Kólik hәm tasymal - ekonomikanyng kýretamyry. Osy saladaghy sapaly әri tynymsyz qozghalys - elding әleuetin arttyrugha birden-bir septik. Endeshe, Batys pen Shyghys arasynda ornyghyp, eki әlemdi bir-birimen jalghastyryp otyrghan Úly dalanyng keleshek tranzittik әleueti de zor bolmaq. Alayda dәl qazirgi kólik infraqúrylymy taghdyrdyng ózi algha tartyp otyrghan tranzittik damugha jauap bere ala ma?  Keshe Mәjiliste kólik jәne kommunikasiya ministri Asqar Júmaghaliyev deputattar aldynda esep berip, sala damuynyng jay-japsaryn bayandaghan bolatyn.

Kólik hәm tasymal - ekonomikanyng kýretamyry. Osy saladaghy sapaly әri tynymsyz qozghalys - elding әleuetin arttyrugha birden-bir septik. Endeshe, Batys pen Shyghys arasynda ornyghyp, eki әlemdi bir-birimen jalghastyryp otyrghan Úly dalanyng keleshek tranzittik әleueti de zor bolmaq. Alayda dәl qazirgi kólik infraqúrylymy taghdyrdyng ózi algha tartyp otyrghan tranzittik damugha jauap bere ala ma?  Keshe Mәjiliste kólik jәne kommunikasiya ministri Asqar Júmaghaliyev deputattar aldynda esep berip, sala damuynyng jay-japsaryn bayandaghan bolatyn.

Toqtala ketetin jayt, osydan biraz búryn deputat Serikbay Núrghisaev eldegi joldyng jaghdayyna alandaushylyq bildirip, Qazaqstan jol sapasy jaghynan 144 elding ishinde 117-orynda túrghanyn aityp dabyl qaqqan-dy. Baqsaq, jol salasynda bәsekelestikke esh tótep bere almasymyz anyq eken. Joly jol boludan qalyp, jolsyzyn qayrang basqan shalghaydaghy shendilerding kýni týse bermeytin auyldy qoyynyz, respublikalyq manyzdy delinetin joldardyng ózi keyde syn kótermeytini aiqyn. Sonda qalay, әlemdegi ozyq 30 elding qataryna kiruding qamynda jýrgen Qazaqstan ýshin jol sapasy eng tómengi satygha syrghyp otyr ma? Degenmen olay aitugha da kelmeydi. Óitkeni qazir basqasyn aitpaghanda, halyqaralyq dәliz sanalatyn «Batys Europa - Batys Qytay» megajobasynyng qarqyny qyzu. Al jalpylama avtojoldar turaly aitsaq, jol jóndeu qarqyny da kemigen emes. Degenmen sapasyz joldardy jasap tauysu da mýmkin bolmay otyr. «Byltyr 5,5 myng shaqyrym jol jóndeldi. Tútastay alghanda, barlyq jol 4 payyzgha jaqsaryp, nәtiyjesinde tranzittik tasymal 20 payyzgha artty. «Batys Qytay - Batys Europa» dәlizi boyynsha biylghy jyly 806 shaqyrym jol salynady. Sóitip, búghan 40 myngha tarta adam júmylady», - deydi kólik jәne kommunikasiya ministri Asqar Júmaghaliyev. Degenmen ónir-ónirdegi jol sapasy kýnnen-kýnge qúrdymgha ketip barady. Auyldaghy aghayynnyng aitary da - sol. Astanadaghy deputattar da aimaqtaghy ahualgha alandauly. Degenmen joldar men jolsyzdargha qatysty ministr Júmaghaliyevting jauaby әzir: «Qarajat qolbaylau. Qazir elimizde betin asfalit kórmegen joldardyng ózi 10 myng shaqyrymdy qúraydy. Sony týgel jasap tastau ýshin qyruar qarajat kerek, ony budjet kótermeydi. Sondyqtan biz birtindep jol jasaudy qolgha almaqpyz, sosyn keshendi baghdarlama qabyldaugha tyrysamyz», - dep aqtaldy ministr.

Áytse de kólik pen kommunikasiya sa­la­syn basqaryp otyrghan bilikti basshy­nyng mú­ny­symen qalaulylar kelise bermeydi. «Jergilikti jol jelilerining bolmauy әleu­mettik túrghydan kelensiz әser etip, júmys­syzdyqqa sebep bolyp otyr, al jergilikti túrghyndar ózderin órkeniyetten qol ýzip qalghanday sezinedi», - deydi Seyitsúltan Áyimbetov. «Sonymen qatar salanyng bas­ty problemasy - jol tósemderining kóteru mýmkindigi. Búghan obektivti sebepter de bar. Eldegi joldardyng 86%-y ótken gha­syr­dyng 60-80 jyldary salynghan. Ol kezenning normativtik talaptary da bas­qa. Óitkeni ótken ghasyrda joldardaghy rúqsat beriletin jýkteme 6 tonnadan as­paytyn», - deydi S.Áyimbetov.

Sapagha say kelmeytin aviakompaniyalar júmysy toqtaydy

Bayandama barysynda ministr Asqar Júma­ghaliyev erekshe toqtalghan sala azamat­tyq aviasiya men úshu qauipsizdigine qatys­ty boldy. Mәlimetterge sýiensek, 2008-2013 jyldar aralyghynda 21 aviasiyalyq oqigha oryn alghan. Onyng 15-i úshu tehniy­ka­syn búzu, yaghny adam faktorynyng saldary­nan oryn alyp otyr. «Osyghan oray, úshu­lar­da adam faktorynan bolatyn jaghday­lardy tómendetu maqsatynda úshu qauip­sizdigin qamtamasyz etu jәne qauipsizdik júmysyn qadaghalau ýshin byltyr Ýkimet basshysynyng ókimimen IKAO audiytining eskertpelerin jong jóninde vedom­stvo­aralyq jospar bekitilgen. Sonymen birge IKAO-nyng (Halyqaralyq azamattyq avia­siya úiymy-avt.) Tehnikalyq ynty­maq­tastyq burosymen tehnikalyq jәne kenes beru turaly kelisim jasaldy», - dey­di Asqar Júmaghaliyev. Aytpaqshy, ót­ken joly ministr Mәjiliske kólik sala­sy­na ózgerister engizetin zang jobasyn tap­syryp ketken bolatyn. Aytuynsha, әlgi óz­geristerding bir parasy da dәl osy avia­siyadaghy úshu qauipsizdigine, ondaghy talap­tardyng IKAO halyqaralyq standarttary­na say boluyn qarastyrady. «Eng bastysy, biyl elimizdegi aviakompaniyalar men әue kemeleri IKAO standarttaryna sәikes, atalghan úiym ókilderining qatysuymen qay­ta sertifikattalady. Sertifikattar boyynsha jolaushy tasymalymen túraqty ainalysatyn aviakompaniyalar mindetti týrde IOSA-nyng audiytinen ótedi. Al IKAO-nyng boljauy boyynsha qayta sertifiy­kattau nәtiyjesinde keybir aviakompaniya­lar óz júmysyn toqtatuy yqtimal. Búl úshu qauipsizdigin qamtamasyz etuge, Qazaq­stan aviasiyasynyng «qara tizimnen» shy­ghuy­na zor yqpalyn tiygizetin bolady», - dey­di Asqar Júmaghaliyev. Degenmen depu­tattar «qara tizimnen» shyghu ýshin bir IKAO-­gha kýni qarap qalmauyn eskertedi. Búl maqsatta qalaulylar eng әueli әue kemelerining tehnikalyq jay-kýiin baqy­laudy kýsheytudi talap etedi. «Áue tasy­maly qauipsiz bolugha tiyis. Búl aviakompa­niyalardyng jәne әue kemeleri menshik iye­lerining kez kelgen ekonomikalyq negizde­me­lerinen basym boluy shart», - deydi Seyitsúltan Áyimbetov.

Toqtala ketetin jayt, qazir memlekettik tizilimde 497 azamattyq әue kemesi tirkel­gen kórinedi. Al sarapshylargha sensek, әue kemeleri parkining tozyghy 80%-dan asqan. Olardyng basym bóligining paydalanu mer­zimi 20 jyldan asady. Kemelerding qyzmet etuining belgilengen merzimi 30 jyldan as­paugha tiyis ekenin eskersek, otandyq azamat­tyq aviasiyanyng ýlken kemshiligining biri sol - tozu. Al qalaulylar «qara tizim­ge» qatysty problemalardy búnymen shek­te­meydi. Al jalpylama alghanda, aviabiy­let­terding qymbat boluy, bәsekege qabi­let­tilikting damymauy, qanaghattanarlyq­syz serviys, reysterding jýieli keshigui jәne otan­dyq aviakompaniyalardyng «qara tizimge» ilinui - osy salanyng ózektisi.

Seyitsúltan ÁYIMBETOV, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty:

- Qazaqstan әli de bolsa tranzittik әleuetti az kólemde, negizinen aimaq elderi arasyndaghy (aymaqtyq tranziyt) sauda-ekonomikalyq baylanystardy qamtamasyz etu kezinde ghana payda­lanyp keledi. Kólik-kommunikasiyalyq keshenning damuy Europa men Aziya ara­syndaghy tranzittik kópir bolyp taby­latyn elding geostrategiyalyq túrghydan ornalasu artyqshylyghynyng tolyq kó­lemde paydalanyluyn qamtamasyz etuge tiyis. Mysaly, saraptama úiymda­ry­nyng derekteri boyynsha tek qana Eu­ropa odaghy men Qytay arasyndaghy sau­da kólemi 2009 jyly 296,3 mlrd evrogha jetti. Búl milliondaghan tonna jýk tasymaldanyp jatqanyn bildiredi. Eger qolayly jaghday jasalsa, olar­dyng bir bóligin Qazaqstan arqyly óte­tin qúrlyq jәne teniz joldarymen tasy­maldaugha bolar edi.

Taqyrypqa túzdyq:

Mamandardyng payymynsha, býgingi tanda Qazaqstanda qozghalys jyldamdyghynyng azangy, jolaushylardyng jolda bolu jәne tauarlardy jetkizu uaqytynyng úlghangy, kóliktik paydalanu shyghystarynyng artuy jәne eng soraqysy, jol apatynyng kóbengi oryn aluda. Mәselen, 2011 jylmen salystyrghanda 2012 jyly jol-kólik oqighalarynyng sany 18%-gha ósip, 14 myng jol-kólik oqighasy tirkelgen. Sonyng saldarynan 3 mynnan astam adam qaytys boldy. Al songhy bes jylda elimizdegi kólik sany kóbeyip, 4 mln birlikke jetti. Olardyng 80%-ynan astamynyng paydalanylu merzimi jeti jyldan asqan. Búl rette jolaushylardy avtokólikpen tasymaldau ýlesi 99,1%-dy qúraydy.

Qanat QAZY, Astana

"Alash ainasy" gazeti