Óleng - oqys payda bolghan súrapyl (stihiyalyq) sezimderdi «bas» bildire, sol qas-qaghymda tughan sózder men sóilemderdi shashpay-tókpey ýnemdey, ne obraz ben muzykagha orap, kórkem tilmen qúiylyp túrghan yrghaqta bir tynyspen qaghazgha týsiru.

Mysaly, Mýqaghalidyn:

Japyraq-jýrek, jas qayyn!

Janymdy aiyrbastayyn,

Sen adam bola bastasan.

Men qayyng bola bastayyn,

Kelisesing be, jas qayyn. -

(«Ómir sýrelik almasyp») degeni.

Quandyq Shanghytbaev:

Tyrmysyp jalang jaqpargha,

Topshysy tayghan qyransha, -

Tenkiygen tenbil qatparda,

Telmirip kókke túr arsha.

Samal men núrgha qúmartqan,

Talshyqtay talmau talshybyq, -

Semserdey ótip múzarttan,

Minipti taudy alshy ghyp.

Shayqasqan shaqta sharshamay,

Saghalap qalmay sayandy, -

Shydaytyn osy arshaday,

Bar ma eken ghashyq bayandy?-

(«Mahabbat»).

Óleng - oqys payda bolghan súrapyl (stihiyalyq) sezimderdi «bas» bildire, sol qas-qaghymda tughan sózder men sóilemderdi shashpay-tókpey ýnemdey, ne obraz ben muzykagha orap, kórkem tilmen qúiylyp túrghan yrghaqta bir tynyspen qaghazgha týsiru.

Mysaly, Mýqaghalidyn:

Japyraq-jýrek, jas qayyn!

Janymdy aiyrbastayyn,

Sen adam bola bastasan.

Men qayyng bola bastayyn,

Kelisesing be, jas qayyn. -

(«Ómir sýrelik almasyp») degeni.

Quandyq Shanghytbaev:

Tyrmysyp jalang jaqpargha,

Topshysy tayghan qyransha, -

Tenkiygen tenbil qatparda,

Telmirip kókke túr arsha.

Samal men núrgha qúmartqan,

Talshyqtay talmau talshybyq, -

Semserdey ótip múzarttan,

Minipti taudy alshy ghyp.

Shayqasqan shaqta sharshamay,

Saghalap qalmay sayandy, -

Shydaytyn osy arshaday,

Bar ma eken ghashyq bayandy?-

(«Mahabbat»).

Kenshilik Myrzabekov:

Bar ma eken sening esinde,

Balqaymaq kýnder shayqausyz.

Búltiyp bir zat tósinde,

Bulyghyp ósti bayqausyz. -

(«Anar»).

Osylardaghy emosiya, әuen men әuezdilik... qoyshy, әiteuir, ÓLENG talabynyng qay-qaysysy da joghary dengeyden tabylyp jatyr emes pe?!

* * *

Qazaqta oryndaluy tәp-tәuir, kóp jylghy tәjiriybemen (tua bitti aqyndyqtan emes) qúrastyrylghan ólender óte kóp. Olardaghy eng basty kemshilik - jan joqtyghy (Til, Obraz, Muzyka, (TOM) tughyzghan). Onday ólenderdi gazet betinde baspasang (jaqsy ólender jaryq kóredi, al, jaman óleng basylady), avtory «Ólenimdegi batyldyq pen ashy aqiqattan qoryqtyndar» deydi. Onyn, yaki, avtordyng kәsipqoylyqpen jazylghan óz dýniyesinde ólenge qajetti kórkemdik, obrazdylyq sekildi komponentterding joqtyghymen sharuasy bolmaydy. Onyng kuәsi Ashat Jýnistin:

«Volivonnan» da asyryp

«Djiyp» minip,

Kottedjindi kottedjden biyik qylyp,

Artyqshylyq tanytar

astamshyldyq -

Ólshem emes ómirge túiyq tirlik.

(«Ólshem emes ómirge») degeni. Sosyn, Shaymergen Áldiybekúlynyn:

Kóp jayda qaraulyqtar bar-ay anyq,

Key jandar súq kózderden

jaralanyp

Jatatynyn úmytpayyq,

Batyrashtar

Zaqym qylar ozghandy

daralanyp, -

(«Adamdyqqa ýndeu»), dep qaradýrsin de qarabayyr bayandauy.

Sonan son, Baqytjan Tobayaqtyn:

Qiyn-qiyn deydi kezeng ótpeli,

Dýiim-dýiim osy zaman bekteri,

Kóshelerde tilenedi qayyrshy

Tiyn-jiyn, jarylarday ótteri...

degeni men:

Ayar bәri, baqsaq jaqsy, qarany,

Ayan dәmi - ashylady arany.

Bylay shygha týlki búlang tirligi,

Jylaydygha salar zaman haramy - dep «jyrlaghany». Kýndelikti gazet-jurnaldardaghy maqala mazmúnyn ólenge týsiru niyetinen payda bolghan (tughan emes) «aqyndyq». Úiqasqa týsirilip, buyn sany týgeldenip, bir yrghaqta oqylatyn dýniyening bәri óleng emes.

***

Syrtqa terezeden qarap otyrmyn: Kýz. Uaqyt pen Tabighat taby adam kónilimen astasyp, qazaqy qonyr keskin-kelbetting jandy, myng boyauly sureti kóz aldyma keledi. Osyndaghy obraz, til, syr, muzyka... sosyn úqsatu eshkimdi bey-jay qaldyrmaydy.

Mine, ol - «Jan qalqa...». Esenghaly Raushanov!

Jan qalqa, jyldar ótti, ailar ótti,

Yzghyryq qoydy jútyp may da lepti.

Túratyn qasymyzda qasynysyp,

Kýz degen kýreng tayym qayda ketti?

Jabuy jalqyn sary pýlish edi,

Syndy eken qay qolatta kýmis-eri.

Beyuaq oyatpay ma tәtti úiqynnan,

Sol taydyng kisinegen ýni seni.

Ol jazghan jalghyz qaldy -

múndasy joq,

Sen kelip syr aitpaysyn

«tyndashy» dep.

Shylbyryn saghynyshtyn

belime orap,

Men kettim bir soqpaqpen

búrmasy kóp.

Yapyr-au, býgin sonyng bәri anyz ba,

Op-onay týsirgen kim sabamyzgha?

Basqa kýz... sәni basqa, әni basqa,

Taghy da kýz kelip túr qalamyzgha.

Osynau basymdaghy sor-baghymmen,

Kezim kóp jol eken dep orgha kirgen.

Qay jaqqa bastaysyndar endi bizdi,

Kýnder-ay kýreng qasqa

jorgha mingen.

Múnday ólendi oqu - quanysh, sosyn ol sapar... Sapar bolghanda tolyp-tolysqan, aqyl toqtatqan, ótkenge qarap ókinish aralasqan tәtti múngha berilu.

Búl - últtyq ólen.

* * *

Shirkin-ay, «Keybir ózin «aqynmyn» dep shirenip jýrgen shirkinder ólenning obrazdylyghyn, kórkemdigin, boyauy men tilin, muzykasyn qazaqtyng qara óleninen ýirense ghoy» deymin men keyde ózime-ózim. Mysaly, qara ólende:

Betkeyding bitik eken býldirgeni,

Býldirgen birge terip kim jýrmedi.

Qoynynda qyz qalqanyn

qoyan jatyr,

Qúsymdy jiberermin ildirgeli.

 

nemese:

Dәiim mening mingenim Qúlabórte,

Qúiryghy úzyn bórtenin, jaly kelte.

Tósten qashqan týlkidey

shúbalandap,

Tóseginen qalqanyng túrsam erte.

 

bolmasa:

Astynda ana qyrdyng jylqym

jatyr,

Jylqy dep jýrip senen

qaldym ghapyl.

Saldyrtyp cap kezenge

shygha kelsem,

Sarghayyp saghynyshtay

júrtyng jatyr.

 

sonan son:

Auylym Jaqsybaydyng Aqsorynda,

Ókpeler jaman - asqa,

jaqsy - oryngha.

Aqquday tolqyn soqqan

kólbeng etip.

Aq ýiding qylan

bershi japsarynda.

 

sony:

Men kýtsemde sezimmen alas úrghan,

Sen ótpeding qara orman qara sudan.

Sen ótpeseng qara orman,

qara sudan,

Men óteyin kirpiging arasynan.

 

Osylay kete beredi, kete beredi...

Mine, búlar qazaq ólenining últtyq ýlgisi. Osynday ólenderdi oqyghannan keyin, tómendegi ólenderge ýniluge jýreging qalay daualasyn:

Qiyalgha batyratyn

Júldyzdy aspanymyz,

Qiyangha shaqyratyn

Múnartqan asqarymyz.

Balasha bәrimizdi

Aldaytyn aqsary qyz.

Ol barda manymyzda

Kórmedik basqany biz.

Samghaghan uaqytqa erip

Ketipti jas shaghymyz.

..Ol kezde baqytty edik,

Qazir tek aqshalymyz...

(Qastek Bayanbay).

Siltegender asyra,

Sodan raqat taba ma?

Býgin sening basyna

Kýn tudy ghoy, Jer-Ana!

Shyghardy әrkim kónilden

Ishte búghyp jatqandy.

Estip pe edik, ómirden

Óz Anasyn satqandy.

(Amanjol Shamkenov).

* * *

Sóz bostandyghy men demokratiyany paydalanyp kәsipqoy qalamgerler shynayy ólendi maqala taqyrybynyng qúrbandyghy etip jibergeli qashan. Sodan bolar, Abay, Maghjan, Iliyas, Múqaghalidan song da «úlylar» men «kórnekti aqyndar» qaptap ketti. Bú da sol ólenge degen jauapkershilikting joqtyghynan.

* * *

Birneshe súraqqa jauap.

- Býginde ólenning qadir-qasiyeti ketken. Ony eshkim de oqymaydy degenge qalay qaraysyz?

- Ólenning qadir-qasiyeti bolmasa, onda ol óleng bolmaghany. Sondyqtan, naghyz ólenning qadir-qasiyeti bolmauy mýmkin emes.

- Naghyz ólenning tóreshisi kim?

- Últ (tobyr emes). Naqtyraq aitsaq, UAQYT.

- Oqyrman men aqyn qarym-qatynasyndaghy basty nәrse ne?

- Olardyng bir-birine degen SENIMI. Ásirese, aqyn tarapynan. Ol eshuaqytta da oqyrmangha ótirik aityp, odan ózin joghary qoymauy kerek. Sonymen birge, qara dýrsin, qarabayyr bolyp, jaydaq su sekildi kýy keshuge taghy da qúqy joq.

***

Ólende de, ómirde de býginderi jan-jaghymyzgha qaraudy úmytyp bara jatyrmyz. Jan-jaghymyz deytinim. ómirden ótken ýlken aqyndar: Ómirzaq Qojamúratov, Saghy Jiyenbaev, Júmatay Jaqypbaev, t.b. men kózi tiri Beken Ábdirazaqov, Qanipa Búghybaeva, Kýlәsh Ahmetova, Esenbay Dýisenbaev, Erkin Ibitanov...

E.Dýisenbaevtyn:

Týrip te tastan irgeni mýldem,

Týn ortasynda kóz ilsen.

Oyanyp erte bir kerim ýnnen,

Oylanyp jatsang ózing sen.

Taban jerdegi tereze-belden

Tabighat tanghy qol berip, -

Tobylghy, tor kóz keregelerden,

Top ete týser jol kelip. -

 

degeni men Erkin Ibitanovtyn:

Búl janbyr qyzyq jasady, ә?

Talay júrt saya jýrdi izdep.

Men tyghylghan tasagha,

Tyghyldy taghy bir qyz kep.

Shapandy sheship jalma-jan,

Jauraghan qyzgha úsyndym.

(Qyz dese janym qalmaghan,

Men de bir jomart kisinmin).

Boyyma kirdi bir jylu

Sezimdi aqyn, al, jyrla,

Sadagha ketti qynjylu,.

Rahmet aittym taghdyrgha.

Tezirek ótpey sol bir kez,

Sozylsa shirkin ghasyrgha,

Janymda túrsyn móldir kóz,

Basylma, janbyr, basylma! -

 

dep tolghaghan suretke toly ólenderining dәmi men obrazdy órnegi әli de «tandayymyz» ben kónilimizde.

* * *

Óleng de key-keyde habarsyz ketetin adam sekildi. Ol da jazylmay, iz-týzsiz joghalyp, janyndy qauzap, jegidey jeydi. Tipti, jazghan ólening әldebir beytanystay әserde otyratyn kezinde bolady. Mysaly, mening óz basymda sonday jay boldy. Onda men:

Saudasy sәtti berik qoy,

Saudager túrsa tiyn ap, -

Aqyngha kelgen kórikti oi,

Aytylmay qalsa qiyn-aq.

Sәtsizdeu óleng jazylghan,

Aqyngha bilsen, sol qayghy, -

Saudager bolar azynghan,

Saudager aqyn bolmaydy -

degen bolatynmyn. Ýnile qaraghangha múnda qazaqtyng ýlken aqyny Qadyr agha Myrzaliyevting «salqyny» bar. Eliktep-solyqtaudyng klassikalyq ýlgisi. Ózimnen keyingi jastargha osynday aqyndyqqa jat jaydan alys bolyndar der edim. Óitkeni, osynday bir ólennen bastalghan elikteu býkil tvorchestvondy, yaki, poeziyandy jalghan jolgha týsirip jiberetini belgili.

* * *

Key-keyde bir aqyn tughan jer turaly óleng jazady. Eger, sol ólendegi avtordy alyp tastap, onyng ornyna basqa avtordy qoysan, ol óleng әlgi avtordyng óleni bolyp kete beredi. Mine, ólendegi jalghandyq degen osy. Yaki, aqyn ózining tughan jeri turaly óleninde so ónirding tabighaty men keskin-kelbetin tolyq jetkize almaghan. Eseninning bir jas aqyngha: «Aldymen, sen Otanyndy tauyp al» deui de sondyqtan.

Jalpy, ÓLENDEGI basty mәsele - ótirik aitpau. Sonda, aqynnyng býkil POEZIYaLYQ shygharmashylyghynda aqiqat órilip, jýrekterge jol tabary anyq.

30. 06. 2000 jyl

Sony

Abai.kz