Latyn әlipbiyine kóshu mәselesine qatysty aluan týrli oi-pikirlerdi alalamay túraqty týrde jariya etip kele jatqanymyz oqyrmangha ayan. Álipby auystyru jayly kezekti materialdy Qaraghandy oblysy, Temirtau qalasynyng túrghyny, qoghamtanushy Ajyhan Sәbiyúly degen azamat joldapty. Avtor Preziyden N. Nazarbaev pen    Bilim jәne ghylym ministri B. Júmaghúlovtyng nazaryna qaratyp jazghan maqalasynda Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty latyn әlipbii mәselesinde «Preziydentti adastyryp, halyqty shatastyrdy» dep institut ghalymdaryna syn aitypty. Búl avtordyng óz kózaqarasy.

Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty atalghan materialgha jauap berse nemese әlipbiyge qatysty maqala úsynatyn bolsa, aldaghy uaqytta mindetti týrde jariyalaytyn bolamyz.

Redaksiya

QR Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyn,

QR Bilim jәne ghylym ministri

B.T.Júmaghúlovtyng nazaryna!

Latyn әlipbiyine kóshu mәselesine qatysty aluan týrli oi-pikirlerdi alalamay túraqty týrde jariya etip kele jatqanymyz oqyrmangha ayan. Álipby auystyru jayly kezekti materialdy Qaraghandy oblysy, Temirtau qalasynyng túrghyny, qoghamtanushy Ajyhan Sәbiyúly degen azamat joldapty. Avtor Preziyden N. Nazarbaev pen    Bilim jәne ghylym ministri B. Júmaghúlovtyng nazaryna qaratyp jazghan maqalasynda Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty latyn әlipbii mәselesinde «Preziydentti adastyryp, halyqty shatastyrdy» dep institut ghalymdaryna syn aitypty. Búl avtordyng óz kózaqarasy.

Ahmet Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty atalghan materialgha jauap berse nemese әlipbiyge qatysty maqala úsynatyn bolsa, aldaghy uaqytta mindetti týrde jariyalaytyn bolamyz.

Redaksiya

QR Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyn,

QR Bilim jәne ghylym ministri

B.T.Júmaghúlovtyng nazaryna!

ZANG boyynsha ÁLIPBY mәselesin jauaptanatyn jәne ghylymy túrghydan zerttep sheshetin adamdar QR Bilim jәne ghylym ministrligining Ghylym komiytetine qarasty «A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty» RMQK-nyng lingvist ghalymdary. Basqa adamdardyng «Oyba-ay, mәseleni olay emes, búlay sheshu kerek» dep jan-jaqtan shuyldauy, pikirim dep oiyna kelgendi aityp halyqty shatastyruy, shyn mәninde qoghamdy jaylaghan berekesizdik ghana. Keybir qazaq ziyalylarynyng halyq taghdyryna alandaghany oryndy, alayda әlipby jayly uәji sәl orynsyzdau. Sebebi, әlipby adamnyng qalauymen emes, tilding talaby boyynsha Til bilimi institutynda sheshiletin mәsele. Memlekettik tәrtip pen jýienin, últtyq birlik pen tútastyqtyng búzylmauy, әlipby mәselesinde barlyq adamnyng qalasa da, qalamasa da osy Til bilimi institutynyng ghalymdaryna baghynyp, solardyng sheshimin ýnsiz moyyndauy shart. Tipti Preziydent te osy institut ghalymdarynyng naqty ghylymy tújyrymy boyynsha sheshim qabyldaydy.

Qazaq Preziydenti әzirshe әlipby jayly qanday bir qaulygha qol qoyghan joq. Degenmen latyn jazuyna kóshuge dayyndalu turaly núsqau berdi. Demek Til bilimi institutynyng ghalymdary Preziydentke latyn jazuyn qabyldau dúrys degen tújyrym úsynghan.

Mine, ghajap. «Et sasysa túz sebesin, túz sasysa ne sebebin?» degen. Arnayy lingvistikalyq bilimi joq qarapayym adamdar әlipby jayly jansaq pikir aityp jatsa, Til bilimi institutynyng ghalymdary jónge salar. Al dәl sol ghalymdardyng ózi óreskel teris tújyrym úsynyp, Preziydent pen halyqty ondyrmay shatastyryp otyrsa kimge baryp ne betimizdi aitamyz!

Qanday әlipby qabyldaudyng dúrys ekenin alghash f.gh.d. Á.Jýnisbekov (1991-jyl, «Ana tili» gәzeti, №2,3; «Tól jazusyz týgeldik bolmas») bilikti lingvist retinde naqty ghylymy túrghydan týsindirdi. Keyin basqa da parasatty adamdar baspasózge jazdy. Birneshe jyl búryn ózim de aqiqatty aityp, QR ÚGhA Akademiygi Á.Qaydary aghagha arnayy hat jazdym. Amal ne, tiri pende qúlaq aspady.

Til bilimi ghylymynda ÚLTTYQ JAZU degen úghym bar. Sәl anyghyraq aitqanda, әlemdegi әrbir halyqtyng ózine ghana tәn últtyq tili jәne últtyq tilining tabighatyna say qalyptasqan tek ózine ghana tәn últtyq jazuy bolady. Preziydent pen halyq ýkilep senim artqan Til bilimi institutynyng ghalymdary, shamasy ózderine auaday qajet osy ghylymy ataudy mýlde bilmeydi-au deymin. Eger bilse olar tili, dili, dini bólek basqa halyqtyng últtyq jazuyn qabyldau turaly jaq ashpas edi.

Árip - dybystyng tanbasy. Sondyqtan әlipby mәselesin sheshkende basqa eshnәrsege emes, tek ghana últtyq tilding dybystaluyna baghynu shart! Búl bir. Ekinshiden, jer sharyndaghy әrbir ónirding tabighaty qanday әrtýrli bolsa, sol ónirde ómirge kelgen últtyq tilderding tabighaty da dәl sonday әrqily. Olardyng bitimi men qúrylymy, jýiesi men dybystaluy bir-birine mýlde úqsamaydy. Soghan tikeley baylanysty bir halyqtyng últtyq jazuy ekinshi halyqtyng últtyq tiline mýlde ýilespeydi. Árbir halyqtyng tiline tek ózining últtyq jazuy ghana ýilesedi. Múny әrbir lingvist biluge mindetti. Amal ne, bizding qyzmeti darday, ataghy tauday filologtar tabighattyng búl eki zanynan taghy da mýlde beyhabar siyaqty.

Latyn әlipbii - batys Europa júrtynyng últtyq jazuy. Al qazaqtar ortalyq Aziyany mekendeydi.

Birinshiden, tilderding tegi men týri mýlde bólek. Europa tilderi ýndieuropa shoghyrynyng german jәne roman tobyna kirse, qazaq tili altay shoghyrynyng týrki tobyna jatady.

Ekinshiden, tilderding jýiesi mýlde bólek. Batys tilderi fonema zanyna, al qazaq tili ýndestik zanyna negizdelgen.

Ýshinshiden, tilderding dybystaluy mýlde bólek. Europa tilderi múryn quysynyng kómegimen bulyghyp aitylady. Al qazaqtyng tili kómeyden taza kýmbirlep shyghady.

Tórtinshiden, qazaqtyng ә, gh, n, ó, ý, ú, sh,  y, q, i degen 10 әrpi latynda mýlde joq. Al latynnyng q, w, y, f, x, v, c, h degen 8 tanbasyn qazaq tilinen mýlde tappaysyz. Tipti úqsas әripterding ózi eki tilde mýlde eki bólek atalady. Mәselen, latyn әlipbiyindegi «z» qazaqsha «zy», al latynsha «zet»; «j» - qazaqsha «jy» latynsha «yod» nemese «dyj»; «u» - qazaqsha «u», latynsha «iu»; «i» - qazaqsha «iy», latynsha «ay», «a» - qazaqsha «a», latynsha «ey», t.b.s.s. Sonday-aq, eki tildegi dybys pen dauystylar sany da mýlde bólek.

Bir sózben, latyn jazuy qazaqtyng tiline eshqashan ýilespeydi!

Kerek deseniz, latyn әlipbii aidaladaghy qazaq tili týgili, keybir europa halyqtarynyng tiline ýilespeydi. Sonyng saldarynan olar bir dybysty jazu ýshin keyde latynnyng birneshe әrpin qosaqtap, keyde eki әrpin kezek paydalanyp, keyde kerisinshe bir әrpimen eki dybysty tanbalap ýlken qiyndyq kórip otyr. Osyghan baylanysty aghylshyn ghalymdary kezinde әlipby ózgertu mәselesin zerttegen. Bizding lingvist ghalymdardyng múny bilmeui úyat.

Esimizde bolsyn, bir halyqtyng últtyq jazuyn ekinshi halyqtyng últtyq tiline ýilestiruding jalghyz joly bar. Ol - zorlyq! Bir ghajaby zorlyq tek tilge ghana jasalmaydy. Sonymen qatar halyqtyng sana-sezimine, dýniyetanymyna, tәuelsizdigine, mәdeniyetine, ekonomikasyna, namysy men bedeline, tarihy men bolashaghyna tútas jasalady. Sonyng saldarynan últ joyylyp ketedi nemese mýgedek bolyp qalady. Tarihtan belgili, kýni býginge deyin әlipby mәselesin otarlaushy nadandar qarudyng kýshimen sheship keldi. Amal ne, bizding lingvister maman retinde sol әdiletsizdikti batyl әshkerlep tarihy әdilettilik ornatu turaly aitudyng ornyna ózderi sol otarlaushylar jasaghan nadandyqty jantalasa qoldaydy.

Últtyq jazudyng paydasy úshan teniz. Ol әsirese últtyq mýddening birden-bir qorghany. Últtyq jazu tipti әlemning qay eline barsa da halqynyng mýddesin qorghap túrady. Qazaqtyng bir kezde mәdeniyeti damyghan, quaty tasyghan úly halyq bolghanyn әlemge pash etip sonau Orhon boyynda kóne týrki jazuy jatyr.

Zorlyqtyng aty - zorlyq. Tilimizge myng ret beyimdesek te latyn jazuy atyn da, zatyn da saqtap qalady jәne ómir boyy qazaqtyng mýddesin ayaqqa taptap Batystyng ruhani, sayasy jәne ekonomikalyq ýstemdigin ornatady. Múny óte jaqsy biletin europalyqtar qyzyl odaq qúlaghan kýni qazaqqa «aqyl» aita bastady. Amal ne, bizding ghalymdar ne mamanyn jetik bilmeydi, ne últtyq jazudyng paydasyn payymday almaydy, ne europalyqtardyng jymysqy sayasatyn týsinbeydi. Sonda olar qanday adamdar?

Olar biliktilik, tektilik tanytyp, últtyq jazudy qaru qylyp jahandanu atty jalmauyzdan últyn qorghaudyng ornyna biliksizdik, sharasyzdyq tanytyp apanday ashylghan arangha ayauly halqyn ayamay laqtyra salady. Qayran Abay «Zamangha jaman kýilemek, zamana ony iylemek» dep qalay aitqan.

Olar kompiuter men telefongha baghynyp әlipby mәselesin sheshpekshi. Sonda deymin-au, olar qyl ayaghy әueli tilding payda bolghanyn, tehnikanyng tilge baghynyp damitytynyn da shynymen-aq bilmey me? Sonda olar qalaysha ghalym bolyp, qalaysha memlekettik institutta qyzmet atqaryp jýr!

Eger qatelespesem, olar til bilimimen mýlde ainalyspaydy. Esesine kompiuter baghdarlamasy, pernetaqta óndirisi, aqparat kenistigi, týrki tútastyghy syndy ózderining mindetine jatpaytyn jәne til bilimine mýlde qatysy joq mәselelerge bas qatyryp onbay qatelesedi. Búlaqtyng basynan túnatyny olardyng ýsh úiyqtasa týsine kirmeydi.

Eng soraqysy, olar sayasatpen auyryp qalghan. Aytatyndary tilge qatysty ghylym emes, tilge qatysty sayasat. Til bilimi instituty sayasattanu institutyna ainalghan. Olar ýshin últtyq jazu jayly aitqan adam naghyz últshyl, nadan, kertartpanyng dәl ózi. Al últtyq jazuymyz aumaytyn tas ghasyrdyng dinozavry. Últtyq jazudyng úrpaq aldyndaghy úlyq mindeti men latyn әlipbiyining halyqaralyq qyzmeti mýlde eki bólek nәrse. Amal ne, sony ajyratugha bizding lingvisterding «jetilip» ketken týisigi múrsha bermeydi. Olar biliksizdikting kesirinen Batystyng basqynshylyq sayasatyna negizdelgen eurosentristik kózqaras pen kosmopolitizmning qúrbany bolghan. Eskerte keteyin, múnyng ekeui de kýni ótken, jarymjan jәne asa qaterli iydeyalar!

Bizding lingvister shynynda da «keremet». Keyde tiyn sanap, әlipby ózgertuge ketetin qarjyny eseptep ekonomist bolyp ketedi. Keyde kóripkelge ainalyp, qolyna qartasyn alyp «Qytay, orys bastaghan әlemning barlyq halqy keleshekte latyngha kóshedi» dep bal ashady. Keshirinizder, birinshiden, qytay, orys, japon, arab halyqtarynyng lingvisteri qazaqtyng nemese ózbekting lingvisteri siyaqty biliksiz emes. Ekinshiden, olar últtyq jazudyng úshan-teniz paydasyn kórip, últtyq jazudyng arqasynda ghylymy men ekonomikasyn damytyp, últtyq mýddesi men últtyq namysyn qorghap, tәuelsizdigin nyghaytyp abyroyyn asyryp otyrghan úly halyqtar. Olar nadandyqqa eshqashan jol bermeydi.

Qazaq Batys qylghymay jútatyn ózbek pen әzirbayjan siyaqty mayda halyq emes. Áygili Týrik qaghanatynyng Áz ordasynda otyrghan, Tәniri qoldaghan tekti halyq. Úshqan baq qonady. Tәniri qalasa, qazaq keleshekte bilikti lingvister tәrbiyelep, ózining últtyq jazuyna kóship, ruhyn týletip, últtyq mýddesi men últtyq namysyn qorghap, ghylymy men ekonomikasyn damytyp, tәuelsizdigin nyghaytyp әlemdegi úly halyqtardyng qataryna qosylady. Men oghan nyq senemin!

Amal ne, Til bilimi institutynyng ghalymdary basqanyng últtyq mәdeniyetine jarmasyp, mayda-shýide halyqtargha eliktep elding abyroyyn tógumen qatar, halyqtyng taghdyryn oiynshyqqa ainaldyrdy. Qazaq endi últtyq jazugha kóshu ýshin bir emes, eki ret әlipby ózgertip sorlaytyn boldy. Óte ókinishti. Olar úrpaq aldynda sózsiz jauap beredi.

Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly shiyrek ghasyr boyy әlipby mәselesine qatysty óte saliqaly sayasat jýrgizip, latyn jazuyn qabyldaudyng óreskel teris boluy mýmkin ekenin eskerip, sary altynday sabyr saqtady. Amal ne, Elbasyn ýnemi «jaybasar, orysshyl» dep aiyptap kelgen, sheteldikterge arqa sýiegen ghalymdar aqyry armanyna jetip aq joldan adastyryp tyndy. Eng ókinishtisi, halyqqa teris núsqau bergizu arqyly Preziydentimizding abyroyyna ýlken núqsan keltirdi. Búl sóz joq, zanmen qaralatyn mәsele.

Degenmen, bizde uaqyt bar. Eger tezirek qimyldasa, jibergen sayasy qatesin moyyndap, Preziydent pen halyqtan resmy týrde keshirim súrasa Til bilimi institutynyng ghalymdary ataq abyroyyn da, halqyn da qorghap qalady. Janylmaytyn jaq, sýrinbeytin túyaq bolmaydy.

Qatty aitsam ghafu etinizder!

Qoghamtanushy Ajyhan Sәbiyúly

Temirtau qalasy.

Abai.kz