۋ «مايقانعا» كوشىپ كەتتى. شەرۋ ەلىنىڭ شىنايى «ۇرىپ جىعار» قىمىزدى ءىشىپ، باعلان قوزىنى مايقانداپ جەپ قايتاتىن، ەڭ شىعان جايلاۋى; ايۋ ءجۇن بەتەگەسىنىڭ قالىڭدىعى كىلەم تۇگىندەي وسى مايقان. گۇلنازىم ءوزى ايتۋلى ءانشى بولاتىن. ەندىگى ۋاقىتتا سول ءوزى ايتاتىن اندەرگە وڭاشادا، وزىنشە وتىرىپ شىرقاپ سالعانىندا بۇرىنعىدان كوپ وزگەرىس تاپتى. ول ءوزىن بارىنشا قۇشتار ءانشىمىن دەپ بىلگەنىمەن، سول ءان كۇدىرەتىن انىق شىنداپ ەندى ۇققانداي ەدى. «ءاننىڭ مۇڭى، زارى بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى.
* * *
...جاز ءوتتى. كۇز ءوتتى. ەندى، مىنە، قىس تا جارىمداپ بارا جاتتى. بىراق ۋاقىت وزعانىمەن سەزىمشىل ءانشى كوڭىلى سونا ءبىر عاجاپ ءاندى ويدان ءوشىرىپ، ۇمىتا المادى. ۇزاق سارىلعان اق قارلى قىستىڭ كەي سالعىرت كۇنى جاسىل جەلەك جامىلعان شات-دۋماندى جازدى ەسكە تۇسىرسە، سوناۋ ءبىر مونشالى سايدىڭ شىعا بەرىس، قىساڭىنا تۇنعان كوكبوز مۇنار توزاڭىمەن، سونداعى ساعىنىشتى سۇلۋ انىمەن قاز قالپىندا اكەپ كوز الدىعا تارتاتىن.
سويتە كەلىپ اقىرى بيىلعى وسى جازعا ءىلىندى. اۋىل بايىرعى جۇرتتارىنا قايتا قوندى.
ارادا ءبىر ون-ون بەس كۇن وتكەندە بىلتىرعى تاتار جاستارى دا ءتورت دوڭگەلەكتى ءباز-باياعى قالپىندا قايتا جەتتى. گۇلنازىم اۋىلدا ۇلكەندەر جوق ءبىر كۇنى، ءتۇس اۋعان مەزگىلدە قاسىنا جولداس قىزىن ەرتىپ مونشالى سايعا قاراي بارا جاتتى. بەتى جابىلعان ۇلكەن اعاش تاباققا تولتىرىپ قۇرت، ىرىمشىك، سىقپا، ماي سالعان. نوعاي جاستارى بۇل قوناقتاردى شىن قۋانىپ قارسى الدى. قىز-جىگىتى دەمەي قاربالاسىپ ءبىرى سۋ اكەپ، ءبىرى وت جاعىپ، ابىگەرلەنىپ قالدى. ءشاي دايىنداعان. قاتارلاپ بال، ءار ءتۇرلى توساپ قويعان داستارقانعا قوناقتارىن شايعا وتىرعىزدى. قازاق قىزدارىنىڭ قارسىلىقتارىنا قاراماي تەزدەتىپ پالاۋ دا باسىلايىن دەدى. بيىلعى كەلگەندەر التى-جەتەۋ عانا ەكەن. ۇشەۋى قىز. ءبىر-بىرىنە العاش مەيمان بولىسىپ، ەكى باسقا ۇلتتان باس قوسىپ وتىرعان وسىنداي سىيلى جاستار ەكى اق شاتىردىڭ ورتاسىنداعى كەڭ كوگالعا جاقسى توسەنىشتەر توسەپ جايعاسقان-دى. گۇلنازىمدارعا نوعاي جاستارى ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىنەدى. تۇرلەرىنە، بولمىستارىنا قاراي، الدەبىر باسقاشالىقتارى بار سياقتاناتىن. وزگەشە سەزىم سىپاتى بارداي. ءبارى دە تەتىك، سەرگەك، ءدام تاعامدارىن قوناقتارىنىڭ الدىنا تامان ىسىرا ءتۇسىپ، اسىرەسە قىزدار جاعى:
- اشاڭىز! ۇيالماي اشاڭىز! - دەسىپ، بارىنشا جىگى-جاپار بولا ءوتىنىپ قۇرمەت كورسەتەدى. قازاق قىزدارىنا وقىس، ەرسى كورىنگەن ءبىر جاي - قىز بىتكەننىڭ بارلىعىن سەكيتىپ جىگىتتەردەن جوعارى وتىرعىزىپ قويعان.
گۇلنازىم ىشتەي قىسىلىپ «تاسقا شىققان ەشكىدەي بولدىق-اۋ» دەپ وتىردى. وسىنداي تۇردەگى ءبىر-بىرلەرىنە عايىپتان پايدا بولعان ەكى ۇلت جاستارى ەكى جاقتىڭ كيىم كيىس ۇلگىلەرىن دە ىشتەرىنەن قىزىق كورىپ قاراسادى. بىلدىرمەگەن بولىپ ءجاي كوز سالسا دا، قالا تاربيەسىمەن كيىنگەن تاتاردىڭ جاس، ءورىم توبىنا قازاق قىزىنىڭ كەستەلى ەتەك، قوس ەتەك، اق كويلەگى توسىن شالىنادى. ەتەك-جەڭىنە جەلبىر سالىپ قاتارعان، قوس ەتەك، ۇزىن، كەڭ كويلەك پەن قىناي بەل قارا كامزول وقشاۋ كورىنەدى. ال ولاردىڭ قازاق ىشىندە «شولاق ەتەك نوعاي» دەگەن اتى بارى گۇلنازىمدارعا دا ەندى تۇسىنىلگەن. وزدەرىنە ۇلكەن كوڭىل سىيىن كورسەتە كەلگەن قوناقتارىنىڭ توسىرقاپ، قىمسىنعاندارىن اڭعارا، بۇلاردى قادىر تۇتا، ءجيى-ءجيى ءدام العىزا وتىرىپ، نوعاي جاستارى ءوزدى-وزىمەن قىز دەمەي، جىگىت دەمەي جارىسا، جاپىرلاسا سويلەسىپ كەتىسەدى. كەيدە ءتىپتى ءبىر-ءبىرىن توسپاستان ەرسىلى-قارسىلى جامىراسا داۋلاسىپ، الدەنە ءۇشىن كوڭىلدى، قىزۋ ايتىسىپ تا كەتەدى. قىزدارى دا سونداي سوزشەڭ. بىراق بۇلار ءوز ىشتەرىنە مىناداي قوناق كەلگەنگە وتە كوڭىلدەنىپ، سونشا ىرزا بولسا دا، مەيمان قىزداردىڭ ءشايدى از ىشكەن تارتىنشاقتىقتارىنا قاناعاتتانباي قالىستى. شات شىرايلى دوستىقپەن قاۋمەتتەگەن داستارقان باسى شاي شولاق اياقتاي بەرگەندە وپ-وڭاي سولعىن تارتا قالدى. گۇلنازىم نوعايدىڭ سەزىمدى جىگىت، قىزدارى ءوز پەيىلدەرىن وتكىزە الماعانداي بولىپ، توساڭسىپ قالعان كەزدە، ورتاعا ولار ويلاماعان وزگە ءبىر كوڭىلدىلىكتى ءوزى شاقىرىپ، ءدال وسى ارادا كۇتىلمەگەن وقشاۋ تىلەۋ ايتتى. ءارى بۇل وتىرعان تاتار جاستارى كۇتپەگەندەي وتكىرلىكپەن، ءبارىن دە قايتادان ەلەڭ ەتكىزىپ، جاقسى تىلمەن، ورىندى تىلەگىن اڭعارتىپ:
- سىزدەرگە ءبىز ريزا بولايىق، قادىرلەۋلەرىڭىزگە زور راقمەت! سىزدەردىڭ بىزگە كورسەتكەن ۇلكەن قۇرمەت، سىيلارىڭىز سول بولسىن، پاتيپوندارىڭىزدىڭ ولەڭىن، جاقسى ءان-جىرىن ەستىگەلى كەلدىك، - دەپ ەدى، ولار قايتا جامىراسىپ:
- ءا-ءا، پاتەفوننى ءايتا يكان.
- ۆوت، ءمىنا، كوراسىڭ ءما! - دەسىپ، پاتەفوندى بيىل الىپ شىقپاعاندارىن، وسى جەردە وتە قاتتى وكىنىش ەتە سويلەدى.
گۇلنازىم ءوز ويىن ءالى انىق بىلدىرە:
- بىلتىر جازدا سىزدەردىڭ گارمونعا قوسىلىپ ايتقان جاقسى اندەرىڭىزدى ءار كەش سايىن تىڭدايتىنمىن. قايران قالىپ تىڭدايتىن ەدىم. اسىرەسە، ءبىر قىز بەن جىگىتكە كەزەكتەستىرىپ ايتقىزاتىن جىرلارىڭىزدى مەن ءوزىم جانىم قالماي، جاقسى كورۋشى ەم. كۇندە كەشتە اۋىل سىرتىنا، توبەگە جالعىز شىعىپ وتىرىپ، وسى سايدان جىر تىڭدايتىنمىن، - دەگەن.
گۇلنازىمنىڭ مىنانداي تاڭداندىرارلىق تىلەگىن ەستىگەن نوعاي قىزدار كىدىرىسسىز ارالارىنداعى ءبىر جىگىتتى قولقالاي كەتىستى.
- عازيز، گارمون، گارمون وينا!
- ءاسىما ەكەۋىڭ جىرلاڭدار، - دەسىپ، ءتىپتى ءدال سول ءساتتىڭ وزىندە قىزدىڭ بىرەۋى ورنىنان ىتقىپ تۇرەگەپ، شاتىرعا قاراي ىرشي باسىپ جۇگىرىپ تە كەتتى. گۇلنازىم ونىڭ ءپارۋانا بولا ويناقتاپ جۇگىرگەن قيمىلىنا قاراپ «بايلانباعان قۇلىنداي...» دەيتىن ءسوزدى ەسكە العان.
گارمون كەلىپ جاڭاعى عازيز اتتى جىگىتتىڭ قولىنا تيگەن سوڭ، ىشتەرىندەگى باعانادان سوزگە كوپ قوسىلماي سىزىلىپ قانا وتىرعان سالماقتى قىز ءساندى قيمىلمەن كوتەرىلىپ، عازيزدىڭ وڭ جاق جانىنان كەپ سىپايى جاناسا جايعاستى. جاڭاعى ءاسىما اتالعان قىز وسى ەدى.
جىرشى-عازيز اشەكەيلى كوكالا اككورديونمەن سىڭعىرلاتا ساعىنىشتى «ءزۇلايحانى» باستاي بەردى. كوزى ويلى، مىنەزدى جىگىت ەكەنى بىردەن بىلىنەدى.
الدە ءبىر زاماندا، الدەقانداي - ءزۇلايحا اتتى ارۋ قىز ءۇشىن تۋعان اسەم ساز گارمون تىلىندە بىردەن-اق ىڭىرانىپ باستالدى.
وسى كەزدە گۇلنازىم بىلتىر ءوزى العاش رەت ەستىگەنىنەن اۋدارتپاي، سونشا ءبىر سەزگىر، اسەم سىڭعىر، كۇمىس ۇنمەن مولدىرەتە ءاسىما شىرقاپ كەتتى. ءان - الدەبىر اسىل ماحابباتتىڭ ۋلى ماستىق شەگىنە جەتكەن جەردەن باستالاتىنداي. ىشتەگى ءبىتىپ بولماس ىنتىزارلىقتىڭ تىلىمەن جۇرەكتەن شىرقاپ كەتكەندە، جۇرەكتى تاپپاي قالماستاي. سونشالىقتى سۇلۋ، تازا سىرىمەن، بار تابىنتقان نازىك مۇڭدى نازىمەن كەلىپ، ايتۋشىنىڭ ءوزى باۋىرىڭا كىرگەندەي.
گۇلنازىم تىنىس تارتپاي، دەم الماي قالعان ادام سەكىلدى. ءتىپتى ورماندى تاۋ دا ءبىر ءسات ءىش تارتىپ، تىنىپ قالعانداي.
وسىدان ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە گۇلنازىم نوعاي قىزدارىن اۋىلعا قوناققا شاقىردى. ءوز ۇيىندە ولارعا بارىنشا جاقسى سىي كورسەتىپ، شىن قيماس مەيماندارى ەتىپ قايتارعان-دى. سودان بىلاي گۇلنازىم كەيدە قاسىنداعى يبادات دەگەن قىز ەكەۋى بىرگە ءار بارعاندا مول عىپ قىمىز الا بارىپ، ءاسىمادان «ءزۇلايحا» ءانىن ۇيرەنە باستادى. ءان ىرعاعى جىبەك تالداي سۇلۋ دا، ناز كيەلى. نازىك، شىرقاۋ، ءتىل جەتپەستەي ءدىرىلدى سەزىممەن ەمىرەنگەن تەبىرەنىسكە تولى. ءاسىما شىرقاپ سالعاندا ولشەۋ بەرمەس عاشىقتىق قاسىرەتىمەن مۇڭعا باتا اڭىراپ كەتەدى. مي مەن جۇرەكتى سەزىم تىكەنشەلەرىمەن شاباقتاعانداي. تامىر ۇيىپ، تالىقسىپ بوي بالقىپ بارا جاتقانداي ەتەدى. سانسىز تولقىپ، وكسىپ كەپ، كەيدە وزىنەن قامىعا سابىر تىلەپ، كۇرسىنگەندەي بولادى. وزىنە-ءوزى جۇباتۋ، كوڭىل ايتارداي. جۇرەكتى مۇڭعا، نازعا، قيالعا تولعان ءتاتتى ماستىق ۋىمەن تەك ماحاببات، ىنتىزارلىق ءۇشىن عانا جاراتقانداي ەتەدى. گۇلنازىم: «ءتىلىڭدى ەمەس، جاندى سويلەتكەندەي!» - دەيتىن. ءتىلدىڭ ۇشىمەن ايتىلاتىن، جىڭىشكە ورامى كوبىرەك تاتار ءسوزى دە توسىننان تىڭداعان گۇلنازىم قۇلاعىنا:
«كوزىم ءتۇشسا كوڭىلىم تۇشمي،
سەنان باشقا بوتەنگا»، -
دەپ ءبىر ءتۇرلى ادەمى، قايتارىلارداي بولۋشى ەدى.
ءبىر جولى گۇلنازىم عازيز ەكەۋى العاش رەت «ءزۇلايحانى» قوسىلىپ ايتىپ شىقتى. بۇل ءاندى وتتاي جانعان، شەكسىز قۇمار ىنتىقتىعىمەن ايتقان قازاق قىزىنىڭ سول ولشەۋسىز تازا سەزىمىن ءان قۇدىرەتى تۋدىرعان. سوناۋ باستا، ەڭ العاش رەت ءوز ءزۇلايحاسى ءۇشىن جىرلانعانداي، سونشالىق قۇشتارلىقپەن سەزىنىپ ايتقان-دى. گۇلنازىم ءوزىنىڭ سول ساتتەگى بۇل كۇيىن ومىرىندە ەشكىمگە دارىپتەپ ايتىپ جەتكىزە الماس تا ەدى.
بىراق وسى ۋاقىتتاردا تاۋ قىزىنىڭ بۇندايلىق قۇشتار، ىستىق جۇرەگى سونشا سەزىمدى بولا تۇرا، ونىڭ قارا قويىن تاعدىرىنا باقىتسىزدىق ارالاستى.
3
گۇلنازىمدى ءبىر كۇنى ءاسىمالار ءۇش قىز بولىپ ءوزى ىزدەپ كەلىپ ەرتىپ اكەتتى.
بايىرعى ەكى سۇيىكتى قوناعىن بۇنداعىلار شۇرقىراسا، قۋانىسىپ قارسى الدى. گۇلنازىم دەسە ءبىر ءاسىما ەمەس، انا سول جاق شەتتە وتىرعان ۇكىنىڭ بالاسىنداي دەرلىك توستاعان كوز اقسارى قىز روزا بولماسىن، نەمەسە ءتىسى اقسيىپ، ۇنەمى كۇلىپ جۇرەتىن، جيرەنشاشتاۋ سەكپىل بەت قىز - گۇلگانا بولماسىن، نەمەسە ەكى جاقتاپ «باراڭگىلەرىن» ارشىپ جاتقان ورىس وڭدەس، شەگىرشەك سارى جىگىت پەن جىرشى - عازيز بولماسىن، ءبارى دە شىنايى دوستىق كوڭىلدەرىن قوناق قىزدارىنا جاساعان ىزگى نيەت بورىشتىلىقتارى ەتىپ سىيلايتىن. اناۋ قازان استىن ەڭكەيىپ الىپ ۇرلەگىشتەپ، وت تامىزا الماي جاتقان ويناقى مىنەز، سىبىزعىشى ءلاتيف تە گۇلنازىم وتىنسە، قازىر-اق قيقىلداتىپ بەلىندەگى سىبىزعى قۋرايىن ۇرلەي جونەلەدى.
تاتار قىزدار جۇمىستى كوبىنەسە جىگىتتەرگە جاساتىپ قويىپ، وزدەرى مىنا جاقتا قوناقتارى قاسىندا قىمىز ءىشىپ، قامسىز وتىرادى. گۇلنازىمنىڭ كوزى وسىعان ۇيرەنە المايدى.
قىزداردىڭ قاسىنا ارساڭداپ، بەلىندە وسى سايدان كەسىپ العان سىبىزعى قۋرايى بار ءلاتيف كەلدى. كىشكەنە بويلى، كەيكى مۇرىن، كوزى كۇلىمدەگەن قارا-تورى جىگىت ۇشقىندى جاس ەكەنى بەپ-بەلگىلى. ول قىز بىتكەننىڭ ءبىرى ەمەس، بارىنە سولاردىڭ كادىك بىرنەڭەسىن ءبىلىپ، ءبىر كاكىرىن شىعارعالى تۇرعان ادامداي كوزدەرىنە تەسىلە، كۇلىمدەي قارايتىن. گۇلنازىمنىڭ قاسىنداعى قاراقات كوز، يبادات ءلاتيف جاڭاعىداي قاراپ تۇرىپ قالعاندا وزگەلەردەن ۇيالعانىنان:
- ە، نەمەنە! - دەپ، بەتىن ءاسىمانىڭ قالقاسىنا دالدالاپ بارادى. گۇلنازىم سەزگىر قاباعىن ءسال شىتىنا ەزۋ تارتىپ:
- ءلاتىپ، سىبىزعىڭدى تارتىپ بەرشى! - دەدى. قانىكەگە ۇقساپ كەلگەن قىزعىلت سارى جۇزىنە اڭعارىمدى ەستىلىك بەرىپ تۇرعان سابىرلى قوڭىر كوزى بار، سۇيكىمدى گۇلنازىمدى ءلاتيف جاقسى كورىپ سىيلاۋشى ەدى. گۇلنازىم جاڭاعى ءوتىنىشتى ايتقاندا، ول سوزگە دە كەلگەن جوق. ءوز ىشىنەن ءبىر كۇيدى تاۋىپ الدى دا سىبىزعىنىڭ بۇيىعى ءۇنىن قيقىلداتا، قىلعىنتىپ ۇرلەي جونەلدى. سارالا قاز ۇنىندەي قامىعىپ شىعاتىن اۋەزگە ءلاتيف ءوز ىشىنەن كۇي قوسىپ، قاباعىن نەشە الۋان قۇبىلتىپ تارتادى.
ءبىر كەزدە ەكى شىقشىتى تالىپ، جاعى دا ابدەن قارىستى بىلەم، قولدارىن تومەن قاراي ءبىر-اق سىلكي ءتۇسىردى. گۇلنازىم سىبىزعىنىڭ جاپان تۇزدەن قۇلازىپ شىعاتىن ۇنىنە سۇيسىنسە دە، ءلاتيفتىڭ جاڭاعى قيالدانىپ تۇرعانىن قىزىقتاپ، ءبىر ءتۇرلى دارمەنسىز تىرلىكتەي سەزىنىپ:
- قۋرايىڭ نە ايتتى، ءلاتىپ؟ - دەپ كۇلىپ جىبەردى. كوزىنەن سىر ىزدەگەندەي اۋ-ءجاي باعىپ قاراعان. ءلاتيف ءبىر ءسات تە بوگەلمەستەن جاۋاپ ورنىنا جىرلاي جونەلدى. قولىنداعى اسپابىن ءان ىرعاعىمەن قوعامداي قوزعاپ:
«تال تۇبىندە ياتامىن،
عىج-عىج قۋراي تارتامىن» -
دەي كەلىپ، قۋرايمەن وتىرعان قىزداردى باستارىنان اسىرا جايقاي كورسەتىپ:
«پايداسى يوق شول قىزلارنىڭ،
ءحاسىراتلارىن تارتامىن» -
دەپ ءايتا دەگەندە، قىزداردىڭ بارلىعى دۋ كۇلىسىپ جىبەردى. اسىرەسە جىگىتتەر جاعى قاتتى شۋلاي كۇلىپ، قولدارىن دا شاپالاقتاي قوستادى. قىزدار العاشىندا كۇلسە دە، ەس جيا كەلە قىزاراقتاسىپ:
- ءاي، سين مىسكىن شۇلاي ويلايسىڭ ما، ني؟
- قارا بۇنى! كوزلارىن تۇتىرىپ قارار يكان - ءدا، بىزگا، - دەسىپ جاتىر.
ءلاتيف ەندى اياق استىنان جەڭىلىپ قالعان كىسىنىڭ مويىنداي قويعان باسەڭ سىڭايىمەن:
- ني ءايتاسىڭ ءيندى. قىزنى كورگەن جىگىت قوينى كورگەن ءبورى كىبىك بولامىز، - دەپ قىزداردى ءالى دە قۋ تىلمەن تاقىمدارىنان شىمشىي تۇسكەندەي بولدى.
گۇلنازىم ءلاتيف جىرىنا ەرىكسىز كۇلگەن. ونى جاڭاعى ەڭ العاشقى ويىمەن الدە ءبىر عارىپ، مۇساپىردەي سەزىندىرگەن كوڭىلى ەندى تۇپ-تۋرا، ءدال كەلگەندەي بولىپ، «تال تۇبىندە قۋراي ۇرلەپ» جاتقان كەزى دە كوز الدىنا ەلەس ۇرعان-دى. تاپقىر جىگىتتى ءوز ىشىنەن جاقسى دوستاي تازا كوڭىلمەن ىستىق كورە ءتۇستى. مىنە، وسى كۇنى ءاسىما گۇلنازىمنان ءبىر نارسەگە كەلىسىم سۇرادى.
وسى ايدىڭ ىشىندە بولاتىن تاتاردىڭ «سامان تويىنا» قۇلجاعا قوناققا شاقىردى. سوعان قالايدا بىرگە بارىپ قايتۋدى گۇلنازىمدى قۇشاقتاپ تۇرىپ، بەتىنەن سۇيە، جابىسىپ ءوتىندى... بۇنى قۇلجاداعى ءوز ۇيىمەن تانىستىرىپ، وسى جولى انىق دوس بوپ قايتپاق نيەتى بارىن ءبىلدىردى. ەندى ءدال ءبىر اپتادا جۇرمەك ەكەن.
گۇلنازىم «بولمايدى» دەمەي ۇيىنەن سۇرانىپ كورەتىنىن سەزدىرگەندە، جالعىز ءاسىما عانا ەمەس، نوعاي قىزدارىنىڭ ءبارى دە «ۋرا-ا-ا!» دەپ قول شاپالاقتاپ جىبەرگەن. تاتار ءانى ءۇشىن گۇلنازىم دا اسىمامەن جەردىڭ تۇبىنە بىرگە كەتۋگە بار. بۇل تىلەكتى گۇلنازىم ەڭ الدىمەن قانىكەگە ايتىپ كورگەن-ءدى. ەر مىنەز قانىكە قىزىنىڭ كوڭىلىن جىقپادى. قازاق اۋىلى ەكى قىزدى سەكيتىپ وزدەرىن عانا جىبەرە الماي، قاستارىنا توركىنى سول قۇلجادا تۇراتىن ءبىر جاقىن، جاناشىر جەڭگەلەرىن قوسىپ بەرىپ «بارساڭدار، بارىپ قايتىڭدار» دەسىپ جولعا سالدى.
ءتۇس اۋعان مەزگىلدە سالقىن تۇسە سالتانات قۇرىپ، قوس-قوس اتتى، جەز قوڭىراۋلى ەكى جەڭىل، ءساندى ارباعا تيەلگەن، قىز-قىرقىندى شۇبار توپ مونشالى سايدىڭ اۋزىنان وزەندى جاعالاي جول تارتىپ ءجۇرىپ كەتكەن. شىعارىپ سالۋشى توپ-توپ ەر-ايەل، بالا-شاعا تاماشالاپ، دابىرلاسا سويلەپ، اربالار كوزدەن ۇزاپ كەتكەنشە قاراپ تۇرىپ قالعان. بۇل ەلدە جوق ءسان-ساۋلەتى قىزىقتىرعان، ءاتىر ءيسىن اڭقىتقان قوڭىراۋلى اربالارىن دۇرىلدەتە تارتىپ كەتكەن جولاۋشىلار شىنىمەن-اق كوز وتەردەي ءارى وقشاۋ، ءارى كوڭىلدى ەدى.
4
مىنە، وسى كۇنى بۇلار ءبىر جان شوشىرلىق اپاتقا ۇشىرادى. قوس اربا قالىڭ ءتۇننىڭ ىشىندە مۇشتايزىدان تومەن ءوتىپ، ەل شەتىنەن ۇزاڭقىراپ جازىق دالاعا ىلىنگەن. ءتۇن تىنىشتىعىندا «مەن مۇندالاپ» بارا جاتقان قوڭىراۋلى «سىلقىم» ارباعا توتەننەن ءبىر پالە كيلىكتى. ايلى تۇندە باتىس جاق بۇيىردەن، ءدال وكپە تۇستان ايقاسىپ، سويىلدارى قاعىسقان الدەنەندەي توپ اتتى ساپ ەتە ءتۇستى! ەرتە كۇننەن قام ەتىپ، جولدى كۇتە تورىپ جاتقان بولدى. جەر استىنان شىققانداي دۇركىرەپ، ساتىرلاتا شاپقىلاپ، ۇرەيدى ۇشىرا جەتكەن بويداق، بوگەلىسسىز تيە بەردى. ءۇنسىز جاۋ ەكىگە بولىنە قوس اربانى قاماي توقتاتتى. ءبىر جاعى ارباداعى اتتاردى شاۋجايدان ۇستاپ، قالعاندارى تۇس-تۇستان اربانىڭ جاقتاۋ اعاش ارقالىعىن سويىلمەن ۇرا جولاۋشى بىتكەننىڭ زارەسىن الىپ جىبەردى. بۇل بەتتە ءتىرى قالادى ەكەمىز دەپ ەشقايسىسى ويلاعان جوق.
- ءتۇس! ءتۇس! - دەپ شولاق، قاتال قايىرىپ ارباداعى ەركەكتەردى ءبىر-ءبىر ۇرىپ، ەس تاپتىرماي، ءۇش جىگىتتى ىلەزدە جەرگە ءتۇسىردى. اشەيىندە ءسال نارسەگە جىلاپ جىبەرگىش ايەلدەردىڭ دىمى شىقپاي قالعان-دى. سول ەس تاپتىرماعان بويدا ەكى اربانى جەتەكتەپ ءبىر شەتكە اكەتتى... ءۇش جىگىتتى جولدىڭ ەكىنشى جاعىنا، جاڭا وزدەرى كەلگەن بەتكە تاياقپەن جوتالارىنان نۇقىپ، ءۇنسىز ءتۇرتىپ ايداپ بەردى. بۇلاردى جولدان ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى شيلەۋىتكە بۇكەكتەتىپ اپارىپ قول-اياقتارىن بايلاپ تاستادى. اۋىزدارىن تىعىندادى. ەكى اربانى جولدىڭ ەكىنشى جاق سىرتىنا قاراي جەتەلەپ، شەتتەتىپ بارا جاتقان. جولدان بۇلاردى دا ءبىر شاقىرىمداي قيىستاتىپ اپارىپ، قالىڭ ءشيلى ءبىر قويناۋىت تۇبەككە ءيىرىپ تۇسىرە باستاپ ەدى... وزدەرى سارت-سۇرت ءتۇسىپ، اتتارىن تەگىس ارباعا بايلاپ جاتىر. بۇلار وزگە قيمىلدىڭ بارىنەن بۇرىن العاشقى بەتتە-اق گۇلنازىمدى جۇلقي سۇيرەپ، شىڭعىرتىپ اكەپ ءبىر بوز اتقا كوتەرىپ سالا بەرگەن. ەكى-ۇشەۋى ونى ەر ۇستىنە ەتپەتىنەن سالىپ تاپجىلتپاي باسىپ تۇردى دا تاعى بىرەۋى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن اتقا قونىپ تا ۇلگىردى. سول ساتتە بۇلار ەكەۋ بولىپ ات باسىن الدە قايدا تۇزەپ جوسىتىپ تارتا بەردى... گۇلنازىمدى الدىنا وڭگەرۋشى ماموزى ءىنىسى - راحيم ەدى. قاسىنداعى كۇرە پوليتسياسىنىڭ بەلگىلى تەرگەۋشىسى، كوزىلدىرىكتى قىتاي جىگىتىنە قولدى ەتىپ، شىعارىپ بارا جاتىر. وسى ءىس ءۇشىن قانقۇيلى سۇراقشى كۇرەدەن ءوز جانىنا ارنايى جەتى شەرىك الىپ شىققان. جاڭاعى ءبىر ءۇنسىز توپ سولار. گۇلنازىمدى ءوز قولدارىنا وسىلاي تۇسىرگەن سۇراقشى مەن راحيم وزگە «قىزىققا» قاراماي تارتىپ كەتتى...
سۇمدىعى ارت جاقتا بولدى. جەتى شەرىك ءتورت قىز، ءبىر كەلىنشەكتى ءشيلى تۇبەكتىڭ ءۇيىرىم-ءۇيىرىم قويناۋىنا بەس ءبولىپ اكەتتى! جەكە-جەكە سۇيرەپ، يتەرمەلەپ ءۇن-ءتۇنسىز بولە باستاعان. بۇلاردىڭ ورتاسىندا تىلگە كەلگەن ىشتەرىندەگى جاسى ۇلكەندەۋ جالعىز كەلىنشەك گۇلنازىم مەن يباداتتىڭ جەڭگەسى داقان عانا ەدى. ءوزى بايدىڭ قىزى بولعاندىقتان اۋىلدا ءار-اركىمگە ءتىلى تيگىش، قايىن-قايناعانىڭ دا بەتىنەن العىش. سول مىنەزى مۇندا دا بايقالىپ:
- وي، بىزدەي بوپ جاعالاي جايراپ قالعىر-اي! كىم ەڭدەر بۇ! بىزگە كورسەتپەگىڭ ىلايىم، قىز-قاتىنىڭنىڭ الدىنا كەلسىن قۇدايا! - دەپ، باج-باج ەتىپ بارا جاتتى. شاڭقىلداعانىنا قاراپ قارسىلىق شىقسا وسىدان شىعا ما دەگەندەي بوپ، ءسوزىن تۇسىنبەسە دە، شەرىكتىڭ ەكەۋى ەكى جاعىنان وسىعان جابىلدى. مۇنان ارعىسى تاڭ قىلاڭ بەرگەنشە، بولمىس-قىلمىس اتاۋلى اياسپاستىقتىڭ شەگىنە جەتكەن جەزدى شەڭگەلىمەن شەشىلدى.
راحيم عازيزبەن تانىس بولاتىن. سوڭعى جىلدا تاتار جاستارىن وسى جايلاۋعا كەلتىرىپ جۇرگەن دە سول. بىلتىر العاش «مونشالى سايعا»، ولاردى ءوزى ورنالاستىرعان. وسىنداي ورايدا ول كەرىمبەك قىزى - گۇلنازىمنىڭ تاتار قىزدارىمەن جاقسى بولعانىن ەستىپ، دەرەۋ ماموزىعا جەتكىزگەن. سول ساتتە-اق ماموزىنىڭ وزەگىنە تىز ەتىپ وت تۇتانعان.
- انالار «سامان تويىنا» كەرىمبەكتىڭ قىزىن قوناققا شاقىرسىن... قالايدا الىپ شىعاتىن بولسىن!..- دەپ، انىق سويقاندى ويىن سوندا-اق بىردەن بىلگىزگەن. سونىمەن راحيم ءاسىما قىزعا:
- انا قازاق قىزى، دوستىڭىزدى سامان تويلارىڭا نەگە قوناققا شاقىرمايسىڭ؟.. سولاي ەتىپ، تىعىز تانىس بوپ الساڭدار «قازاقبايدىڭ» زيانى تيمەيدى، - دەپ اقىل بەرگەن ادامنىڭ شىرايىمەن سويلەسكەن. ءاسىما اۋەلى اڭقايىپ قالىپ، سونان سوڭ راحيمنىڭ وزىنەن بۇ جونىندە كەڭەس سۇراي سويلەسكەن.
- قازاق قىزى مەنىڭ قۇلجاعا شاقىرعانىما بارا ما؟
- مىنە، اڭگىمە وسىندا، - دەگەن راحيم تونە ءتۇسىپ: - ەسىڭدە بولسىن، مىقتى ادامنىڭ قىزدارى قورعانشاق بولمايدى... ماسەلە سەنىڭ قانداي دارەجەدە قولقا وتكىزە الۋىڭدا... ەڭ اشىعى بەدەلىڭدە...
- وندا، ەگەر تەك سول بارۋ مۇمكىندىگى عانا راس بولسا، ول قىزدى، گۇلنازىمدى ۇيگە اپارۋعا مەن دە سونشا قۇمارلانعان بولار ەم! وي، قانداي ماتور قىز دەسەڭشى. ويىمدا جوق نارسەنى قالاي ايتتىڭىز!
- وندا شاقىرىپ دوستاس... اكەسىنە مالدارىڭدى اكەپ قوسقىزساڭ، كوبەيىپ، ءوسىپ مىنا تاۋدا جۇرە بەرەدى. قالا بايلارى ءسويتىپ بايدى. ەگەر، ءتىپتى بولماسا قۇشاقتاپ جىلاساڭ كوندىرەسىڭ.
ءاسىما «مالدارىڭدى قوساسىڭ» دەگەندى ەستىگەندە «قولىمنان ول كەلسە، اكە-شەشەمە قانداي پايدام تيەتىن بولار ەدى» دەپ، ىشىنەن ءسۇيسىنىپ كەتكەن. سوڭىنان گۇلنازىمدى وتىنىشىنە كوندىرگەندە سۇيىنگەنىنەن راحيمدى دانىشپانداي كوردى. ونىڭ مىقتى ادامدار قىزى جايلى ايتقان شىنايى ساۋەگەيلىك سىرىن ەسكە ءتۇسىردى.
كەيىن وسى حاباردى ارنايى بىلۋگە كەلگەن راحيم سىر بەرمەي، ۇندەمەي وتىردى. سول كەزدە ءاسىما:
- سىزگە زور راحمەت! بىزگە، عازيز ەكەۋمىزگە قانداي جاقسى دوس ەدىڭىز! - دەگەن، عازيز الداعى كۇزگە اسىمامەن ۇيلەنبەكشى ەدى. سوندىقتان راحيم عازيزگە قانداي بولسا، اسىماعا دا سونداي ەركىن.
تەگىندە، راحيمنىڭ عازيزبەن تانىس بولۋى ءبىر قىزىق جايدان تۋاتىن. دۇڭگەننىڭ سەرى جىگىتى وتكەن جىلى كوكتەمدە قۇلجاعا بارادى. قالانىڭ «نوعاي گورود» دەگەن جاعىندا ول ءوزىنىڭ ءبىر جولداسىمەن ەكى اتتى بوپ كەلە جاتادى. قولىنداعى سانگە قوندىرىپ جۇرەتىن كوك قارشىعاسى ءبىر ءۇيدىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا اشىق قاقپا ىشىنە قاراي كەنەت موينىن سوزا ءۇڭىلىپ، باسىن قىلپ-قىلپ ەتكىزە قالادى دا، اڭداۋسىزدا لىپ بەرىپ ىشكە قاراي شۇيىلە جونەلەدى. ەكى جىگىت دەرەۋ اتتان ءتۇسىپ كىرگەنشە بارقىلداپ جۇرگەن جىلتىر كوز كوكالا ۇيرەكتىڭ موينىن قايىرىپ سالادى. ءۇي وسى عازيزدىكى بولىپ شىعادى. ەستى جاس ەكەن، ءوز ۇيىنە عايىپتان مىنا كەلگەن بايباتشا جىگىتتەردىڭ قىسىلعانىن بايقاپ:
- بۇگىن تۇستىككە ءوزىم دە ءدال وسىنى سويعالى وتىر ەم، وتە جاقسى كەلدىڭدەر. قارشىعالارىڭ مۇلدە كيەلى بولسا كەرەك، ەندى سورپاسىن ىشپەي كەتپەيسىڭدەر! - دەپ، بۇلاردى بولماي ۇيگە كىرگىزەدى. تولىق تانىسادى.
ءاسىمانى ءسۇيىپ جۇرگەن كەزى ەكەن... ءوزى كوكتەم شاعى... ماحاببات دۇنيەسى كەڭدىك، سابىر، كەشىرىمگە كوڭىلىن تولتىرعان شاعىندا جىرشى جىگىت قوناعىنان «سۇيگەن قىزىممەن جاز جايلاپ قايتۋعا جاقسى جەر تاۋىپ بەرەسىز بە» دەگەندى سۇرانادى. راحيم ءوز اعاسى ماموزىنىڭ ۋەزدىك وكىمەتتە ۇلكەن قىزىمەتكەر ەكەندىگىن ايتىپ ۋاعدا ەتەدى. سوڭىنان بىلتىر وسى تاتار جاستارى ۋاعدا بويىنشا مۇشتايزىعا جەتكەن سوڭ ولاردى «مونشالى سايعا» ماموزىنىڭ قوس-قوس ات جەككەن جەڭىل ارباسىمەن جەتكىزگەن.
ال بيىلعى جىلى راحيم قارىنداسى پاتيمانى ءاليدىڭ ءىنىسى الىپ قاشقالى كەرىمبەككە ءتىسى باسۋلى. ادام الىسۋ جاقسى بولسا كەرىمبەك قىزى اۋىلىنان قيا باسىپ قىدىرا شىقسا كورەيىك دەگەن سۇرقيا سەرتتى بايلاممەن عازيزگە كەلگىشتەپ تۇردى. بۇل اۋىلدىڭ كوزىنە تۇسپەي، كەشكە كەلەتىن. جانە بۇل ورايدا راحيمعا وتە ۇرىمتال كەلەرلىك كەرىمبەك اۋىلىنىڭ وزىندە ءبىر جانسىز بار... ول قىسى-جازى وسى اۋىلىمەن قوڭسى وتىراتىن ومىربەك دەگەن ادام. نەگىزىندە قازاققا قانى شيكى، ومىربەك، ءوز اتى «ومەر». دۇڭگەن بالاسى ەدى. بۇدان ون ەكى-ون ءۇش جىل بۇرىن ايگىلى «دۇڭگەن قاشقان» دەگەن توڭكەرىستە ومەر 9 جاسار بالا بولدى. گومينداڭ وكىمەتى بارلىق ۇلتتاردى دۇڭگەنگە قارسى اتتاندىرعان توپالاڭ زامان ورناعاندا ومەردىڭ اكە-شەشەسىن قازاقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قولعا تۇسكەن نارسەمەن قۋالاپ ءجۇرىپ ۇرىپ ءولتىرىپ جاتادى. ۋاقيعا قۇلجاننىڭ ۇستىندەگى نوعايتى - ويمانبۇلاقتى مەكەندەگەن ەرعازى اۋىلىندا بولادى. ەرعازىنىڭ تالابىمەن ونىڭ نەمەرە قىزى بەسىكتەگى ۇلجاقاندى كەلىندىككە ايتتىرا كەلگەن كەرىمبەك شىرقىراپ قاشقان وسى ومەردى كورەدى. جاس بالانى قولىنا ەسىكتىڭ تايانىشىن الىپ قۋعان ەسەر قازاق بايقالادى. كەرىمبەك قۇلىنداعى داۋىسى شىعا، شىڭعىرىپ بارا جاتقان بالانىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنەن داۋىستاپ:
- اي، بالام بەرى، بەرى قاش! - دەپ قوينىن اشا توسىپ تۇرادى. جان ۇشىرا، شىرىلداپ جەتكەن ءسابيدى شاپانىنىڭ ەتەگىنە وراپ قالادى. ونى سول اۋىلدا ەكى كۇندەي ءوز قاسىنا الىپ جاتىپ، قايتارىندا مىڭگەستىرىپ اۋىلىنا اكەلەدى. وعان كوپ الدىندا «ومىربەك» دەپ ات قويىپ، بالا عىپ الادى. كەيىن ەرجەتكەن سوڭ، وزىنە لايىقتاپ قازاقتان قىز اپەرەدى. باسىنا قوس تىكتىرىپ بەرەدى.
بىراق ومەكەڭ سوڭىرا تامان قازاققا دەگەن ىشكى قاندى كەگىن ۇمىتا الماي، ماموزىمەن استىرتىن جالعاسىپ تانىسادى. انىعىندا اراعا ادام سالىپ ازعىرعان ماموزى بولادى. ءوزى ءالى كۇنگە قازاق اۋىلىنان ولاي-بۇلاي كوشىپ كەتكىسى كەلمەسە دە، بيىلعى جىلى راحيمنىڭ حابارشى-تىڭشىسى بولۋعا دا ەپتەپ جاراپ كەلە جاتتى. كەرىمبەك قىزى ءبىر جاققا قىدىرسا، ومىربەك الدىمەن بايقايدى. كورەگەن ماموزى وسىنى ەرتە ويلاپ بىلگەن. كەرىمبەك بولسا، اقيرەتتىك دوستىق كورسەتكەنگە قيامەتتىك قيانات ەتەر دەمەگەن. ادام ۇلى دەپ كەرىمبەكتەن باسقا ەشكىم توعىز جاسار ومەردى بەيكۇنا ولۋدەن اجىراتىپ قالۋعا بەل شەشپەگەن، شەشپەك تە ەمەس-ءتى. ول كۇندى ماموزى ومىربەككە ۇمىتتىرىپ وتىر. «جولاۋشى قىزدار ەرتەڭ جۇرگەلى جاتىر» دەگەن كۇنى كەشكە سول حاباردى ومىربەك راحيمگە جەتكىزگەن. ءسويتىپ باقىت تاسى ورگە دومالاعان ماموزى سياقتى ادامدا بولاتىن ءساتشىل قيسىنمەن گۇلنازىمدى قۇرۋلى تۇزاققا سىرتتاي رەتتەۋشى كۇش ءوزى اكەلىپ ءتۇسىردى. تەك، بىراق كەرىمبەك ءوز قىزىنىڭ اربامەن جولاۋشىلاپ كەتكەنىن سەزبەگەن. «بالا سوققان كەزدىكتىڭ باسى جارىق» دەمەكشى، اقىلدى دەگەن ايەل قانىكەنىڭ ەركەكتەردەن جاسىرىن ىستەگەن «ەرلىگى» مىنە وسىعان سوققان.
تاڭ قۇلانيەكتەپ كەلە جاتقان مەزگىلدە قىزداردى تۇبەككە قالدىرىپ، اتتارىنا مىنگەن قارۋلى اسكەرلەر تۇندە بايلاپ تاستاعان ءۇش جىگىتتى كەلىپ شەشتى. شىبىن جاننان وسى كەزدە عانا ءۇمىت ەتكەن ءۇش تاتار جىگىتى قوڭىراۋ ءۇنى ارا-تۇرا شىڭگىرلەپ، تالىپ ەستىلىپ، كومەسكى عانا ءبىلىنىپ تۇرعان ارباعا جەتىپ قىزداردى تاۋىپ الدى.
ومىردە سىرتىڭنان ەشنارسە بىلىنبەي تۇرعانى بولماسا ءار ادامدا ورايسىز قىلىق از ەمەس... قىزدار ءبىر ورىنعا جينالىپ وتىرعانمەن ولار ءوزارا ەشبىر سوزگە كەلە الماي، ءبىرى-بىرىنەن ۇيالعانداي بوپ، تەك وزدەرىنىڭ وسى جولاۋشىلىق ساپارىن ىشتەن قارعاپ، تىنىپ وتىرىپ قالىسقان. داحان نە دەگەنمەن ءوزىن ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان مىنالارمەن سالعاستىرا ويلاعاندا، شۇكىرشىلىككە كەلگەندەي بولىپ ءسوز باستادى... نە ءسوز باستاسىن؟! جانىندا بويجەتكەن قايىن-ءسىڭلىسى وتىرعاندىقتان «ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ» كەبى بولىپ ەندى سونى قاجاعىسى كەلگەن. قاسىندا ءبىر شوكىم بوپ، ەكى يىعىن قىسا، قۋشيىپ، بوزارىپ، ءوز كوڭىلىمەن ءوزىن توناپ، بارىنشا جۇتاپ وتىرعان يباداتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن باعىپ:
- ...جانىڭ ءجاي تاپقىرلار، نە بولسا ول بولسىن، جانىمىزدى تەرەزە تاپتىرتىپ كەتتى عوي...- دەپ، شىنىمەن-اق جەتىسىپ وتىرعان ادامداي، جىرقىلداي كۇلدى. قىز ءوز ومىرىندە ەستىرمىن دەپ كۇتپەگەن مىنا سوزگە جۇرەگى جانشىلىپ ەكى بەتى دۋىلداپ كەتسە دە، ەستىمەگەن كىسى بولىپ ەدى.
- جانىڭ كەنەلگىرلەردى ايتام دا، - دەپ، ايەل لاس ءسوزىن تاعى قىستىرا بەردى. بۇ جولى يبادات ونى شاپالاقپەن بەتتەن سالىپ-سالىپ كەتتى. ءوزى ومىرىنەن ورنى تولماس وكىنىش تاۋىپ، كۇيىپ وتىرعان، قاراقات كوز، بەيباق قىز مىنا سوزگە توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بوعان. بىراق جەڭگەسى سوققى وڭباي تيگەن بەتىنىڭ اشۋىن ەندى انىق قايتارعىسى كەلىپ:
- ءۇيباي، ءۇيباي! و نەسى؟! - دەدى، بەتىن ۇستاپ: - وزگەنى بىلمەيمىن، ءوزىمدى ايتقىزباۋشىمەڭ؟ - دەي بەرگەندە، يبادات بەتى اشىلعان، تۇرپايى ايەلدى ەندى كەۋدەسىنەن قاتتى يتەرە، شالقاسىنان جىعىپ ءتۇسىردى دە، باسسالىپ تومپەشتەي جونەلدى. بەيباس جەڭگەنى وسى ساتتە بار جانىمەن جەك كورە، شىن تۇتانا سوققىلاعان. داحان بولسا قورعانىپ، الىسىپ جاتىپ، ءالى دە ىشەگى قاتا كۇلىپ:
- قوي ەندى، مەن بە؟ - دەپ، ونان سايىن قيتىعىنا ءتيىپ: - ويباي ماقۇل، قويدىم! سەنى ايتپايمىن، اعاتاي!.. ويباي، قويدىم... وتىرىك پە ەندى، - دەي ءتۇسىپ، شەك-سىلەسى قاتا الىسۋدى باستاعان. بىراق وكىرىپ جىلاعان قىزدى ەندى جالىنىپ تا جۇباتا المادى. مۇنان كەيىن تاتار قىزدار دا ءبىر-بىرىنە «سامان تويعا بارايىق دەپ، سەن-سەن!» - دەسىپ جاتتى. باقىتسىزدىققا نەدەن ۇشىراعاندارىن وسى قازىردەن باستاپ شەشكىلەرى كەلگەندەي.
جىگىتتەر ءساتسىز ساپار بەتىن امالسىز تەرىس بۇرىپ، اربانى تاۋ جاققا قايتا قايتارىپ ەدى. عازيز الدىڭعى اربانىڭ جانداق اتىن شىعارىپ ءمىنىپ، جايداق قۇلامەن كەرىمبەك اۋىلىنا اسىعىس حابار جەتكىزىپ، تىزگىن ۇشىمەن ىلىنگەندە، تاڭعى ۇيقىدان ويانعان قاتىندار تۇڭىلىكتەرىن ەندى اشىپ، سيىر جەلى باسىنا، جاڭا عانا شىعا باستاعان. گۇلنازىم قولدى بولعانىن ايەلدەردىڭ العاش ەستۋى وسىلاي ەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
